Sanoatda ilmiy texnik taraqqiyot, texnologik jarayonlarni optimallashtirish - Пищевая технология - Рефераты

Sanoatda ilmiy texnik taraqqiyot, texnologik jarayonlarni optimallashtirish

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Sanoatda ilmiy texnik taraqqiyot, texnologik jarayonlarni optimallashtirish Reja: 1. Ilmiy-texnika taraqqiyotining mohiyati, ahamiyati va asosiy yo‘nalishlari. 2. Ilmiy texnik-taraqqiyotning ekologik muammolari. 3. Texnologik jarayonlarni Optimallashtirishtirishning umumiy qoidalari va tushunchalari. 4. Texnologik jarayonlarni optimallashtirishning usullari

Ilmiy-texnika taraqqiyotining mohiyati, ahamiyati va asosiy yo‘nalishlari Har qanday tarmoqning samarali faoliyat yuritishining asosiy omillaridan biri tarmoq korxonalariga ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlarini keng joriy etilishi hisoblanadi. Ko‘p yillik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, mehnat unumdorligining 90 foizi, iqtisodiy xarajatlarning yarmidan ko‘prog‘ini va olinadigan qo‘shimcha daromadlarning 60 foizini xalq xo‘jaligida ilmiy-texnika taraqqiyotining yutuqlarini joriy etish orqali erishiladi. Ilmiy-texnik yuksalish- bu mehnat vositalarini, mehnat predmetlarini, ishlab chiqarish usullarini, mehnatni takomillashtirish va fan yutuqlariga tayanib boshqarishdir. Amalda faoliyat yuritilayotgan iqtisodiyot-bu yangi, yuqori darajada mukammallashgan texnologiya va uni ishlab chiqarishga keng joriy etishdir. Bu yerda tarmoq doimiy ravishda revolyutsion va evolyutsion ilmiy-texnik yuksalishlarning borishini kuzatib borishi kerak. Tarmoq uchun ilmiy-texnik yuksalishlarning samaradorligi ko‘p, yuqori va arzondir. Ilmiy texnik taraqqiyotning korxonalar uchun ahamiyati qo‘yidagilarda namoyon bo‘ladi: • bozor uchun kerak bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur’atlari va miqdori oshadi; • mahsulotning narx va sifati omillari buyicha raqobatbardoshligi ortadi; • mehnat sharoiti yaxshilanadi; • ijtimoiy muammolarni hal etish osonlashadi; • oziq-ovqat sanoati tarmoqlarida mavsumga bog‘liqlik birmuncha yumshaydi; • tez buziladigan xom-ashyolarni qayta ishlash jarayonlari tezlashadi; • joylarda oziq-ovqat chiqitlarini qayta ishlash imkoniyatlari tug‘iladi, bu esa ekologik samaradorlikka erishishni ta’minlaydi; • zararsiz texnologiya joriy etiladi, natijada iste’molchilar, xodimlar uchun qulay sharoit yaratiladi. Texnologiya sohasidagi yutuqlar bankrotlikning oldini oladi va boshqalar.

Ilmiy-texnik taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi: • texnik revolyutsiya va texnik taqqiyotning asosi bo‘lgan fan rivojining ilg‘orligi, rivojlanishi; • ishlab chiqarishning elektr ta’minoti; • ishlab chiqarishni elektoronlashtirish; • informatsion texnologiya va hisoblash texnikasidan keng foydalanish; • hamma ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; • biologik vositalar va usullar bilan to‘ldirilgan oqilona kimyolashtirish; • lazer samarasidan, kosmik instrumentlaridan, mikrobiologiya, bionika, bioinjeneriya, gen injeneriyasi bilan bog‘liq zamonaviy va o‘ta zamonaviy yo‘nalishlar; • aytilgan ilmiy-texnik taraqqiyotning yutuqlarini hisobga olib ilg‘or texnolgiyalarni yaratish; • ishlab chiqarishni, mehnatni takomillashtirish va yangi texnolgiyalarni, ilmiy texnik taraqqiyotning boshqa yo‘nalishlarini joriy etishni boshqarish va boshqalar. Ilmiy-texnik taraqqiyotning bu yo‘nalishlarining hammasi juda muhim. Lekin, real hayotda imkoniyatlardan foydalanib, unga o‘zgarishlar kiritish mumkin. Shulardan ba’zi birlariga to‘xtalib o‘tamiz. Mexanizatsiya. Mexanizatsiya-bu qo‘l mehnatini mashinalar bilan almashtirishdir. Mexanizatsiya qisman va kompleks mexanizatsiyalarga ajratiladi. Mexanizatsiya darajasining ko‘rsatkichi qo‘yidagicha hisoblanadi: ; bunda, К м –mexanizatsiya koeffitsiyenti; Б м -mashina yoki mexanizmlar yordamida bajarilgan ish hajmi; Bu-ishning umumiy hajmi. Avtomatlashtirish. Avtomatlashtirish-bu insonning ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va boshqarish jarayonlarini avtomatik jihozlar va vositalar bilan almashtirishdir.

Avtomatlashtirish ham xuddi mexanizatsiyalash singari qisman va kopleks avtomatlashtirishlarga bo‘linadi. Avtomatlashtirish darajasi qo‘yidagi quyidagi formula bilan topiladi: ; bu yerda К а -avtomatlashtirish koeffitsiyenti; О а -avtomatlar yoki avtomatik liniyalar tamondan bajarilgan ish hajmi; Oo- ishning umumiy hajmi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning ekologik muammolari Bugungi kunda ilmiy-texnik taraqqiyotning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida vujudga kelgan muammolarni global muammolar qatoriga kiritish mumkin. Umume’tirof etilgan muammolar qatoriga atrof-muhitning ifloslanishi, resurslar muammosi, demografik muammolar, yadro qurollari, xalqaro terrorizm muammolari, narkobiznes kabi muammolar kiradi. Ana shu muammolarni yechish uchun bugungi kunda amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish talab etiladi. Lekin, bu ancha qiyinchiliklar bilan bog‘liqdir. Bunda savol tug‘iladiki, bu tavsiyalar kimga qaratilishi kerak. Boshqacha aytganda, butun yer yuzida qaysi subyekt bu muammolarni yechish uchun yetarli darajada imkoniyatga ega degan savol tug‘iladi. Mana shunday subyektlardan xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgani BMT hisoblanadi. Lekin BMT ham kerakli huquqga va moddiy imkoniyatlarga ega emas. Lekin, chegaralangan bu imkoniyatdan foydalanmaslik mumkin emas. Ilmiy-texnik rivojlanish birinchi navbatda atrof-muhit muammosiga ta’sir ko‘rsatadi. Texnika bilan qurollangan insonning ishlab chiqarish faoliyati tabiatga salbiy ta’sir ko‘rsatishi bugungi kunda sir emas. Bunday ta’sir omillarining ba’zi birlarini keltiramiz. Ma’lumki biosferaning funksiyasida o‘rmonlar, tuproq va tabiatda suvning tabiiy aylanib turishi juda muhim hisoblanadi. Aynan shu omillar organizmning

normal hayot faoliyatida eng intensiv yo‘qotish ta’siriga uchraydi. Noqulay o‘zgarishlar atmosfera tarkibida yuz beradi. Organik yoqilg‘ilarni (ko‘mir, neft, gaz) yoqish, o‘rmonlarning yo‘qolib borishi va tuproqqa ishlov berish oxirgi yuz yillikda atmosferada CO2 gazi miqdorining 15% ga oshishini keltirib chiqardi. Shu sababli iqlimning isishi ro‘y bermoqda. Shu narsa ayonki, yer sirtida havo haroratining 2-3°S ga ortishi (hozir 0,5 °S ga ortgan) Antarktida va Grenlandiya muzliklarining erishi ro‘y beradi. Buning natijasida Dunyo okeanlari suv sathining ko‘tarilishi ro‘y berib, ko‘p hududlarni suv bosish xavfi tug‘iladi. Ekologik krizis tabiatga keragidan ortiqcha ta’sir ko‘rsatish natijasida tabiiy muvozanatning buzilishi, shuningdek atrof muhitning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan normadan ko‘p marta ifloslanishi natijasida vujudga keladi. Insonnng ishlab chiqarish va boshqa faoliyatining chiqitlari tabiiy yo‘l bilan utillashtirilishi doirasidagi me’yor saqlanar ekan krizis paydo bo‘lmaydi. Agar inson atrof- muhitga keragidan ortiqcha ta’sir ko‘rsatar ekan, tabiat bu ta’sirga bardosh berolmaydi, ya’ni bunda qaytarilmaydigan jarayon yuz beradi. Shu sababli insonlar o‘zlarining hayoti uchun zarur bo‘ladigan tabiatni buzmasdan yashashni xohlasalar, ular tabiatga ana shu ta’sirlar bilan kurashishida yordam berishlari talab etiladi. Ekologik nazariya uchun tabiy resurslarning bitmas-tuganmasligi degan fikrning amalda bo‘lishi ham katta ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy faoliyatning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishida katta miqdordagi tabiiy resurslar qayta paydo bo‘lish kategoriyasidan, qayta paydo bo‘lmaslik kategoriyasigi o‘tib bormoqda. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab mineral xomashyolarni (neft, gaz, ko‘mir), ya’ni foydali qazilmalarni qazib olish keskin darajada o‘sgan. Ba’zi bir ma’lumotlarga ko‘ra dunyoda oxirgi 40 yillikda foydalanilga mineral xom ashyolar miqdori, shungacha bo‘lgan davrda jami foydalanilgan xomashyolar miqdoriga teng ekan. Shunday tez sur’atlar bilan energiya iste’moli ham tabora ortib bormoqda. Bugungi kunda har 10 yilda elektrenergiyasi ishlab chiqarish ikki martaga ko‘paymoqda. Lekin bugungi kunda asosiy elektrenergiyaning manbai

bo‘lib zahirasi qaytadan to‘ldirilmaydigan neft, ko‘mir, torf, gaz, uran-235 hisoblanadi. Tabiiy resurslarning chegaralanganligi yana shu bilan izohlanadiki, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yer maydoni umumiy yer maydonining kam qismini tashkil qiladi. Mutaxassislarning hisob-kitobiga ko‘ra insoniyat haqiqatda quruqlikning faqtgina 13 foizidangina qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish uchun foydalanishlari mumkin ekan. Bu esa yashash uchun insoniyat yerni ehtiyot qilishi kerak degan ma’noni anglatadi. Ekologik muammolardan yana biri insonning faoliyati natijasida hosil bo‘layotgan chiqindilarning miqdori ortishi va ularning ekologik muammolarni keltirib chiqarayotganligidir. Bu chiqindilar atrof-muhitni ifloslantirmoqda, yuqorida qayd etganimizdek, moddiy boyliklar va energiyaning olinishi va qaytarilish jarayoni muvoffiqlashgan bo‘lishi kerak. Aks holda bu tabiatdagi ekologik muvozanatning buzilishiga olib keladi. Ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida yuzaga kelayotgan bu muhim globallashgan muammolarni hal etishning yo‘llaridan biri-bu ekologik zararsiz ishlab chiqarishni tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun iloji boricha tabiiy resurslaridan tejab-tergab kamroq foydalanish, amaliy jihatdan mumkin bo‘lmagan ishlab chiqarishlarda esa iqtisodiy jihatdan unumli va ekologik samara beradigan ishlab chiqarishlarni ko‘paytirish zarur. Bu esa hozirgi zamon ishlab chiqarishini va tabiatni uzviy birlikda, ya’ni ekologik iqtisodiy tizim sifatida qaralishi kerakligidan dalolat beradi. Ishlab chiqarishning salbiy ta’sirini ishlab chiqarish hajmining ortib borayotganligidan emas, balki texnologik jarayonlarning takomillashtirilmaganligidan axtarish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu masalani yechishning asosiy yo‘llaridan biri korxonalardan chiqayotgan zarrali chiqindilarni tozalashning kam chiqitli va chiqitsiz texnologiyalarini ishlab chiqarishga joriy etishdir. Ana shu yo‘llar bilan atrof muhitga chiqariladigan zararli qo‘shimchalarning miqdorini kamaytirishga, xomashyolardan kompleks foydalanishga va natijada ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga erishish mumkin.

Texnologik jarayonlarni optimallashtirishning umumiy qoidalari va usullari Hozirgi zamon texnologik jarayonlari ko‘p bosqichli bo‘lib, ular yuqori tezlikda, yuqori harorat va bosimlarda amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda ular o‘zining murakkabligi, asbob-uskunalarning va operatsiyalarning ko‘p xilliligi bilan tasniflanadi. Yuqori sifatli mahsulotlarni olish uchun texnologik rejimlarni qat’iy ravishda ushlab turish zarur bo‘ladi. Keyingi yillarda murakkab jarayonlarni optimallashtirish uchun tajribalarni rejalashtirishning satatistik usulidan keng miqyosda foydalanmoqda. Tadqiqotlarning oxirgi natijasi jarayonlarning adekvat matematik modeli bo‘lib, texnologik rejimlarning optimal variantlarini topishga imkon beradi. Matematik modellar jarayonlarni nafaqat optimallashtiradi, balki alohida parametrlar o‘zgartirilganda ularni optimal boshqaradi. Shu bilan birgalikda jarayonlarning matematik modelari texnologik jarayonlarni avtomatik ravishda boshqarishning axborot manbai bo‘lib hisoblanadi. Optimallashtirish – insonning maqsadga muvofiq faoliyati bo‘lib, tegishli sharoitlarda eng yaxshi natijalarga erishishdan iborat. Optimallashtirish masalasini to‘g‘ri amalga oshirish uchun quyidagi shartlarni bajarish zarur: • holatni talabga muvofiq o‘zgartirish mumkin bo‘lgan boshqariladigan ta’sirlar bilan optimallashtirish obyektining mavjudligi (texnologik jarayon); • optimallashtirishning maqsadi to‘g‘ri ifodalanmog‘i kerak; optimallashtiriladigan kattalik miqdoriy bahoga ega bo‘lish kerak. Optimallashtirish obyektining miqdoriy bahosi optimallashtirish mezoni yoki parametri deb ataladi. Umumiy holatda jarayonlarning iqtisodiy optimal mezoni shu ko‘rsatkichlarnin funksiyasi bo‘lib hisoblanadi:

R = f (В, Ф, Э,К) Jarayonlarning iqtisodiy samaradorligini ko‘rsatuvchi eng muhim ko‘rsatkich bu ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarhi hisoblanadi. Tannarx o‘z ichiga xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, o‘zgaruvchi va doimiy xarajatlarni oladi. Har qanday texnologik jarayon shartli ravishda quyidagicha ifodalanishi mumkin. Chetga burilish, z Kirish, х y Chiqish u Boshqariluvchi ta’sirlar Bunda mezonlarning asosiy guruhi ajratilgan bo‘lib, ular jarayonning holatini belgilab beradi. Texnologik jarayonlarni optimallashtirish usullari Jarayonni tabiati, matematik modelining xarakteri, jarayon haqidagi axborotning mavjudligi, masalaning qo‘yilganligi jihatidan jarayonni optimallashtirishning turli usullaridan foydalanib amalga oshirish mumkin.

Tadqiqotchi aniq masalani yechimini topishda optimallashtirishning shunday usulini topishi kerakki, hisoblar kam xarajat bilan iloji boricha jarayon haqida ko‘p axborot berishi lozim. Masalan, stoxastik jarayonni optimallashtirish uchun tajriba- statistik usulidan foydalaniladi. Bunda aktiv va passiv (faol va nofaol) tadqiqotlar ishlatiladi. Passiv (nofaol) tadqiqot, uni ko‘p hollarda passiv kuzatish ham deb ataladi. YA’ni bunda texnologik jarayon qonuniyatlarini o‘rganishda matematik- statistik usul yordamida axborotlar qayta ishlanadi. Bunda boshlang‘ich ma’lumotlarni yig‘ish, ishlab turgan obyektga tashqaridan sun’iy o‘zgartirishlar kiritilmasdan amalga oshiriladi. Ma’lumotlarni qayta ishlash bilan jarayonni matematik modelini olish uchun klassik progreslash va korrelyatsion usullaridan foydalaniladi. Tadqiqotlarni aktiv (faol) usuli esa tadqiqotlarni rejalashtirishga asoslanadi. Tadqiqotlarni rejalashtirish – bunda tadqiqotlar ilgaridan tuzilagan, o‘zida optimal xossalarni jamlagan, reja asosida (matritsa) amalga oshiriladi. Rejalashtirish usulida jarayonga ta’sir etuvchi hamma omillar hisobga olinib, shu yo‘l bilan bir vaqtda omillarning o‘zaro ta’sir etish kuchlarini aniqlashga imkon yaratiladi. Shuningdek, bunda optimal parametrlarni aniqlashda tajriba sonini kamaytirishga erishish mumkin. Aktiv (faol) va passiv (nofaol) usulda tadqiqotlarni amalga oshirishda matematik model yoki funksiya javobi bo‘lib, u optimallashtirish parametrlarini jaryonga ta’sir etuvchi omillar bilan bog‘lovchi parametrdir. y = f ( x 1 , x 2 ,..., x k ). Statistik usuldan foydalanishda matematik model Teylor qatori qismi ko‘rinishida bo‘ladi. Unda regressiya tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: k k y = b 0 +∑ bi xi +∑ bij xi x j +∑ bii xi 2 + ..., i = 1 ij = 1 ii = 1 bunda b 0 - regressiv tenglamaning ozod hadi, bi - chiziqli koeffitsiyent, b ij - o‘zaro aloqa koeffitsiyenti, b ii - kvadratik koeffitsiyent. Tenglamaning koeffitsiyentlarini quyidagi shart asosida minimumga erishiladi:

N Ф =∑ ( y i - y ' i ) 2 = min i = 1 N – tanlov hajmi, yi – optimallashtirsh parametrlarining amaliy va nazariy ma’nosi.

Adabiyotlar: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G‘., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil. - 350 bet. 5. Adizov R.T., G‘afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho‘lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.- T.: O‘zbekiston, 2003. -280 b.

Похожие

Oqilona ovqatlanishda taomlar tarkibiy qismlarini optimallashtirish

Oziq-ovqat sanoati texnologiyasi fanining predmeti, ahamiyati va vazifalari

Sanoatda ishlatiladigan xom-ashyolar va materiallar

Texnologik uskunalarni tanlash va hisoblash

Loyihalanayotgan korxonani texnik-iqtisodiy asoslash