Озиқ-овқат маҳсулотлари ва хом ашёлар таркибидаги сув - Пищевая технология - Рефераты

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва хом ашёлар таркибидаги сув

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва хом ашёлар таркибидаги сув Режа: 1. Сувнинг инсон организми учун аҳамияти. 2. 0зиқ - овқат маҳсулотларидаги сув: эрки ва боғланган намлик. 3. Музнинг тузилиши ва унинг озиқ - овқат маҳсулотларини сақлашдаги аҳамияти. 4. 0зиқ - овқат маҳсулотлари таркибидаги намликни аниқлаш усуллари.

Сув - бу киши ҳаёти учун энг керакли модда ва ҳамма маълум минераллардан энг қизиқ минералдир. Кишининг ҳаётини сувсиз тасвирлаб бўлмайди. Агар инсон овқатсиз узоқроқ (даволовчи парҳез пайтида 1 ойгача ва ундан кўпроқ) яшай олса, сувсиз эса 4-5 суткадан ортиқ яшай олмайди. Ўртача киши организмида 65% гача сув бор. Лекин йиллар ўтиши билан унинг миқдори камаяди. Масалан, янги туғлиган чақалоқ танасида 70% сув бўлса, қари кишининг танасида эса бу 60% ни ташкил қилади. Сув ҳаёт манбаи деб ҳисобланади, чунки ҳаётдаги ҳамма жараёнлар сув иштирокида содир бўлади. Сув – бу тирик организимлардаги ҳаёт жараёнларининг фаоллигини белгиловчи асосий омиллардан биридир. Инсон организмида сувнинг етишмаслиги қоннинг юқори қовушқоқлигига, меъёрдан ортиқча бўлиши - организмлардан тузларни кучайтирилган равишда ювишга, юрак ва буйракларнинг зўриқишига олиб келади. Сув ортиқча истеъмол қилганда оқсилларнинг тез парчаланиши содир бўлади. 20% сувнинг йўқолиши кишининг ҳалок бўлишига олиб келади, чунки инсон юраги қуюқлашган қонни томирларда юргиза олмайди. Сув инсоннинг барча органлари ва тўқималари таркибига киради. Масалан, у ҳужайра протоплазмасини 80% ни, бош миянинг унинг 85% ни ташкил қилади. Одам мускул тўқималари 76% сувдан иборат. Сув бу муҳит бўлиб, унда организмнинг ҳамма асосий жараёнлари-қон айланиш, нафас олиш, овқатни ҳазм қилиш ва ҳоказолар учун хизмат қилади. Бир суткада инсон 1,75-2,20 литр сув истеъмол қилади: у овқат (0,7 л), ичимликлар (0,8- 1,0 л) шўрвалар (0,25-1 л) кўринишида организмга тушади. Организмини сув билан таъминлаш - бу инсон ҳаётининг асосий манбаидир. Инсон овқатсиз сувчизликка нисбатан узоқроқ яшаши мумкин. Сув миқдори озиқ - овқат маҳсулотларининг сифатига, микробиологик ва биокимёвий жараёнларнинг фаоллигига, сақланувчанлигига таъсир қилади. Сув массаси улушининг ортиб бориши билан тез бузиладиган маҳсулотлар консервалашсиз узоқ муддатда сақланмайди.

Организмда кимёвий тоза сув йўқ. Унда кўп моддалар: оқсиллар, қанд, витамин ва минерал моддалар эриган бўлади. Сувнинг алмашинувига минерал моддалар катта таъсир этади. Уларнинг концентрацияси ва нисбати осмотик босимни, организмнинг суюқликлари ва тўқималаридаги сувнинг тақсимланишини белгилайди. Бунга коллоидларнинг физик - кимёвий ҳолати, биринчи навбатда оқсиллар, ферментлар, бинобарин, уларнинг функционал фаоллиги боғлиқ. Сув-туз мувозанати ички муҳитда барча параметрларини доимийлигини сақлашда, ҳамда кўплаб физиологик механизмлар нейрогоморал, овқатни ҳазм қилиш, ажратиш ва бошка системалар фаолиятида муҳим ўрин тутади. Уларнинг фаолияти ташналикни сезиш билан боғлиқ бўлиб, организмнинг марказий асаб системасига сувнинг етишмаслиги хақида хабар беради. Асосан, табиий ва ёлғон ташналик (чанқоқлик) мавжуд. Табиий ташналик асосан қоннинг таркибидаги сув миқдорини камайиши ва унинг қуюқлашуви билан боғлиқ. Қон томирлари рецепторлари орқали сигнал гипоталамусда жойлашган ташналик марказига юборилади. Гипоталамусни қўзғатиш ташналик туйғусини ҳосил қилади. Ташналикни (чанқоқликни) босиш учун асосан тузланган, нордон, минерал сувларни, морс, нон кваси, мевали ичимликларни ичиш тавсия этилади. Ёлғон ташналик - киши оғзининг шиллиқ пардасининг қуриши билан асосланган бўлиб, маърузаларни ўқиш пайтида, юқори ҳарорат пайтида, вегетатив асаб системасининг симпатик бўлимининг қўзғалиши: асабни таранглашиши, стрессли пайтларда ҳосил бўлиши мумкин. Ушбу ҳолатларда киши организмига суюқликларни киритилишининг ҳам ҳожати йўқ. Ёлғон ташналик, сўлак секрецияларини қўзғатувчиларни: нордон қандчилар, оғизни сув билан чайқаш, газлаштирилган сув ичиш бартараф этилади.

Сув алмашувни тўғрилашда озиқ - овқат маҳсулотлари таркибига кирадиган минерал моддалар муҳим рол ўйнайди. Муз - бу сувнинг агрегат ҳолатидир. Музнинг 11 хил кристалл модификацияси ва аморф муз турлари мавжуд. Табиатда музнинг фақат бир шакли аниқланган бўлиб, қуйидаги кўрсаткичларга эга: зичлиги 0,92 г/см 3 сиғдириш кўрсаткичи 0 0 С ҳароратда 2,09 кДж/(к*к), эриш иссиқлиги 324 кДж/кг. Ерда 300 млн м 3 га яқин муз бор. Муз асосан озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш ва совутиш учун, тоза сувни олиш учун ва медицинада ишлатилади. Оддий музнинг кристаллик таркиби гексагоналли «ғовакли» бўлиб, унинг ичида бўшлиқлар бор. Оддий музнинг кристаллсимон таркиби сув молекулаларининг «зич» музлаганида музга хос бўлган сув молекулалари (Н 2 О) қўшни 4 та молекула билан боғланган бўлади, лекин музнинг эриш пайтида таркибининг ғоваклиги камаяди, молекулалар бўшлиқларга тушади, натижада сувнинг зичлиги ортади. Сувнинг иситилиши натижасида молекулаларнинг иссиқлик ҳаракати ошади, орасидаги масофа ошаверади ёки сувнинг кенгайиши содир бўлади. Шунинг учун ҳароратнинг ошиши билан сувнинг зичлиги камаяди. Бошка суюқликларга нисбатан сув молекулалар орасидаги боғлиқлик 10 баравар маустаҳкамроқ, шунинг учун сувни эритиш, буғлатиш, иситиш учун бошқа суюқликларга нисбатан кўпрок энергия керак бўлади. Озиқ - овқат маҳсулотларидаги сувнинг миқдори уларнинг сифатига, микробиологик ва биокимёвий жараёнларнинг фаоллигига, сақланувчанлигига таъсир қилади. Янги мева савзавотларда 70-95%, гўштда - 52-78, балиқда -55-85, сутда -88, нонда -35-50, шакарда -0,14% сув мавжуд. Сув массаси улушининг ортиб бориши билан тез бузиладиган маҳсулотлар консервалашсиз узоқ муддатда сақланмайди. Янги мева ва сабзавотларнинг суви қочиши (йўқотилиши) билан улар сўлади, буришиб қолади, пишиб ўтадилар. Денатурацияланмаган оқсиллар, лецитинлар, пектин ва бошқа

коллоид хоссаларини кескин ифодалаган бирикмалар – букиш пайтида катта миқдордаги сувни ютади. Сувни кўп ютиш коллоидларнинг тавсифига, уларнинг хусусий гидрофиллигига, концентрациясига, турли тузларнинг мавжудлигига боғлиқ. Амалий мақсадлар учун фаол сув кўрсаткичидан фойдаланиш керак (а W ). У маҳсулот юзаси устидаги сув буғлари парциал босимининг (Р 1 ) тоза сув устидаги сув буғлари парциал босимига (Р о ) нисбатини белгилайди; бу кўрсаткич маҳсулотни микробиологик бузилганлигини тасдиқловчи кўрсаткич. Озиқ-овқат маҳсулотларидаги сувининг фаоллиги улардаги бактериялар фаолиятига, ҳамда уларга иссиқлик таъсирида ишлов беришга чидамлигига таъсир қилади. Бундан ташқари, у озиқ-овқат маҳсулотларидаги физикавий, кимёвий, биокимевий ва микробиологик ўзгаришларга таъсир қилади. Озиқ-овқат маҳсулотларининг хоссалари улардаги сув массасининг нисбатига, ҳамда сувнинг бошқа моддалар билан боғланиш шаклига боғлик бўлади. Бу боғланиш кимёвий (ионли ва молекуляр), физик-кимёвий (адсорбцион боғланган, осматик ютилган) ва физик - механикавий (капиллярдаги сув микрокапиллярдаги сув, ҳўллаш суви) бўлиши мумкин. Кимёвий боғланган сув - (гидроксил ионлари ёки кристаллогидратларга маҳкамланган кўринишда) энг мустаҳкам боғланган бўлиб, у маҳсулотлардан фақатгина чўғ қилиб қиздириш, ёки кимёвий таъсир йўли орқали чиқарилиши мумкин. Маҳсулотларда сувнинг бундай шакли камдан-кам ҳолларда учрайди. Адсорбцион боғланган сув деб коллоид заррачаларни атроф муҳитдан ажратувчи юзага «молекуляр куч майдони» боғланган сувга айтилади. Бундай сув турли хил гидрофил коллоидлар мицеллалари таркибига киради, улардан сувда эрувчи оқсиллар энг кўп аҳамиятга эга. Адсорбицион сув материал билан зич боғланган, маҳсулотдан чиқарилишдан олдин буғга айлантирилиши керак. Бундай сув гидратацион деб аталади ва минерал тузларни эритмайди, -71 0 С ҳароратда музлайди, паст доимий (ўзгармас)

диэлектрикликка эга, микроорганизмлар томонидан ҳазм қилинмайди. Ўсимлик уруғларидаги ва микроорганизмлар спораларидаги сув гидратацион ҳолатда бўлади, ҳужайралар структурасини механик шикастлайдиган муз кристалларини ҳосил қилмайди, шунинг учун улар паст ҳароратга чидамлидир. Осматик ютилган сув хужайралар мембраналари, оқсилларнинг фибрилляр молекулалари ва бошқа толасимон структуралар томонидан ҳосил қилинган микрофазаларда бўлади. Бу сув хужайралар цитоплазмасида бўлади, ҳайвон тўқималарининг пластиклик хоссаларига таъсир қилади. Маҳсулотларни қуритиш пайтида адсорбцион боғланган сувга нисбатан олдинроқ ажралади, чунки уларнинг қуруқ моддалари билан мустаҳкам боғланмаган. Органик ва минерал моддалар эритмалар ҳолидаги сув капиляр (радиуси 10 см дан катта бўлган капилярларда сақланувчи) ва микрокапиляр (радиуси 10 см дан кичик бўлган капилярларда сақланувчи) сув ҳисобланади. Бу сув маҳсулотларнинг структура-капиляр оралиқларида капилярлик кучи билан сақланади. Гўшт, балиқ, мева ва сабзавотларни кесганда, механик таъсир натижасида юқори озуқавий қимматга эга бўлган ҳужайра шарбати қисман йўқотилади. Ҳўллаш суви субстрат билан кўп ҳам маҳкам боғланмаган ва маҳсулот юзасида ёки маҳсулот тўқималари кесишиш юзасида сирт таранглик кучлари ёрдамида ушлаб турилади; маҳсулотда анча осон чиқарилади. Капилляр сув, ҳўллаш суви ва осмотик боғланган сув зичлиги 1 га, музлаш ҳарорати 0 0 Сга яқин, фаол эритувчи ҳисобланади, маҳсулотларни қуритиш ва музлатиш пайтида чиқариб юборилади. Янги мева ва балиқлар мускулларида сувнинг катта қисми гидрофил оқсиллар билан осмотик (45- 50%) кучлар ҳисобига, ҳўллаш суви (0,8-2,5%) ҳисобига боғланган; адсорбцион боғланган сув улушига 6,5-7,5% тўғри келади. Озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш ва ташиш пайтида улар массасининг табиий камайиши (қуриши) биринчи навбатда ҳўллаш суви

ҳисобидан, кейин эса капилляр суви ва осмотик боғланган сув ҳисобидан содир бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларидаги сувнинг турли ҳолатлари бир-бири билан чамбарчас боғланган, улар орасида кескин фарқ кузатилмайди. Сув молекуласида кислород учун манфий электр зарядига, водород учун эса- мусбат зарядга эга экан, у ҳолда маҳсулотнинг қуруқ моддалари билан коллоид заррачанинг заряд белгиси ва қийматига қараб мўлжалланган сув молекулаларигина мустаҳкамроқ боғланади. Мицеллага яқин жойлашган сув молекулалари тортишнинг электростатик кучи билан маҳкамроқ ушланиб турилади; коллоид заррачадан четроқда жойлашган сув сув молекулалари билан кучсиз боғланган. Озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш ва сақлаш пайтида сув боғланишнинг бир шаклидан бошқасига ўтади, бу уларнинг хоссаларини ўзгаришга сабаб бўлади. Мисол учун, нонни пишириш, мармелад, пастила, желе студенлар ишлаб чиқаришда капилляр сувнинг қисми оқсилларнинг, крахмал ва бошқа моддаларнинг коллоид заррачалари билан адсорбцион боғланган шаклга айланади; бунда осмотик боғланган сув микдори хам усади, ноннинг эскириши пайтида, музлатилган гўштни эритиш пайтида эса осмотик боғланган сувнинг бир қисми капилляр сувга ўтади. Маҳсулотлардаги намлик (сув) массасининг улуши улар тортимини доимий массагача қуритиш орқали аниқланади. Маҳсулот намлиги -бу физик-кимёвий ва физик-механикавий боғланган сувнинг маҳсулотни бирламчи массасига бўлган фоизларда ифодаланган нисбатидир. У технологик хоссаларни; озуқавий қийматни, ошпазлик хусусиятни сақлашга чидамлиликни тавсифлайди. Озиқ-овқат маҳсулотлари юзасида уларнинг гигроскоплигига қараб эркин сув сақланиши мумкин. Маҳсулотлар атроф муҳитдан сув буғларни сўриб олиши (ютиши) ва сақлаш қобилиятига, яъни улар гигроскопликка эга.

Гигроскоплик - бу махсулотнинг атроф муҳитдан намликни суриб олиш (сорбциялаш) хусусиятидир. Қуруқ ва нисбатан қуруқ маҳсулотлар (қуруқ сут, қуруқ мевалар, чой, кофе) оқсилларга крахмалларга фруктоза ва инверт қандга бой бўлган, ёғ ва мойга бой бўлган ёки жуда кўп намликга эга бўлган маҳсулотлар намликни ютиб олиши мумкин. Маҳсулот таркибидаги гигроскопик намликнинг нисбий улуши унинг кимёвий таркиби, тузилиши, ҳарорати, босими ва ҳавонинг нисбий намлиги психрометр ёки гигрограф ёрдамида ўлчанади. Ҳавонинг нисбий намлиги (%ларда ифодаланади)- бу ҳавонинг намлигини абсолют миқдорини ушбу ҳароратдаги максимал тўйинишига нисбати ёки ҳавонинг сув буғи билан тўйиниши даражасини билдиради. Маҳсулотларни сақлашда намликнинг бараварлиги кузатилади. Бунда маҳсулотлар намликни ютмайди, ёки маҳсулотлар устидаги сув буғининг босими атроф муҳитдаги сув буғларининг парциал босимга тенг бўлади. Босимнинг ўзгаришида, намлик, ҳаво ҳароратининг ўзгаришида сувнинг мувозанат намлиги ўзгаради. Озиқавий мақсадларда ишлатиладиган водопровод сувининг таркибида 1 л да 3 тадан ортиқ микроорганизм бўлмаслиги керак, тиниқ, рангсиз, ҳидсиз, бегона таъмларсиз, қаттиқлиги (1 л Н 2 О да Са ва Мg ионларининг миқдори) – 7 мг экв/л ошмаслиги, қуруқ қолдиғи –1000 мл/л дан юқори бўлмаслиги керак. Қуруқ моддалар ва намлик миқдори маълум миқдорда хом ашё, ярим тайёр маҳсулот ва тайёр маҳсулотнинг сифатини белгилайди. Озиқ-овқат саноатида қўлланиладиган хом ашё ва тайёр маҳсулотларнинг таннархи намлик миқдорига боғлиқ бўлади. Озиқ - овқат маҳсулотларининг таркибидаги сувнинг миқдорини баҳолашда 2 та асосий кўрсаткичдан фойдаланилади: намлик массасининг улуши ва қуруқ моддалар массасининг улуши. Ушбу 2 та кўрсаткич %- ларда, ёки бирлик улушида ифодаланади. Намлик массасинингли улуши (В) бирликларнинг улушида қуйдагича

ифодалаш мумкин:;) ( ;) ( m m m B m m m m m B c c в в в      бу еpда: m-матеpиалнинг умумий массаси,г; m в -материалда бўлган сувнинг массаси, г; m с – қуруқ қолдиқнинг массаси, г. Қуруқ моддалар массасининг А бирликлар улушида қуйдагича ифодаланиши мумкин: ;) ( ;) ( m m m A m m m m m A c c в в в      Намлик массаси улушининг қуруқ моддалар массасининг улуши билан боғлиқлиги қуйдагича ифодаланади: А = 1 - В (1) В = 1 - А (2) Агар намлик массаси улуши, ёки қуруқ моддалар массаси улуши бирликлар улушида эмас, % ларда ифодаланса, юқорида келтирилган формулаларни ўнг қисм 100 га кўпайтирилади. (1 ва 2) формулаларда 1 сонининг ўрнига 100 сони қўйилади. Сув миқдорини назорат қилиш учун турли хил услублар қўлланилади. Энг тўғри натижалар кимёвий йодпиридинсулфат услуби (М.Фишер) ва 100-105 0 С ҳароратда доимий массагача қуритиш билан эришилади. Доимий массагача қуритиш узоқ давом этганлиги, кимёвий услуб мураккаб бўлганлиги сабабли жуда кам қўлланилади. Қуритишнинг термогравиметрик услуби текширилаётган хом ашёдан намликни юқори ҳарорат ёрдамида чиқаришдир.

Текширилаётган маҳсулот ўлчанмаси 2 марта ўлчанади: қуритишдан олдин ва қуритишдан кейин. Маҳсулотдаги намлик йўқотилиши шартли равишда маҳсулотнинг намлиги деб ҳисобланади. Қуритиш усули билан қуруқ моддалар миқдорини аниқлаш учун қуритиш шкафидан фойдаланилади. Қуритиш шкафида қуритиш 50-150 0 С ҳароратларда амалга оширилади. Қуритишни тезлаштирилган усулида ВЧ-асбобидан фойдаланилади. Асбобнинг ишчи қисми электр билан иситиладиган 2 та чўян блок, ёки яхлит плиталардан иборат. Қуритишнинг оптимал давомийлиги маҳсулотнинг турига боғлиқ бўлиб, 3-7 мин ташкил этади, харорати эса 160 0 дан 170 0 С гача бўлади. Қуруқ моддаларнинг умумий миқдорини аниқлаш учун рефрактометрдан фойдаланилади.

Фойдаланилган адабиетлар : 1. Скурихин И.М., Нечаев А.П. Все о пище с точки зрения химика.-М.: Высшая школа, 1991. 2. Богатков С.В. Химия пищевых продуктов. Учебное пособие.- М.:МТИПП , 1982. 3. Барковский В.Ф., Горелик С.М., Городенцева Т.В. Физико-химические методы анализа.-М.: Высшая школа,1983. 4. Скрухин И.М., Волгорева М.Н. Химический состав пищевых продуктов. Справчник I и II т.т.-М.: Агропромиздат, 1987. 5. Павлоцкая Л.Ф., Дуденко Н.В., Эдельман М.М. Физиология питания.-М.: Высшая школа, 1989 6. Товароведение пищевых продуктов. Бровко О.Г., Гордиенко А.С., Дмитриева А.Б. и др.-М.: Экономика, 1989. 7. Хайдар-Заде Л.Н. Пищевая химия. Маърузалар матни. Бухоро 2001 й.

Похожие

Нобалиқ сув маҳсулотлари ва улардан озиқ-овқат саноатида фойдаланиш

Озиқ-овқат хом ашёларининг умумий тавсифи

Озиқ-овқат маҳсулотлари ва озиқ-овқат хомашёларини сақлаш ва қайта ишлашда асосий компонентларни ўзгариши

Бўлим. Озиқ-овқат маҳсулотлари ва озиқ-овқат хомашёларини сақлаш ва қайта ишлашда асосий компонентларни ўзгариши

Озиқ-овқат махсулотларини ишлаб чиқаришнинг хом ашёлари