Микотоксинлар ва уларнинг инсон ва ҳайвон соғлигига таъсири - Пищевая технология - Рефераты

Микотоксинлар ва уларнинг инсон ва ҳайвон соғлигига таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

461 KB

Микотоксинлар ва уларнинг инсон ва ҳ айвон со ғ лигига таъсири Reja: Kirish 1. Товар системаси 2. Микотоксин системаси 3. Му ҳ им микотоксинлар 4. Назорат системаси 5. Ифлосланишни бартараф қ илиш 6. Намуна олиш 7. Микотоксинлар та ҳ лили 8. Детоксификация 9. Аминланиш кимёси 10. Аминлаш ва озу қ анинг ов қ атланишдаги сифати 11. Микотоксинлар метаболизми 12. Микотоксинлар биомониторинги Хулосалар

КИРИШ 10 аср аввал Европанинг кўп қисмида маълум касаллик тарқалган эди ва у микотоксин сўзи билан ифодаланган эди. Яқинда берилган таърифга биноан микотоксин моғор метаболити бўлиб, овқат йўли, нафас ёки тери орқали организмга қиритилиб, одам ёки ҳайвонот организмини касалланишини, ҳатто ўлимини ҳам чақириши мумкин. Микотоксинлар ўсимлик ҳосилининг бошланишидан пайдо бўлиши мумкин. Улар турли туман озиқ-овқат маҳсулоти ва озуқа моддаларида учраб одам ва ҳайвонотда ҳар хил касалликларини чақиради. Микотоксин билан заҳарланиш ҳам вақтинча, ҳам хроник касалликларни чақириши мумкин ва унда асаб системаси, юрак томирлари ва пулмонар системаларга, ҳамда ошқозон-ичак йўлига ҳар хил таъсир кўрсатади. Микотоксинлар карциноген, мутаген, тератоген ва иммуносупрессив бўлиши мумкин. Микотоксинларнинг иммун системасини шикастлаш қобилияти ва натижада юқумли касалликларга бардош беришнинг пасайиши уларнинг энг муҳим таъсири ҳисобланади. Ўйлашадики, озиқ-овқат рационнинг мувофиқлиги микотоксин таъсирининг йўқотилишига олиб келади. Одамнинг касалланиши, ҳайвонот унумдорлигининг камайиши туфайли кузатиладиган иқтисодий зарарлар (ҳам маҳаллий, ҳам халқаро бозорда) сабабли микотоксинлар ўзига халқаро диққатни жалб қилади. Ҳисобланганки, А Қ Ш ва Канадада микотоксинларнинг озуқа ва озиқ-овқат маҳсулот ига киритилиши, масалан, 5 миллион А Қ Ш долларигача зиён етказади. Ривожланаётган давлатларда бўлса, о зиқ -овқат маҳсулотлари хавфсизлигига катта эътибор бермаслик туфайли, бу зарар яна ҳам кўпроқ бўлади ва у инсон касалланиши ва вақтдан олдин ўлиши микотоксинларни истеъмол қилиш туфайли содир бўлиши мумкин.

«Системани» ўзаро таъсирининг муҳимлиги компонентлар аҳамияти билан аниқланадиган системаси деб таърифлаш мумкин. «Системали ёндашув» да микотоксинлар назорати учун ишлаб чиқилган ва қабул қилинган ва у товар, бузилиш, микотоксин, социал-иқтисодий ва назорат субсистемалари ичида ва орасидаги ўзаро таъсирнинг концепуал модулларини ишлатади. Система ичидаги субсистема эркин ўзаро таъсирлашуви мумкин, ёки бошқача айтганда, бир субсистема ичидаги фаоллик бир ёки бир неча субсистемалар активлигига таъсир қилиши мумкин. 1-3 расмларда системалар ректангуляр боисда, ваҳоланки ўзаро таъсирланувчи субсистемалар эллипс ичида келтирилган. Ҳам ўзаро таъсирларни, ҳам бу системалар билан алоқадор компонентларни яхши тушуниш микотоксин ҳосил бўлиш актиологиясини ва микотоксин ҳамда микотоксикоз назорати учун тегишли интервацияни таърифлашни тушуниш учун ёрдам беради. 2. Товар системаси Ҳар қандай товар системаси (ҳосил қилиш, маркетинг ва товарни ишлатиш билан биргаликда) бир қатор ўзаро таъсирда бўлган техник, социал- иқтисодий «жараёнларни», масалан, ҳашарот ва кемирувчи назорати, ҳосил ўрими, қуритиш, қайта ишлаш, маркетинг, кредит ва нарх сиёсати, маданий ишлар (реклама), қамраб олишдан иборат. Умумлаштирилган, соддалаштирилган товар системаси 1-расмда кўрсатилган ва унда ўзаро таъсирловчи субсистемалар сифатида сараланган жараёнлар келтирилган. 1 – расм. Товар системаси Бошқа товар системалари Товар системаси Ў римдан аввал Қ уритиш Қ айта ишлаш Ҳ осилни йи ғ иш са қ лаш маркетинг

Товар системасининг моҳияти ҳоҳлаган нуқтасида ҳосил, микро- ва макрошароит, ҳамда ҳар хил биологик, кимёвий, физикавий ва социал- иқтисодий омилларнинг орасидаги минглаб мураккаб ўзаро таъсири орқали аниқланади. Ҳар бир жараён ичидаги ўзгариш бир ёки бир неча бошқа жараёнларнинг тегишлича ўзгаришини чиқаради. Масалан, марказлаштирилган, ярим давлатли донни сақлашни жорий қилишдаги ҳаракат ва шу вақтнинг ўзида шахсий сақлашни кўпайтириш, ҳеч бўлмаса вақтинча, ўртача миқдорда сақлаш учун умумий стандартни пасайтиради. Бу ҳол ўз навбатда, ҳам донни сақлашдан олдин эҳтиёткорлик билан қуритишнинг зарурлигини, ҳам қайта ишловчиларга ёки яқинда ўрилган донни сотишга ва ёки донни сақлаш учун ўз имкониятларини оширишга қулайлик туғдиришини таъкидлаши мумкин. Аксинча, қайта ишловчилар ўримдан олдинги ва кейинги тажрибага тез таъсир қилиш мумкинлиги учун фермерларнинг ўзи билан бевосита музокарани бошлаши мумкин. Бузилган система Биопарчаланиш бир қатор бузувчи омилларнинг ўзаро таъсирланишининг якуний натижаси бўлади ва у биологик, кимёвий, физикавий, микро- ва макро-атроф – муҳит шароитлари сифатида кенг ёритилиши мумкин. (2 –расм). 2 - расм. Бузилган система Бузилган система

Аммо бу омилларнинг нисбий улуши социал-иқтисодий системада содир бўладиган одам аралашувини табиати ва даражаси, ёрдамида кўпинча аниқланиши мумкин. Экосистемадаги биопарчаланишга (моғор ўсиши билан бирга) бошланғич улуш қўшадиган омиллар намлик, ҳарорат ва ҳашаротлар бўлади. Моғорлар ҳароратнинг кенг қийматларида ўсиши мумкин ва, умуман, моғор ўсишининг тезлиги ҳарорат ва эркин сувнинг камайиши билан сусаяди. Донларда моғор гранулалараро сув буғини ишлатади ва унинг концентрацияси дондаги эркин сув (доннинг намлиги) ва грануляр заррачаларни яқин атрофидан буғ фазасидаги сув орасидаги мувозанатнинг сақланиши билан аниқланади. Гранулалараро сув концентрацияси ёки нисбий мувозанат намлиги ( ERH %), ёки сув фаоллиги (α W ) орқали ифодаланади. Охиргиси дондаги сув буғи босимининг тоза сув буғига нисбати билан, бир хил ҳарорат ва босимда, аниқланади, яъни ERH фоизларда ифодаланган сув фаоллигига эквивалент ҳисобланади. Берилган намликда ҳар хил донлар ҳар хил сув фаоллиги билан тафсифланади ва натижада, моғор ўсишининг ҳар хил тури ва тезлигини қўллаб қуаватлайди. Моғор ўсиши учун зарур бўлган анъанавий сув фаоллиги 0,70 данг 0,99 гача бўлади ва моғор ўсишида ҳарорат билан тегишлича ошади. Макка, масалан, 15 % намликда ва 15 о С да 1 йил давомида хавфсиз сақланиши мумкин. Аммо, ўша макка 30 о С да сақланганда 3 ой ичида маълум даражада моғорланиши мумкин. Биологик Физикавий Ў заро таъсир ланувчи омиллар Кимёви й Макро атроф му ҳ ити Микро- атроф му ҳ ит

Ҳашарот ва кемирувчилар ўз фаоллиги ва моғор ҳамда микотоксинлар билан ўзаро мураккаб таъсири чақирадиган озуқа моддаларнинг йўқотилиши ва физикавий шикастланиш туфайли доннинг кейинги шикастланишига муҳим ҳисса қўшадилар. Ҳашарот ва кемирувчиларнинг метаболик фаоллиги ҳам намликни, ҳам дон гарамидаги ҳароратнинг ошишини чақиради. Кемирувчилар моғор спораларини ташувчи сифатида ҳам бўлишади ва уларнинг чиқиндилари моғорлар томонидан озуқа манбаси сифатида ишлатилиши мумкин. Бундан ташқари, моғорлар ҳашарот ва кемирувчилар учун озуқа етказиб бериши, аммо баъзибирда, патоген сифатида ҳам таъсир қилиши мумкин. Моғор ўсишига таъсир қилувчи бошқа бир омил дон гарамидаги синиқ уруғлар улуши бўлади. Донларнинг ёрилиши умумий қайта ишлаш ёки ҳашарот таъсирида чақирилиши мумкин ва у эндоспермнинг моғорланиши учун қулай шароит яратади. Моғор ўсиши гранулалараро атмосферадаги O 2 , N 2 ва CO 2 нинг нисбати билан ҳам бошқарилади. Кўпчилик моғорлар О 2 жуда кичик концентрацияларида яхши ўсади ва масалан, чизиқсимон ўсишнинг фақат ярмига, агар О 2 концентрацияси 0,14 % дан ҳам паст бўлганда, эришиш мумкин. Газлар ва мавжуд сув фаоллиги орасидаги ўзаро таъсир ҳам моғор ўсишига таъсир қилиши мумкин. Юқорида кўриб чиқилган ўзаро таъсир, грануляр экосистема ичида, озуқа манбаи ва вақт ичида микро- атроф- муҳит ўзгариши натижасида, токсиген моғорлар билан бирга бошқа микроорганизмларнинг яхши ўсишини қўллаб қуватлайди. Далада ўсиши учун юқори сув фаоллигини (0,99) талаб қилувчи моғорлар билан дон асосан заҳарланади, ваҳоланки дон сақлаш жараёнида бўлса паст сув фаоллигини ёқтирадиган моғорлар билан ифлосланади. Яхши аниқланганки, микотоксин ҳосил бўлишига таъсир

қилувчи асосий омиллар намлик ва ҳарорат бўлади. Аммо микотоксин ҳосил бўлишини таъминлайдиган экосистеманинг маълум мураккаблиги, токсиген моғорларнинг микотоксин ҳосил қилиш шароитлари кам ўрганилган ва яқинда батафсил кўриб чиқилган. ( ICMSF ). 3. Микотоксин системаси Микотоксин системаси (3-расм) тўртта ўзаро таъсирланувчан субсистемалар сифатида кўриб чиқилади: токсикология, метаболизм, соғлиқ ва унумдорлик ва фаровонлик. Киритилгандан сўнг (инъекция, нафас орқали ёки тери контакти) микотоксин заҳарлилигини бошқариш, абсорбция, трансформация, фармако кинетика, молекуляр ўзаро таъсир, тақсимланиш ва токсиннинг метаболитларини чиқаришни ва унинг қамраб олган кетма-кет ҳодисалар (метаболизм) ёрдамида аниқланади. Ўз навбатида, микотоксиннинг заҳарлилиги ҳосил, инсон ва ҳайвон соғлиги ва унумдорлигига таъсири орқали намоён бўлиши мумкин ва бу эффектлар инсон фаровонлиги, ҳамда қишлоқ хўжалиги ва ҳаётий маҳсулотлар билан боғланган (бойлик) ҳосил қилишга таъсир қилади. Му ҳ им микотоксинлар Ҳозирги пайтда муҳим ҳисобланадиган моғор ва микотоксинлар 1- жадвал ва 4-расмда келтирилган. «Муҳим микотоксин» инсон соғлигига ва ҳайвонот унумдорлигига 3-расм. Микотоксин системаси токсикология метаболизм со ғ лик ва унумдорлик ҳ осил и н сон ҳ айвонот бойлик

(ҳар хил давлатларда) таъсир қилиш қобилиятига эга бўлганлар ҳисобланади. 1 - Жадвал. К ў п тар қ алган му ҳ им моғорлар ва микотоксинлар Моғор тури Ҳосил бўлувчи микотоксин Asp.par. Asp.fbavus Fus.sp. F.qr. F.mon. Pen.ver. A . ochraceus Афлатоксин В 1 , В 2 , G 1 , G 2 Афлатоксин В 1 , В 2 Т – 2 токсин Деоксиниваленол (баъзи жойда ниваленол) зираленон фуманозин В 1 охратоксин А Афлатоксинлар Asp . feav . ўсиши учун сувнинг оптимал фаоллиги юқори (0,99). максимал қиймат 0,998 га тенг, ваҳоланки минимал фаоллик сув учун аниқланмаган. (0,82 бўлиши мумкин). Умуман, токсинлар ҳосил бўлиши учун юқори сув фаоллиги қулайлик яратиши эҳтимол. Аниқланганки, Asp . feav . 10- 43 о С ҳарорат оралиғида ўсади. Ўсиш тезлиги учун оптимал 30 о С ва унда ҳар куни 25 мм кўпаяди. 15-37 о С орасида Asp . feav . афлатоксин ҳосил қилади. Афлатоксин ҳосил бўлиши учун оптимал ҳароратни белгилаш мумкин эмас,

аммо 20-30 о С даги ўсиш тезлиги бундан паст ва юқори ҳароратдагиларга нисбатан катта бўлади. Сув фаоллиги ва ҳароратнинг Asp . feav . га таъсири Asp . par . га ўхшайди. Аниқланишича, ўсиш учун у минимум 0,83 ва афлатоксин ҳосил бўлиши учун сув фаоллиги минимум 0,87 га тенг. Asp . feav . га ҳарорат ва намлик таъсири ҳақида фақат чегараланган ахборот бор. Оптимал ўсиш ва токсин ҳосил қилиш учун тахминан тегишлича 30 ва 28 о С керак. «Афлатоксин» сўзи 1960 йилларда киритилган. Микотоксинлар фақат афлатоксинларни эмас, балки бошқа токсин-циклопиазоник кислотани ҳам ҳосил қилади (5-расм). Афлатоксин ҳосил қилувчи моғорлар кенг тарқалган ва субтропик ва тропик иқлимларда бўлади. Афлатоксин ҳам ҳосил етилишдан аввал, ҳам сўнгра ҳосил бўлиши мумкин ва бу, айниқса мойли уруғларда, еб бўладиган ёнғоқ ва бошоқлиларда, улардан олинадиган озиқ-овқат маҳсулоти ва озуқаларда, бўлиши мумкин. Афлатоксин В 1 одам карциногени ва энг потенциал гематокарциногенлардан бири эканлиги маълум. Инсон ўлимининг чақирилиши, масалан, Ҳиндистонда кучли ифлосланган маккани истеъмол қилиш орқали афлатоксин таъсирида кузатилган. Агар афлатоксиннинг иммуносупрессив таъсири инсон ҳаётига худди шундай намоён бўлса, бу токсинни кўп қабул қилиши хабар қилинган баъзи бир ривожланаётган давлатлардаги инсон касалликлари актиологиясида муҳим рол ўйнаши мумкин. Жанубий Шарқий Осиё давлатларида макка ва ерёнғоқдаги фақат афлатоксин учрашиши орқали кузатиладиган иқтисодий зарарлар ўрганилган. Унда хулоса қилинганки, умумий зарарнинг 66 % га макка сабабчи, ваҳоланки синиқ ва шикастланган дон орқали одам ва ҳайвонот соғлигига таъсирлар туфайли тегишлича 24,60 ва 16 % бўлади. Аммо изланиш

касалланиш ва вақтдан олдин ўлишни чақирадиган фақат канцеп билан алоқадор иқтисодий зарарни назарда тутган. Натижада, афлатоксиннинг ( ва бошқа микотоксинларнинг) иммунотоксин таъсири туфайли чақириладиган инсон саломатлигига қўшимча таъсирини инобатга олганда инсон сектори билан боғланган зарарнинг улуши маълум даражада ошиши мумкин. Трихотоценлар Фузариум моғорлари ва микотоксин ҳосил бўлишига сув фаоллиги ва ҳароратнинг таъсири тўғрисида жуда кам ахборот мавжуд. F . qram учун оптимал ҳарорат 24-26 о С, минимал сув фаоллиги ўсиш учун 0,9 ва максимал лимит 0,99 га тенглиги аниқланган. Деоксиниваленол, ниваленол ва зираленон ҳосил бўлишига сув фаоллиги ва ҳарорат таъсири ҳақида ҳеч қандай ахборот йўқ. F . mon . ўсиши учун минимал сув фаоллиги 0,87, максимал чегара > 0,99 да белгиланган. Ўсишнинг минимал, оптимал ва максимал қийматлари 2,5-%.0, 22,5-27,5 ва 32-37 о С тегишлича тенг. Фуманозин В 1 ҳосил бўлиши учун талаб қилинадиган шартлар тўғрисида ҳеч бир информация мавжуд эмас. F . sp . ўсиши учун минимал сув фаоллиги 0,88, ваҳоланки максимум > 0,99. Минимал, оптимал ва максимал ҳароратлар тегишлича – 2,0; 22,5-27,5; ва 35 о С га тенг. Т-2 токсин ҳосил бўлиш шароитлари ҳақида ахборот йўқ. Т-2 токсин ва деоксиниваленол (4-расм) «трихотоценлар» сифатида маълум бўлган сесквитерпенларнинг структуралари мос бўлган катта гуруҳига киради. Т-2 токсин жаҳоннинг кўп қисмида донлиларда ҳосил бўлади ва бу айниқса ўрим давридаги узоқ муддатли ёғингарчилик билан боғланган. Бу токсин гемморагик касалларни ҳайвонотда ва нейтротоксин ҳамда оғиз

заҳарларини ҳосил бўлишига масъулдир. Аниқланишича, бу токсин макромолекулалар биосинтезини сусайтириш таъсирига эга экан. Тажрибавий ҳайвонларда бу токсиннинг карциноген таъсири ҳақида ахборот кам. Деоксиниваленол ( DON ) ҳар хил донлиларни, айниқса макка ва буғдойни, ифлослайдиган жуда кенг тарқалган Fus . Микотоксини бўлиши мумкин. Шимолий Америка, Япония ва Европадаги донларда DON нинг тривиал номи микотоксиндир. Ҳозирги пайтда ниваленол ҳосил қилувчи F . qran . изолятлари шоли ва бошқа донларда фақат Японияда кузатилган. Зираленон Зираленон фақат маккада кам миқдорда учрайдиган кенг тарқалган эстрогеник микотоксин ҳисобланади (шимолий Америка, Европа, Япония). Аммо юқори концентрацияларда ривожланаётган давлатларда, айниқса ўртача шароитда, масалан, баланд тоғли регионларда, ўстириладиган маккада учрайди. Зираленонни F 1 drom . DON билан бирга ҳосил қилади ва у инсон микотоксикозига жавобгардир. Зираленонли макка истеъмол қилинганида гиперкретинизм чақирилади. Унинг рак касаллигини чақириши номаълум. Фумонозинлар Фумонозинлар яқинда тафсифланган микотоксинлар гуруҳига кириб, F 1 мон. Меъёри уни ҳосил қилади ва у кенг тарқалган,ва кўпинча маккада учрайди. Фумонозин В 1 ҳар хил иқлим зоналаридаги (А Қ Ш, Бразилия, жанубий Африка, Австрия, Италия ва Франция) маккада учрайди. Маккани айниқса иссиқ, қуруқ шароитларда ўстирилганда у токсин учрайди.

Фуманозин В 1 ( F B 1 ) ҳар хил ҳайвонларда турли-туман касалликларни чиқаради. Охратоксин А Asp . Och . ҳам А. jlav ., ҳам А. par , га нисбатан секин ўсади, аммо сув фаоллиги паст (0,79) бўлганда ҳам ўсиши мумкин. Ҳарорат зонаси 8-37 0 с да ўсишни кузатиш мумкин, оптимал ҳарорат 25-31 0 с га тенг. Охратоксин А 15- 37 0 с да ҳосил бўлади ва унинг оптимал қиймати 25-28 0 с га тенг. Pen . ver . 0-31 0 с да ўсади ва у учун сувнинг минимал фаоллиги 0,80 га тенг. Охратоксин бутун ҳарорат оралиғида ҳосил бўлади. Токсиннинг муҳим қисми 4 0 с да ва сувнинг паст фаоллигида (0,86) ҳам ҳосил бўлади. Охратоксин ҳосил бўлиши асосан ўртача иқлим ва шу пайтда ўстириладиган буғдой ва жавдарда кузатилиши мумкин. Бу шароитларда ҳосил бўладиган охратоксин 0 миқдоридан 600 мг/ кг гача. Англия у 5000 дан 2700 мг/кг жавдар ва буғдойда тегишлича бўлади. У макка, шоли арпа ва мошда ҳам бўлиши мумкин ва ривожланаётган давлатлардан биринчи бўлиб Бразилия, Чили, Египет, Сенегал, Танзания, Ҳиндистон ва Индонезияда охратоксин А топилган. ОА нига ҳайвонот озуқасидан ҳайвонот маҳсулотига ўтиш қобилияти унинг чўчқа ёғида ва қонида (Европада) топилгани орқали исботланган. Фараз қилишадики, чўчқа ёғидан олинадиган маҳсулотлар инсон рационида ОА нинг манбаъи бўлади ва у қондан (сутдан) ҳам ўтиши мумкин (бир қатор Европа давлатларида). Мавжуд ва тахмин қилинадиган ОА учун бошқариш 11та давлат учун белгиланган ва озиқ-овқат маҳсулот и учун 1÷50 мг ва озуқа учун 100 дан 1000мг/кг дан иборат.

Халқаро соғлиқни сақлаш ташкилоти / озиқ-овқат маҳсулотларин и ишлаб чикарувчилар бирлашмаси томонидан тавсия қилинадиган миқдор: ҳафталик 112 мг/кг ОА киритилиши мумкин. Бирга учратилган микотоксинлар Моғорланиш ва токсин ҳосил қилишнинг мураккаб экологияси озуқа ва озиқ-овқат маҳсулот ида, айниқса донлиларда, микотоксинлар аралашмасини пайдо қилиши мумкин. Микотоксинларнинг ҳамроҳ учрашиши ҳам микотоксин ҳосил бўлиш даражасига, ҳам зарарланган материал токсинлигига таъсир кўрсатади. Сақланаётган донларда афлатоксин ҳосил бўлиши, масалан, трихотоценлар мавжудлиги туфайли секинлашиши мумкин, ваҳоланки трихотоценли микотоксинларнинг табиий учрайдиган комбинациясининг токсикологияси маълум даражада, тажриба ҳайвонларда синергетик ўзаро таъсир орқали аниқланади. Масалан, чўчқаларда олиб борилган тадқиқот, чўчқа вазнига ва озуқа конверсиясига деоксини- ванелолнинг таъсири т-2 токсин билан синергизланади. Токсин бўлмаган мағор метаболитларининг ўзаро таъсири (кулмарин, дигиуроксикалонектин ва самбуционал) деоксиниванелол билан ўрганилган. Микотоксикологиянинг хусусий муҳим бўлимлари ҳозиргача кам ўрганилган. Регионал а ҳ амиятли микотоксинлар Бир қатор токсикозлар маълумки, улар кенг тарқалмаган, лекин муайян регионда муҳим аҳамиятга эга. Бу категориядаги микотоксикозлар (2- жадв.) ҳам ўсишда, ҳам сақлаш жараёнида учрайдиган моғорлар билан алоқадор касалликларни ўз ичига қамраб олган.

Жадвал. 2. Регионал а ҳ амиятга эга б ў лган мо ғ ор ва микотоксинлар. Моғор тури Микотоксин Микотоксиноз С lav pasp C . jlo . С. Ра v . Acr.lol. Bal . spp . Pah clar . Rhio.lep. Stach.ar. Dnp.mar. Эргатомин алкалоиди клавиш алкаланди. Паспалин Локитрем Алкалоидлар Фомоксин Стафрамин Сатрататоксинлар Диофолиатоксинлар Эрготизм Эрготизм Бош айланиш - -- Оёқ бўшаши Юз экземаси Слоббер синдроми Стахиботриотоксикозлар Дифлодиозис 6 – расм. Жараён – товар матрикси Жараён – товар матрикси

Интерактив Интерактив товар системалари Жараёнлар Мойли уру ғ лар Ерён ғ о қ лар донлар озу қ алар экиш Ҳ ашарот назорати су ғ ориш Маданий ишларМолиялашҲ осилни Йи ғ иштириш Қ уритиш Далада са қ лаш Ма ҳ аллий бозорҚ айта ишлаштранспортлашДалада са қ лашТоварнинг фанлараро жамоаси Жараён мутахассилари жамоаси Экспорт бозори Сиёсий ишларэкиш Товарнинг фанлараро жамоаси Жараён мутахасси с лари жамоаси

Социал – и қ тисодий система Социал – иқтисодий система моғор ва микотоксинларни назорат қилишда қилинган ҳаракатларга йўналтирилган ҳар бир муҳим таъсирларни намоён қиладиган социал (яъни маданий, сиёсий) ва иқтисодий (макро ва микро) омиллардан иборат. Худди шу маънода, яъни микотоксикология системаси учун, маълум мураккаб ва олдиндан айтиб бўлмайдиган инсон фаолияти, уни социал-иқтисодий системага муваффақиятли киритиш жуда қийин бўлиши мумкин. Аммо техник интервенция, бузилган ҳолатни белгилаш, мавжуд социал – иқтисодий системага киритилиши ва қўлланилиши фақат мумкин. О зиқ-овқат маҳсулотларини ва озуқа сифатини яхшилаш учун қўлланиладиган ҳар қандай ҳаракат аниқ олиб борилиши керак ва у яхши сифатли маҳсулот ва унинг нархини пасайтириш зарурлигидан иборат. Назорат системаси жараён сифати менежменти Жараён – товар матрикси Оддий товар системаси (яъни ейимли ёнғоқ системаси) бир неча ўзаро таъсир этувчи жараёнлар (қишлоқ хўжалиги, «техник» ва «социал- иқтисодий» ) сифатида кўриб чиқилиши мумкин ва уларнинг баъзи бирлари 6-расмнинг чап қисмида кўрсатилган ва 1-расмдаги ҳолни тўлароқ ифодалайди. (Товар системаси), Сифат системаси ишлаб чиқариш жараёнининг сифат комбинацияси орқали аниқланиши мумкин ва оддий жараённинг паст сифати бутун система сифатига аниқловчи таъсир кўрсатиши мумкин. Худди шундай, ҳар хил товарлар берилган регионда олиниши мумкин ва у бир қатор ўзаро таъсирланувчи товар системаларига

олиб келиши мумкин. Ўзаро таъсирдаги жараёнлар ва товар системаларининг комбинацияси жараён – товар матрикси сифатида кўрсатилиши мумкин. Жараён – товар матрикси ичидаги жараённинг муваффақиятли менеджменти товар ва жараён жамоаларини фанлараро координацияланган қўлланилиши талаб қилинади ва унда жамоа ҳар бир аъзосининг билими, фанлар ва кўникмалар орасидаги ўзаро таъсирни тўлиқ намоён қилиш орқали жамоа ҳаракатидан келиб чиқадиган потенциал ютуқлар реализацияланади. Жараён жамоаси бутун товар системаси бўйлаб пул келадиган қодирликни талаб қиладиган кўникмаларга эга бўлиши керак. Жараён сифати менеджменти ( PQM ) давом этадиган циклик жараёндир (7-расм) қисқача, бу жараён улуш қўшадиган системаларни аниқлаш (а ) ва товар системалари и чида ва ў заро таъсирланувчи ну қ таларни жараён - товар ичида ани қ лашдан ( в) иборат. Сифат системаларини мажбур қиладиган матрикс, тегишли интервенцияларни белгилаш (с) сифат мажбурлигини бартараф қилади, интервенцияларни киритиш ( d ) ва интервенциялар самарадорлигини мониторинглаш (е) дан иборат. Агар зарур бўлса сифат менеджменти мониторинг жараёнидан олинган ахборотни кейинги ойдинлаштириш орқали ва «мажбуриятни идентификациялаш» дан бошлаб PQM йилликни такрорлаш орқали аниқлаш мумкин ( айрим ҳолларда танланган системаларни қайта аниқлашга зарурият бўлиши ҳам мумкин). Назорат системаси (8-расм) учта асосий турдаги интервенцияларни кўрсатади ва улар микотоксин назорати учун киритилиши мумкин, ва натижада сифат мажбурлиги осон аниқланади. Катта эҳтимоллик билан қўлланиладиган интерфенциялар учта ўзаро таъсирланувчи субсистемалар сифатида кўриб чиқилиши мумкин: 1) бартараф қилиш; 2) аниқлаш ва ифлосланган материални ажратиб олиш; 3) детоксификация.

Сифат мажбурлигини аниқлаш Товар системаларининг сифатини тадқиқ қилишда намоён қиладиган омилларни ва моғор ҳамда микотоксинларнинг пайдо бўлиш сабабларини аниқлаш аниқ кузатишни қўллаш орқали амалга оширилади. Кузатиш тадқиқлари техник маълумотлар (умумий кузатишлар, савол-жавоб ва намуналар таҳлили), социал-иқтисодий маълумотлар ва ҳар бир шахсдан олинган биологик намуналарни (қон, сийдик, сут) мониторинги ёрдамида олинган индивидуал маълумотлар билан якунланади. 7-расм. Жараён сифати менеджменти цикли 1987 йил NRI учун шрот ва ун экспорти ёрдам бериш туфайли кейинчалик 75 млн А Қ Ш долларида баҳоланган ва улар учун муҳим бўлган ЕИ бозорида чиқарилди, чунки афлатоксин миқдори ЕИ талабларидан юқори эди. ЕИ да шрот бирламчи уй ҳайвонлари учун озуқа ва афлатоксин В 1 нинг озуқадан сутга афлатоксин М 1 формаси сифатида ўтишини бартараф қилиш учун қаттиқ талаб жорий қилинган. Бир қатор Европанинг асосий озуқа ишлатувчилари дон маҳсулотларини ишлатишни аллақачон тўхтатишди ва шу нарса муҳимки, Фермерлар ЕИ ўрнатилган кам афлатоксинли ( 20 μг/кг) Системаларни ани қ лаш Интервенциялар мониторинги Мажбурликларни ани қ лаш Интервенцияларни киритиш Интервенцияларни ани қ лаш

дондан маҳсулотларини ишлаб чиқаришга қодир бўлиши керак. Рухсат берилган даражадаги сифатли дон олишга қарши курашадиган, Товар системаси ичида, сифат мажбуриятларни аниқлашни мақсад қилиб қўйган лойиҳа ҳамкорликда ишлаб чиқилган. Фанлараро NRI жамоаси микотоксиколог, мойли уруғлар кимёгари, социал-иқтисодчи, афлатоксин таҳлил қилувчи, сақлаш бўйича мутахассис, миколог, статистик ва инженер- химикдан ташкил топган. Афлатоксин лабораторияси ривожланаётган давлатлар шароитига махсус мослаштирилган, NRI да ишлаб чиқилган юқори имкониятли юпқа қаватли хроматография усулини таҳлил учун қўллаш асбоблари билан жиҳозланган ва текширилган. Кузатиш дастури қабул қилинган ва у 15 та асосий тегирмонлардан дон маҳсулотларидан олинган намуналарни йиғишга имконият беради. У тоза тайёрланган дон маҳсулотларида афлатоксин В 1 нинг ўртача қиймати 70 μг/кг га тенглигини кўрсатди. 100 намунанинг фақат 6 % ЕИ талаб қиладиган 20 μг/кг талабни қондира олади. Европалик харидорлар ишлаб чиқариладиган дон маҳсулотлари жиддий ва юқори таҳликага эга эканлигини яққол намоён қилишди. Сақлашда қўйилган ҳосилни кузатиш шуни аниқладики, афлатоксинланиш асосан хўжаликда ёки бозор занжирининг бирламчи сотувида, дон синдирилишидан кейинги 2 ҳафта ичида содир бўлади. Афлатоксиннинг айниқса юқори даражалари қуёшда қуритилган дон, шаҳар сотувчиларидан олинган дон билан боғланган ва унинг мой тегирмонида 120 μг/кг афлатоксин билан аллақачон ифлосланганлиги ани қланган. Аммо мой тегирмонида сақлаш жараёнида афлатоксин билан қўшимча ифлосланиш кузатилмаган.

Даваонинг 10 та фермадан олинган дудлаш билан қуритилган ва қуёшда қуритилган доннинг ойлик намуналари шуни кўрсатдики, қуёшда қуритилган дон анча, кўп ифлосланган. Қ уритилаётган материал назорати ва ундан кейинги тайёр донни сотиш омборида сақлаш дудда қуритилган донни афлатоксинланишдан 8 ҳафта сақлаш даврида ҳимоя қилишини тасдиқлайди. Дудда – қуритилган дон учун хавфсиз намлик < 16% , ваҳоланки, қуритилмаган ёки бевосита қуритилган донни афлатоксинланишдан хавфсиз ҳимоя қилиш учун < 12 % гача қуритилиши керак. Бу шунингдек қатъий кўрсатадики, 10 % намликкача қуритилган дон (ёки қуёшда ёки будда ёки билвосита қуритиш) 2 ой мобайнида хавфсиз сақланиши мумкин. 5. Назорат системаси 8 – расм. Назорат системасиКузатиш техник маълумотлар Социал-иктисодий маълумотлар БиомониторингСифат мажбуриятларини идентификацияси За ҳ арланишни олдини олиш За ҳ арланган озу қ а детоксификацияси Ифлосланган материални ани қ лаш ва ажратиш мониторингСифат назорати Намуна олиш Та ҳ лил ў тказиш Кимёвий Иммуно кимёвий Биологик

Дон ишлаб чиқариш ва маркетинг системасининг социал ва иқтисодий аспектларини ўрганиш шуни аниқладики, кўпчилик бозор шароитларида, билвосита қуритишдан фойдаланган индивидуал фермерлар маълум талофотга учрайдилар. Бошқа томондан, бевосита - қуритгичларни кўриш ва ишлатиш арзон ва 12% намликгача қуритиш фермерлар учун, агар улар яхши сифатли дон учун импортерлар ва тегирмончилар томонидан белгиланадиган қўшимча нархдан фойда кўрсалар, молиявий қулай бўлади. Бевосита қуритгичларни кенг қўллаш ёғ асосида қоладиган заҳарли

полициклик араматик углеводородлар ( PAH ) миқдорини оширади. Аммо PAH ёғ қолдиғидан тозалаш жараёнида йўқотилади. Фермадан чиқариш йўлининг нархига одатдагидек фермерлар эга бўлганда, улар 10% намлиги бўлган юқори сифатли донни ҳосил қилишни кўпайтирмайдилар. Бундан чиқадики, 20-25% намлик берадиган қуритгичлар фермерларга зиён етказади. Натижада, қайта қурилган Дон классификацияси ишлаб чиқилган ва у фермерларга биринчи савдо бос қичида юқори сифатли дон олишни кўпайтиришни исботлайди. 6. Ифлосланишни бартараф қ илиш Превентив чоралар товар системаси орқали киритилиши мумкин ва улар шикастланишга ва кейинги моғорланиш, ҳамда микотоксин ҳосил бўлишига қарши курашади. Шикастланишни товар системасига (2-расм) бошланғич ҳисса қўшадиган биопарчаланишнинг агентлари (биологик, физикавий, кимёвий, микро- ва макро – атроф муҳит) билан манипуляциялаш орқали ҳам ўримгача, ҳам ундан сўнг олдини олиш мумкин. Аммо, товар системасини манипуляциялашда қулай имконият товар системаси бўйлаб ҳар хил бўлиши ва, масалан, қулай об- ҳаво ва ресурсларнинг мавжудлиги орқали, аниқланиши мумкин. Масалан, биопарчаланишнинг ўримгача назорати инсоннинг об - ҳавони назорат қила олмаслиги туфайли (баъзи бирда) ифодаланади. Ҳосил ривожланишининг критик фазасида ҳам ёмғир етмаслиги, ҳам унинг ортиқча бўлиши моғорланиш ва микотоксин ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин. Шимолий Америка континентида микотоксин таъсиридаги жуда катта иқтисодий йўқотишлар ҳатто бой, ривожланган давлатлардаги йиғимдан аввалги ифлосланишни бартараф қилиш билан боғланган қийинчиликларни яққол кўрсатди. Ўримдан сўнг, муҳимки, ҳосил иложи борича қисқа муддатда «хавфсиз» намликгача

қуритилиши керак, чунки у моғорланиш ва афлатоксин ҳосил бўлишига йўл қўймайди. Ривожланган давлатлардаги ресурсларга бой фермерлар механик қуритгичлардан фойдаланиб бунга эришишлари мумкин, ваҳоланки ресурси кам фермерлар қуёшли кунлар ва ёмғир ёғмаслигига муҳтож бўлишади. Худди шундай, бой хўжаликлар ҳароратни совутгич ёрдамида бошқариб борадилар, ваҳоланки камбағаллар учун бунинг иложи бўлмайди. Яхши сақлаш тажрибасини ( GSP ) шикастланишни бартараф қилишдаги аҳамияти яққол кўрсатилган. Камчилик хўжаликларда анъанавий сақлаш усуллари ун йиллаб, ҳатто асрлаб, ривожлантирилган ва кўпчилик агросаноат шароитларида қўлланилиб келинаяпти. Хўжаликларда ананавий усулларга ўзгартириш киритилиши мумкин, агар, масалан, материални сақлаш учун қўллашса, ёки янги, юқори унумли товар сақлаши турлари киритилса. Янги, юқори унумли усуллар кўпинча, анъанавий турларга нисбатан, ҳашарот ҳужумига мойил ва бу ҳол янги инсектицидларни қўллаш орқали четлаштирилиши мумкин. Микотоксинланишни бартараф қилиш учун қуйидаги ҳаракатлар қабул қилинган: а) моғорга чидамли навларни чиқариш; б) моғор антогоник штаммларини киритиш орқали «бионазорат». Мо ғ орга чидамли штаммлар. Ҳозирги пайтда, A . jlav . га чидамли макка ва ерёнғоқ навларини чиқаришда жуда катта ишлар олиб борилишига қарамасдан, дала шароитларида самарали ҳеч бир нав чиқарилмаган. Фузариумга чидамли донлиларни чиқариш кўпроқ муваффақиятга эга. Буғдой ва макканинг чидамлилиги 2 компонентдан иборат деб кўрилиши мумкин: 1) бошланғич киритилишга чидамли ва 2) қаттиқ туқималарда патоген тақсимланишига чидамлилик. 3) компонент сифатида мезбон-патоген

муносабатининг микотоксин ҳосил бўлиши ва/ёки парчаланишга таъсирини кўриш мумкин. Аммо, ҳисобланганки, у, чидамли гибридлар ва културалар коммерцияли тайёр бўлишдан бир ёки 2 декада аввал, бўлиши мумкин. Мо ғ орлар бионазорати Токсиген бўлмаган A.jlav. штамлари билан қишлоқ хўжалик ҳосилларини киритиш («экиш») қолдиқ моғор популяциясининг токсигенлигини камайтириш чораси сифатида баҳоланади. Зарарсиз штаммлар афлатоксинланишни, штамм қолдиқларини физикавий йўқотиш ва афлатоксин ҳосил бўлиши учун зарур бўлган манбаларни тугатиш орқали, камайтиради. Далада ўтказилган кўпчилик тестлар, ҳозиргача, Аризонада ўстириладиган пахтада олиб борилган.. Пишган ҳосилдаги афлатоксин миқдорининг катта даражада камайиши хабар қилинган эди ва унда A.jlav.нинг афлатоксиген штамлари унаётган буғдой донида, барглашдан аввал, ривожланаётган пахтада кузатилган. Аммо, уларни ижобий қўллаш мумкинлигидан олдин, узоқ-муддатли самараси ва хавфсиз бионазорат стратегияси бўйича изланишлар керак бўлади. Олдини олиш кузатишга нисбатан яхши ва қишлоқ хўжалик маҳсулотлари учун яхши ҳаракатлар қилинишига қарамасдан, микотоксинлар ҳархил озиқ-овқат маҳсулот и ва озуқалар учрашиши давом этаяпти. Ҳозирги пайтда, 2 та ёндашув қўлланилаяпти ва 1-чиси заҳарланган материални аниқлаш ва ажратиб олиш ва 2-чидан, заҳарланган озуқани детоксификациялашдан иборат (8-расм). За ҳ арланган материални ани қ лаш ва ажратиб олиш Заҳарланган материални идентификациялаш ва ажратиб олиш сифат назорати ва мониторинг ишлари орқали ўтказилади.

8-расмдан маълумки, заҳарланган материални аниқлаш ва ажратиб олиш самарали намуна олиш ва методологик таҳлилни талаб қилади. 7. Намуна олиш О зиқ-овқат маҳсулот и ёки озуқа ғарамидан (қопдан) намуна вакилларини йиғиш учун самарали муолажаларни жорий этишга қилинган ҳаракатларнинг кўпчилиги афлатоксинларга йўналтирилган эди, чунки ҳозирги бош- қаришнинг кўпчилиги бу токсинлар гуруҳи билан хусусан боғланган. Аммо, намуна олиш процедураларининг самарасини аниқлашда афлатоксин тақсимланишининг юқори даражада фарқ қилиши, олинган намуналар текширилишининг қийинлиги (яъни мойли уруғлар кексини халтада намуна сифатида олганда) , бутун лот бўйлаб намуналарни йиғиш учун ҳаракат қилгандаги экспертизанинг маълум даражада қийинлиги таъсир қилади. Кузатиш орқали сақланаётган материалнинг катта лотларидан намуна олиш билан боғланган муаммолар ўз-ўзича муайян бўлади. Иложи бўлганда лот ҳаракатда бўлганда намуналарни йиғиш керак ва натижада, реал имконият пайдо бўлади. Масалан, катта ғарамдан, агар у идеал тузилган бўлса, муваффақиятли намуна олиш мумкин ва албатта, намуналар автоматик равишда ҳаракатланаётган материал оқимидан олиниши керак. Микотоксин учун таҳлил усулларини ишлаб чиқишда, катта ютуқларга эга бўлинганига қарамасдан, халқаро қабул қилинган намуна олиш усулларини ишлаб чиқиш кичик имкониятларга эга. NRI афлатоксинни озиқ-овқат маҳсулот и ва озуқада тақсимланишни ўрганишда ва микотоксинларни аниқлаш учун намуна олиш режасини ишлаб чиқишда илғорликга эга. Афлатоксиннинг ерёнғоқ маҳсулотларида

тақсимланишини ҳамкорликда тадқиқ қилиш натижалари 3-жадвалда келтирилган. Ҳар бир маҳсулот учун катта сондаги намуналар 100 г дан ҳар бир лотдан систематик равишда йиғиларди ва ҳар бир намунада афлатоксин текшириларди. Қайта ишланган ерёнғоқ (майдалаш, навлаш, қовуриш) бошоқлари учун лотларда афлатоксин миқдори 0,05 дан 10 μ г/кг гача ўзгариб турарди, ваҳоланки ифлосланган намуналарнинг тегишли улуши 0,5 дан 1,5 % эди. Афлатоксин билан ифлосланишнинг энг юқори даражаси, композит намуналардаги миқдорига нисбатан 200 марта кўп эди. (яъни қўшимча намуналардаги афлатоксин миқдори). 3-жадвал. Ёйиладиган ерён ғ о қ , FAQ ерён ғ о қ ва шротда афлатоксин та қ симланиши. Маҳсулот Лот ўлчами/ намуналар Ифлос намуналар Афлатоксин миқдори Ўртача лот Қ айта ишланган ейимли ерёнғоқ 20 тонна 200х100г 15 тонна 200х100г 15 тонна 200х100г 20 тонна 1/200 (0,5%) 1/200 (1,5%) 2/200 (1,0%) 7/200 (3,5%) 100,05 31,92,109 7,609 8-1938 1,0 1,0 10,0

FAQ ерёнғоқ бошоғи Шрот 200х100г 10 тонна 84х100г 5,6 г 204х100г 13,84 (15,5%) 204/204 (100%) < 1- 4235 87 - 249 209?0 163,0 3-жадвалда келтирилган маълумотлар афлатоксин тақсимланишини FAQ нинг 10 тонналик лотида (ўртача сифатлаш учун) ва ўша лотдан ишлаб чиқариладиган шротда ҳам кўрсатади. Бундан маълумки, ейимли ёнғоқ билан таққосланганда, афлатоксин тақсимланиши юқори ифлосланган FAQ бошоқларига томон кўпроқ яқинлашади ва ифлосланиш даражаси, композит намуналарга нисбатан, 20 марта атрофида кўп бўлади. Бошоқлар майдалангандан сўнг шрот (5,6 т) ғарамидаги афлатоксиннинг тақсимланиши, бошланғич бошоқдагига нисбатан, бир текис бўлади. Ҳар бир олинган намунада афлатоксин бўлади ва бу намуналардаги даража, композит намуналардагига нисбатан 2 марта кам. Ҳайвонот озуқасидаги афлатоксин В 1 максимал қоладиган даражаси ( MRLa ) озуқа тури ва боқиладиган ҳайвонга қараб ўзгариши ЕИ орқали рухсат берилган. Хом ашё (мойли уруғ ва унинг ҳосилалари) импортлаш учун, масалан, 200 μг/кг гача сақлаши мумкин, ваҳоланки, MRL тайёр маҳсулотда фақат 5 μг/кг. Натижада, намуна олиш режаси учун қаттиқ зарурият бор ва у катта ҳажмда импорт қилинадиган ( 50 000 тонна) озуқа учун қўлланилиши мумкин. Бу зарурият NRI жамоаси томонидан ва Гамбург Университет ива 2 немис фирмалари томонидан йўналтирилган 2 та 500 тонналик ғарам (дон, унинг уни, шрот ва ҳоказо) ва ундан олинган 5000 намуна таҳлил қилинди. Бу таҳлилларнинг статистик қайта ишлаш

натижалари бир қатор намуна олиш режаларини белгилади ва у 4-жадвалда тўпланган. 4-Жадвал Мойли уру ғ ҳ осилалари ва комбикормлар учун танланган намуна олиш режаларининг тафсифи ва ба ҳ оланиши. Композит намуналар рақами (к) Композит намуналарга нисбатан қўшимча намуналар N o ( a ) ( n ) N 25 г улушнинг композит намунага нисбатан ( s ) Қ ўшимча намуналар умумий сони Таҳлил умумий сони Намуна олиш фоизи ( CV %)( b ) 8 4 4 4 2 2 1 1 1 1 10 20 10 10 20 10 20 20 10 10 2 2 4 2 2 2 2 1 2 1 80 80 40 40 40 20 20 20 10 10 16 8 16 8 4 4 2 1 2 1 4,0 4,5 5,0 3,5 6,0 6,0 9,0 10,5 11,0 12,5

а) Қ ўшимча намуна олиш вариантлари ва натижада, ҳар бир намуна олиш режасининг тўғрилиги қўшимча намуна сони (синалаётган маҳсулот учун) билан боғланмаслиги мумкин. б) Умумий миқдор (намуна олиш, намуна тайёрлаш ва таҳлил қилиш) 0,5 % дан ошмаслиги керак ва у назарда тутадики, барча таҳлиллар ЕИ нинг ҳайвонот озуқасидаги афлатоксин В 1 таҳлили услуби ёрдамида олиб борилган. Маълумки, кўпчилик намуна олиш усулларининг аниқлиги ( CV қ 4 %) ҳар бири қўшимча намунадан иборат 8 та композит намуна йиғишни қамраб олган. Ҳар бир намунадан олинган 2 та 25 г улуш таҳлили 16 та таҳлил ўтказишни тақозо қилади. Намуналаш режасини аниқлаш рўйхати ( CV қ 12 %) оддий композит намуналардан, қўшимча намуналардан ташкил топган ва намунанинг бир бўлагини таҳлил қилишдан иборат. Оғирлигининг аниқлиги 20 та қўшимча намуналарни танлаш ва ҳар бир намунани 2 марта таҳлил қилиш орқали (умумий 2 таҳлил) яхшиланиши мумкин. Бутун мойли уруғ, ейимли ёнғоқ ва донларнинг намуна вакиллари одатда оғирлигига қараб 1 ва 20 кг орасида туради. Натижада, муҳимки, намуна тайёрлаш муолажалари мавжуд бўлади ва улар бошланғич намуналар вакиллари бўлиб, лаборатория намуналарини тайёрлашга имкон беради. Коммерция ходимлари билан ҳамкорликда субнамунали ун NRI да ишлаб чиқилган ва у катта миқдордаги донлилар, мойли уруғ ва ейимли ёнғоқларнинг ўзида ҳам кузатилган ва суббўлимга ижозат беради (10-расм). 8. Микотоксинлар та ҳ лили Таҳлил усулини танлаш қўлда бажариладиган ишлар табиати орқали аниқланади. Агар катта ҳажмдаги намуналар таҳлил қилиниши керак бўлса, юқори аниқликдаги суюқлик хроматографияси, ( HPLC ), юқори аниқликдаги юпқа қаватли хроматография ( HPTLC ), ёки энзим билан

алоқадор иммунопробалар ( ELISA ) каби автоматик процедуралар устун туради. Аммо автоматик усуллар, кўпинча юқори даражада сифатли намуна олишни, аниқликни ва эҳтиётликни талаб қиладиган қимматбаҳо асбоблардир. Бундай инвестициялар юқори сифатли назорат ёки тадқиқот лабораториясида пулли таҳлил учун киритилади. Аммо нисбатан тажрибали лаборантлар ўтказадиган тез натижани талаб қиладиган қўшимча намуналар таҳлили учун тегишли усуллар мавжуд. Бундай усулларни ўтказиш учун содда ва мураккаб бўлмаган, арзон асбоблар талаб қилинади. NRI да ҳамкорликда ўтказилган ишлари микотоксинни аниқлашнинг нисбатан оддий усулини ишлаб чиқди ва у ривожланаётган давлатлар лабораториясида ишлатилиши мумкин. Қ исқача, хом намуна (ҳўл) ойдинлашигача қаттиқ фазада экстракциялашни ( SPE ) қўллайдиган усул ва ундан сўнг микотоксинни HP Т LC ёрдамида квантлашдан иборат. SPE тозалаш ва HP Т LC квантлаш комбинацияси ҳар хил товар системаларида макка, ёнғоқ мойида, афлатоксин таҳлили учун муваффақиятли қўлланилаяпти. Бу муолажа Покистон, Филиппин, Тайлан ва Бангладеш лабораторияларида NRI томонидан киритилган. Иммунокимёвий технология озиқ-овқат маҳсулотлари ва озуқа намуналарини тез таҳлил қилиш учун тегишли тест усуллари ишлаб чиқишда қўлланилган. Иммуно боғлиқликни найда кузатиш, масалан, флуорометрия билан биргаликда қўлланилади. Бу усул афлатоксин В 1 , В 2 , G 1 , G 2 ва M 1 ҳамда фуманозин В 1 , охратоксин А 1 , деоксиниваленол ва зираленонларни аниқлаш ва таҳлил қилиш учун коммерцияли мавжуд. Иммунокимёвий технология ҳар хил токсинларни, чунончи афлатоксин, охратоксин В, фуманозин, зираленон, Т-2 токсин ва деолксиниваленолни Е LISA нинг тез усулини ишлаб чиқишда ҳам қўлланилади. Қ аттиқ фазада Е LISA асбоблари ҳар хил маҳсулотлардаги

афлатоксин, зираленон, охратоксин А ва Т-2 токсинларни баҳолашда ишлатилаяпти. Иммунодот идиш тести, унда кичик жавон ўртасида антителолар ҳаракатсиз туради, ерёнғоқ, макка ва пахта чиқиндидаги афлатоксин таҳлили учун расмий биринчи тест сифатида жорий қилинган. Давлат Дон Назорати Хизмати ( FDIS ) қаттиқ фазада ELISA , иммуно боғлиқлик ва селектив абсорбция процедураларини афлатоксин учун тегишли тест сифатида ўрнатган. Аммо баъзи бир антитело препаратларининг юқори ҳароратда беқарорлиги ва нисбатан юқори нархи, оддий, арзон усулда афлатоксин таҳлилини NRI , бошқа университет ва савдо ходимлари билан ҳамкорликда, ишлаб чиқараяпти. Токсинлар 360 афлатоксиннинг табиий флуоресценциясини автоматик равишда ўлчайди. NRI да олиб борилаётган бошқа изланишлар микотоксинларни аниқлашда биосенсор усулларини ва афлатоксиген моғорларни аниқлаш учун ген намуналарини ишлатишни назарда тутаяпти (бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари институтлари билан ҳамкорликда). Бионамуналар Ҳатто яхши жиҳозланган лабораторияларда ҳам микотоксинларни кимёвий/иммунокимёвий аниқлаш 20 та бирикма билан чегараланиши мумкин ва ҳар бир намунани барча микотоксинлар учун бир вақтда таҳлил қилиш қиммат ва вақт талаб қиладиган бўлиши мумкин. Бундан ташқари, кимёвий таҳлил номаълум микотоксиннинг мавжуд бўлишини ўз - ўзидан аниқламаслиги керак. Микотоксин заҳарли бўлгани учун бионамуналарни биологик фаол бирикмалар мавжудлигини тасдиқлаш учун бирламчи намоён қиладиган биологик системаларга тест сифатида кўрсатиш мумкин ва уларни

аниқлаш ва концентрацияси бўлса кимёвий таҳлил орқали аниқланиши мумкин. Биринчидан, бионамуна носпецифик, юқори сезгир, тез ва осон бўлиши керак. Тадқиқланаётган микотоксинларни идентификациялашга ёрдам бериш учун специфик бионамуналар ҳам зарур бўлиши мумкин. Бионамуналарни ишлаб чиқиш сезгир биологик индикаторларни танлашни ва фазага-боғлиқ муносабатини ўрнатишни талаб қилади ва кўриниши сигмоид, аммо дозаларнинг кенг қийматларида чизиқли кўринишга эга. Тажрибавий қайд қилиш турлар, ёши, жинси, токсинни бошқариш усули, овқатланиш ва касаллик ҳолати, атроф-муҳит омиллари фарқларини ҳам билдириши керак, чунки улар ҳайвонот турига таъсир қилиши мумкин. NRI ва Гринвич Университетидаги Кимё ва Ҳаётий фанлар мактаби орасидаги ҳамкорлик бир қатор микотоксинларга сезгир дрожжаларни ишлатадиган бионамуналарни ишлаб чиқди. Бунда 2 ёндашув қўлланилди. Биринчиси, ўсиш тезлигининг пасайишини ўлчаш бир қатор микотоксинларнинг аниқлашини талаб қилади ва бунда ачитқи суспензиясининг оптик зичлигини ўлчаш учун автоматик микротитрлашга асосланган муалажалар ишлатилади. 2-чи намуна колориметрик ёндашув токсин таъсирида β – галактозидаза ферментининг индукциясини ингибирлашни қўллайди. Бу ёндашув, масалан, трихотоцен микотоксинларида структура-фаоллик боғлиқликни ўрганиш учун муваффақиятли қўлланилаяпти. Ҳозирги изланишлар яқинда бошланган ва улар микотоксин заҳарлилигини аниқлаш ва ҳамроҳ учрайдиган микотоксинларнинг мураккаб заҳарлилигини синаш учун восита сифатида ачитқи Sach / ctr / нинг генетик – инженерли штаммларини қўллашни баҳолайди.

Равшанки, бионамуна, кимёвий ва иммунокимёвий усуллар комбинацияси озиқ-овқат маҳсулоти ва озуқадаги микотоксинларни самарали аниқлашни чуқурлаштиришда бирлашган ёндашув сифатида қўлланилиши керак. 9. Детоксификация Бир қатор оксидловчи агентлар, альдегидлар, кислоталар ва асослар (ноорганик ва органик) потенциал кимёвий детоксификация омиллари сифатида ўрганилган. Патентланган муолажалар мавжуд ва улар NH 3 , Ca ( OH ) 2 , H 2 O 2 , CH 3 NH 2 ва Ca ( OH ) 2 ҳамда CH 3 NH 2 аралашмасини ишлатади. Детоксификация асбоблари катта пластик идишдан ( NH 3 / корн, пахта чигити), ликобчалардан ( NH 3 /ерёнғоқ ва пахта чигити чиқиндиси), реакцион идишлардан ( Ca ( OH ) 2 + формалдегид/шрот) ва пресслардан ( Ca ( OH ) 2 + CH 3 NH 2 /ерёнғоқ уни) иборат. NH 3 билан детоксификация Катта қизиқишга эга бўлган кимёвий детоксификация реагенти ҳам сувсиз газ, ҳам сувли эритма сифатидаги NH 3 бўлади. Натижада, ЕИ ва бошқа давлатларда NH 3 – детоксификациясининг самарадорлиги ва аминланган озуқаларнинг боқишдаги ва токсикологик хоссаларини ўрганиш учун кўп тажрибалар ўтказилган. NH 3 биринчи бўлиб А+Ш да афлатоксинли пахта чигитининг унини детоксификациялашда қўлланилган. FDA аминланган янчилган чигитни озуқа хомашёси сифатида сут бермайдиган молларни боқиш учун вақтинча ижозат берган. Аммо бир қатор овқатланишдаги ва токсикологик тадқиқлар ўтказилганига қарамасдан, пахта етиштириш миллий Ассоциацияси томонидан ҳам аминланиш жараёни учун форма рухсат ҳозирча кутилмоқда.

А+Ш баъзи бир штатлари, чунончи Аризона, Калифорегия , Алабама, томонидан рухсат берилган ва унда дон, пахта чигити маҳсулотлари NH 3 билан ишланган эди. Реакция ёки атмосфера босими/ўртача ҳароратда (АРАТ), ёки белгиланган ҳарорат ва босимда олиб борилади. АРАТ муолажаси пахта чигитини NH 4 OH билан ҳўллаб катта идишда 2 ҳафта сақлашни кузда тутади. Сараланган ҳарорат/босим усули айланиб турадиган катта идишдан фойдаланади. Аммиак (4 % ҳажмий) ва буғ оқими пахта чигити сиртида 40 фракция ва ҳарорат 100 о С га яқин бўладиган ҳолда қўшилади. Мудддат 30 мин. Ерёнғоқ (янчилган) учун катта корхоналар ишлаяпти, одатдаги аминлаш жараёнида 4 % ( W / W ) NH 3 , намлик 12 дан 17 % 5- Жадвал. NRI нинг паст босимда аминлаш жараёни Маҳсу лот Оғир лиги (кг) Намлик (% W / W ) NH 3 (% W / W ) Макс. Босим psi Макс. Ҳаро рат, о С Афлат ок син (μг/кг) аввал Миқд ори кей ин Декто к сифи кация (%)А ол дин В Кей ин Ерёнғоқ янчилган (ерда) Ерёнғоқ янчилган (ер юзида) 250 218 218 9,1 9,0 8,2 c ND 10,9 10,9 0,94 0,92 1,00 17 17 17 122 117 124 2220 1871 1242 58 33 58 97 98 95

Ерёнғоқ шираси (ерда) Корн (ерда) Пахта чигити янчилган 300 250 8,7 8,5 11,9 9,5 0,80 2,00 14 14 107 122 1939 1220 45 45 98 96 а Аввал қ аминлашдан олдин в Кейин қ аминлашдан сўнг, сепиш ва қуритиш с ND қ аниқланмаган гача, босим 30 psi ва ҳарорат 80 о С қўлланилади. Қ айта ишлашнинг нормал муддати 30 минутдан 1 соатгача. Паст босимли аминлаш жараёни NRI да ишлаб чиқилган ва патентланган ва экспериментал завод Ҳиндистон ва Покистонда қурилган. Қ исқача, жараён афлатоксинланган маҳсулотни реакцион идишга киритишни ва ундан сўнг буғни ва NH 3 газини киритишни ўз ичига олади. Реакция муддати тугагандан сўнг (30 мин) ортиқча NH 3 амин маҳсулоти орқали ҳаво ўтказиш ёрдамида чиқарилади. Агар зарур бўлса қўшимча пуфлаш жараёни амалга оширилади. Одатда ишлатиладиган шароитлар 5-жадвалда келтирилган. Қ айта ишланган озуқа тахминан 250 кг ва реакцион қурилмадаги максимал босим ва ҳарорат тегишлича 17 psi ва 124 о С га тенг. Детоксификациянинг юқори тезлиги янчилган ерёнғоқ, унинг шрот ва макка учун фақат 1 % ( W / W ) NH 3 қўллаб ва юқори даражадаги афлатоксинланиш учун кузатилган. Шрот , 10,8 % намликда, ҳам қайта ишлашдан сўнг яхши

гранулаланади ва иситишдан сўнг, 9,3 % намлик билан гранулалашга имкон яратади. Ҳар кунлик рационда афлатоксин бўлиши озуқа самарасининг (камайишига), ўсишининг кичик тезлигига, касалликга чидамлиликнинг пасайишига, вакцинацияга эҳтиёжнинг ошишига ва ўрим кўпайишига олиб келиши мумкин. Афлатоксинланиш туфайли учрайдиган молиявий инқирозлар мукофот билан аниқланади ва уни охирги ишлатувчилар (яъни озуқа корхоналари ҳамда фермерлар) афлатоксинни рухсат берилган даражада сақлайдиган озуқа учун тўлашади. NH 3 билан детоксификация нархи аминлайдиган заводнинг жойлашганлиги билан ўзгаради. NHI нинг фанлараро жамоаси Ҳиндистонда корхона жойланишининг 4 хил эҳтимолли ҳоллари нархини тез ҳисоблаб чиқди: а) озуқа ишлаб чиқарадиган корхонага беркитилган; b ) экспорт портида; с) экстракция заводига қ арашли ва d ) муста қ ил қ урилган. 6-Жадвал Аминлаш ба ҳ оси ма ҳ сулот нархининг фоиз ҳ исобида Маҳсулот +обилияти % Детоксификация фоизи моделлар : А в с D Ерёнғоқ, янчилган Пахта чигити янчилган 100 25 100 25 7,2 12,7 11,0 18,1 8,7 14,4 12,5 20,5 5,3 7,9 7,5 11,0 6,7 9,2 9,6 11,0 Аминланган ерёнғоқ ва пахта чигити ҳамда уларнинг маҳсулотлари учун товар нархининг фоизи сифатидаги ҳисобланган баҳоси G - жадвалда 4 хил жойланиш моделлари учун берилган. Нархлар 25 % ва 100 % ишлаш

учун берилган ва 100 % деганда йилида 300 кун ишлайдиган корхона назарга олинган. Маълумки, ҳар иккала товар учун кам харажатли жойланиш (с) модел бўлади, унда аминлаш корхонаси экстракция бўлимига беркитилган ва кўп харажатли модел (в) ва унда завод экспортлаш портида жойлаштирилади. 100 % ли унум бўлганда ҳисобланганки, аминланиш нархи ерёнғоқ ва чигит маҳсулотлари ёғ экстракция товар баҳосининг тегишли 5,3 ва 7,5 % га эквивалент бўлади. 10. Аминланиш кимёси Афлатоксиннинг аминланиши натижасида ҳосил бўладиган реакция маҳсулотларининг табиати ҳозиргача кам аниқланган. Кўпчилик изланишлар (а) in vriro , тоза токсинни, (в) инерт ташувчидаги токсинни, (с) тоза токсин билан бойитилган озуқа хом ашёсини ва ( d ) табиий ифлосланган озуқа хом ҳам ашёсини қайта ишлов беришдан иборат бўлган ҳар хил шароитларда ҳосил бўлган афлатоксин В 1 нинг реакция маҳсулотларига йўналтирилган. Тоза В 1 афлатоксинни in vriro аминлаш молекуляр оғирлиги 200 дан кичик кўпчилик идентификацияланмаган бирикмалар билан бирга молекуляр оғирлиги ( MW ) 296, 256, 236 ва 206 бўлган 4 бирикмаларни ҳосил қилади. MW 286 бўлган модда афлатоксин В 1 нинг декарбоксилланган ҳосиласи (афлатоксин D 1 ) сифатида тавсифланади, ваҳоланки MW қ 206 бирикма афлатоксин D 1 нинг циклопентенон ҳалқасини йўқотишини эслатади. MW қ 236 бўлган бирикма реакция маҳсулоти сифатида аниқланган: (14-расм). Афлатоксин В 1 ни NH 4 OH билан 100 о С да қайта ишланганда реакция маҳсулотининг тахминан 30 % афлатоксин D 1 ташкил қилади. Бир қатор тажрибаларда, реакцияни олиб бориш муддатига қараб, реакция маҳсулоти 3 дан 26 % гача MW қ 206 компонентдан иборат эди. Бу бирикма

концентрациясининг ошиши афлатоксин D 1 концентрациясининг камайиши билан бирга кузатилади. Инерт ташувчидаги радиобелгиланган афлатоксин В 1 100 о С да 40 psi да NH 3 билан ишланганда, белгининг 20 % учувчан компонент сифатида йўқотилади ва 1 % дан ҳам кам белги қайта ишланмаган афлатоксин В 1 сифатида қолади. Реакция маҳсулоти MW қ 206 аниқланишига қарамасдан, афлатоксин D 1 топилмаган эди. Катта ҳажмдаги изланишлар 28 кг табиий ифлосланган пахта шротини аминлашни олиб бориб, қўшимча белгиланган афлатоксин В 1 билан бойитилганда. 40 psi ва 100 о С да қайта ишлаш тахминан 86 % радиоактивликни сақлаган аминланган маҳсулотни ҳосил қилди. Кейинги масс спектрал таҳлил ёрдамида аминланган бирикмаларни ўрганиш ҳам афлатоксин D 1 , ҳам MW қ 206 бирикмаларининг йўқлигини исботлади. 11. Аминлаш ва озу қ анинг ов қ атланишдаги сифати NH 3 бир қатор бирикмалар билан реакцияга киришади ва улар озуқанинг овқатланишдаги сифатини аниқлайди. Бу реакциялар табиати аминланиш шароитлари ва озуқа таркиби билан аниқланиши мумкин. Озуқа компонентларига NH 3 таъсирини олдиндан аниқ айтиш жуда қийин. Кутилганидек, аминланиш оқсилларнинг ўзгаришига олиб келади ва шу билан бирга, масалан, метилнинг, цистин ва эркин лизин миқдорларининг камайишини чақиради. Эрувчан азот индекси ҳам камаяди ва у оқсилларини маълум даражада термик/кимёвий денатурацияланишини кўрсатади. NH 3 қолдиғи, албатта, аминланган озуқадаги оқсил таркибида бўлмаган азот даражасини оширади. Бу миқдорнинг кам ошишига қарамасдан,(кавш қайтарувчилар ҳисобидан), ортиқча NH 3 қолдиғи моногастрик озуқалар учун

юқори даражада мумкин эмас. Шакар ва липид миқдорида ҳеч қандай ўзгариш рўй бермаслиги ҳақида хабар қилинган. Кейинги in vitro тадқиқларда аминланиш аминокислоталар парчаланиши ва амилоглюкозидаза фаоллигининг ошиши кўрсатилди. Умуман, кавш қайтарувчиларнинг аминланган рацион билан боқишда оғирлигининг ошиши ва ҳазм бўлишининг яхшиланиши кузатилади. Аниққи, ҳайвонот озуқаси сифатида аминланган товарларнинг хоссалари мураккаб ўзаро таъсирларнинг якуний натижаси орқали аниқланиши мумкин. Аминлаш ва озу қ а за ҳ арлилиги Аммиакнинг ҳам афлатоксин, ҳам озуқа хом ашёсининг тўйимли компонентлари билан ўзаро таъсири олдинги 2 бобда кўриб чиқилган. Бу реакция маҳсулотларининг якуний тузилиши NH 3 нинг қайта ишланган товарини ҳам тўйимлигига, ҳам токсикологик хоссаларига таъсирини аниқлайди. Бу хоссалар ўз навбатида аминланган озуқа билан боқилган ҳайвонларнинг унумдорлигини, инсон овқатланишида ишлатиладиган ҳайвонот маҳсулотларининг (сут, гўшт, тухум) рухсат берилишини аниқлайди. Аминлаш реакцияси ма ҳ сулотларининг за ҳ арлилиги Реакция маҳсулотининг, афлатоксин D 1 , заҳарлилиги (а) Эймз тестлари ( Salm /мутагенлиги), (в) ДНК ковалент боғлари индекси, CBI , ва (с) товуқ эмбрион – бионамунасини, заҳарлилик индикаторлари сифатида қўлланиладиган афлатоксин В 1 заҳарлилиги билан таққосланган. Афлатоксин D 1 мутагеник потенциали 450 марта кам, ДНК, CBI да 300 марта кам ва (с) да

20 марта кам бўлиши хабар қилинган. MW қ 206 реакция маҳсулоти афлатоксин В 1 га нисбатан 600 марта кам мутаген экан. Ҳ айвонларни бо қ иш тажрибалари Аминланган озуқаларни ишлатиб боқишда олиб борилган жуда катта тажрибалар турли хил ҳайвонотларда, чунончи қорамол, чўчқа, товуқ, амалга оширилган. Афлатоксинланган озуқалар заҳарлилигига аминланиш таъсири ҳайвон ўсиши ва органларининг вазнини ва шу қаторда гематологик, гистопатологик ва биокимёвий параметрларни мониторинги орқали аниқланган. NRI нинг бошқа лабораториялар билан ҳамкорликда ўтказган тадқиқларида 344 урғочи ва эркак қорамолни NRI патентлаган муолажаларни (1,5 % NH 3 o C) қўллаб аминланган ерёнғоғи шароти билан 90 кунлик боқиш кузатилди. 4 та диета тайёрланганди ва уларнинг ҳар бири 75 % шрот ва 25 % бойитилган диетадан иборат эди. 2 та диета табиий афлатоксинланган (600 μ г/кг) ерёнғоқ шроти, қолганлари бўлса ифлосланмаган диеталар аминаланди. (Ифлосланган рацион аминлангандан сўнг 40 μ г/кг афлатоксин сақлайди). Рационларини гепатотоксин ва гепатоксигеник қобилияти ҳайвон жигаридаги гамма-глутамил трансфераза (GGТ) фаоллигини ўлчаш орқали баҳоланган. Натижалар кўрсатадики, афлатоксинланган шротни аминлаш GGT нинг заҳарланишини бартараф қилади (ҳам эркак, ҳам урғочи молларда), Аминланган рационлар оғирлик вазнини камайтиришни ҳам чақиради. Ерёнғоқ шротининг паст босимда аминлаш натижасидаги токсинлиги паррандаларни 5 та диета билан 22 кун боқиш орқали NRI томонидан баҳоланди. Диеталар назоратли (афлатоксин O) ва 5 % ва 25 % аминланган

ёки қайта ишланмаган, афлатоксинланган шротли ташкил топган озуқалардан иборат. 25 % ли қайта ишланган шротни диетани қабул қилган парранда гуруҳи (300 μ г/кг умумий афлатоксин) ўсишнинг жуда паст тезлигини намоён қилади, бу гуруҳдаги барча жўжалар 14 кундан сўнг ўлган. Контрол диета (< 2,0 μ г/кг афлатоксин) ва 5 % аминланган шрот ( 50 μ г/кг) сақлаган рационлар билан боқилган жўжалар ўсиши орасидаги ҳеч бир кўринарли фарқ кузатилмаган. Бу жўжаларни 5 % ишланмаган шрот (50 μ г/кг) ва 25 % аминланган шрот (15 μ г/кг) рационлар билан боқишда, бошқа гуруҳларга нисбатан, сал пасайиш қайд килинган. (Ҳар бир гуруҳ ичидаги катта биологик табиий фарқ бу баҳолаш қийматини ва кичик фарқнинг ҳақиқийлигига ишонтириши жуда қийин). Барча жўжалар жигарини микроскопда кузатиш бирон бир ўзгариш рўй берганини кўрсатмайди. 25 % аминланган шротли диета билан боқилган жўжаларнинг 9 тасидан 5 тасида оз-моз ўзгариш кузатилади. Қорамолни боқиш тажрибалари 2 йил давомида олиб борилди, лекин муҳим аҳамиятли таъсир кузатилган эмас. Паст ва ўртача босимда аминланишнинг афлатоксин В 1 ҳосилаларининг сутга ўтишини ҳам NRI ADAS билан ҳамкорликда тадқиқ қилган. G гуруҳ отлар ўрганиб чиқилган ва тахминан 30 μ г/кг афлатоксин В 1 тутган диеталар ( С ва D) боқилганда кўчириш тезлиги 1,7 % га тенг эди, ваҳоланки, тахминан 40 μ г/кг афлатоксин В 1 тутган диета (А) кўчириш тезлигини 0,9 % бўлишига олиб келади. 7-Жадвал

Афлатоксин В 1 (AFB 1 ) нинг афлатоксин М 1 сифатида ў тиш фоизи Диета Озуқадаги афлатоксин В 1 (μг/кг) Қ айта ишлаш Ўтиш фоизи А В С D 42,5 4,1 3,4 3,0 Қ айта ишланмаган ерёнғоқ шроти ( GNM ) 6/5 μг/кг AFB 1 Паст босимли детоксификацияланган GNM 43 μг/кг AFB 1 Ўртача босимда детоксификацияланган GNM , 21 μг/кг AFB 1 Заҳарланмаган GNM + GNM 615 μг/кг AFB 1 0,68 1,20 1,72 1,59 В 1 С ва D диеталарнинг таъсири орасидаги муҳим статистик фарқли исботи мавжуд эмас ва хулоса қилинганки, уй ҳайвонларини боқишда NH 3 – детоксификацияланган ерёнғоқ шротини киритиш афлатоксиннинг озуқадан сутга ўтишининг кўпайишига олиб келмайди. Озуқа таркибида афлатоксин бўлиши ҳар хил иқтисодий йўқотишларга сабабчи бўлади ва инсон соғлиғига бутун жаҳонда зиён етказади. Бундан ташқари, қонуний таъминланмаганлик, ривожланган дунёдаги импорт қиладиган давлатлар томонидан, учламчи жаҳондаги экспорт қилувчи давлатлар ичида афлатоксин муаммосини ечиш учун ёрдам кўрсатади. Ифлосланган озуқани кимёвий детоксификациялаш иқтисодий йўқотишнинг олдини олиш ва инсон соғлиги учун асосий ролни ўйнайди.

NH 3 ни детоксификация реагенти сифатида қўллаш жуда чуқур ўрганилган ва коммерцияли тасдиқланган бўлишига қарамасдан, аминланган маҳсулотларни ҳайвон озуқаси сифатида ишлатиш кенг қабул қилинмаган. Бу ҳол NH 3 ишлатишнинг токсикологияси бўйича умумий келишиликка эришмагунча давом этади. Яқинда NRI ЕИ –фонди ҳамкорлигида 14 та Европа давлатлари билан бирга тадқиқ олиб борди. 2 та аминлаш корхонасининг маҳсулотлари ҳар хил in vivo ва in vitro тестлар билан текширилди. Токсикологик натижаларни (ҳозирча чоп қилинмаган) Европа талаблари билан тушунтириш ЕИ аъзо давлатлари талаб даражасини бу детоксификацияланган озуқаларнинг қондириши аниқланди. 12. Микотоксинлар метаболизми Афлатоксин В 1 нинг метаболитик йўлларини ўрганиш заҳарлилигини аниқлашда метаболик жараёнларнинг муҳимлигини кўрсатиш учун ва микотоксинланишни аниқлаш воситаси сифатида, ўлчашлар (а) (микотоксин – макромолекуляр конъюгатларни) , (в) микотоксин келиб чиқишини ва (с) микотоксин чақирадиган биокимёвий ўзгаришларни, тегишлича ўрганиш орқали аҳамиятли бўлади. Афлатоксин метаболизми Бир қатор тадқиқлар (ҳам in vitro) афлатоксин метаболик йўлини ўрганиш учун бошланғич афлатоксин В 1 билан амалга оширилди. Одамда, чунончи қонида, сийдигида, сутида ва ажратиб олинган тўқималарида афлатоксин В 1 ни ўлчашдан иборат чегараланган изланишлар олиб борилган.

Афлатоксин метаболизмининг кўриниши бошқариш, абсорбция, трансформация (фаоллаш ва детосификация), тақсимланиш ва чиқарилиш нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши мумкин. Бош қ ариш Табиий шароитларда афлатоксинланиш оғиз орқали (овқатланишда) ва трахиал, ҳамда бронхиал адсорбция ( заҳарланган чангни ютиш орқали) туфайли содир бўлиши мумкин. Буларга қўшимча сифатида «табиий қўшнилар, интраперитопал(ip), интравена(iv) ва маҳаллий бошқариш» экспериментал шароитларда ишлатилиши мумкин. Адсорбция Сичқон ва маймунларда радиоактив афлатоксин В 1 ни қўллаб тадқиқ қилишда ёки оғиз ёки интраперитонал бошқаришдан сўнг токсиннинг тақсимланиши ва чиқарилишида кам фарқ борлиги кўрсатилди ва шунинг учун оғизга тушгандан сўнг адсорбция якунланишига асос қилинди. Афлатоксин В 1 кичик киритмалардан (айниқса диоеденум) вена конига пассив диффузия туфайли тез адсорбланиши ҳам мумкин. Афлатоксин В 1 нинг бу липофилик табиати, интестинал эпителиум тузилиши муҳим критерий ҳисобланади. Аниқланганки, радиоактив токсиннинг 50 % га яқини 1 соатда диоденумдан йўқолиб, сувда эрувчан метаболит, протеин аддукти ва эркин токсин сифатида вена қонида пайдо бўлади. Протеин аддуктлари (унда афлатоксин албуминнинг лизин компонентлари билан боғланган) ваҳоланки, сувда эрувчи метаболитлар фақат минор миқдорларда учрайди. Афлатоксин трансформациясининг асосий сайти сифатида жигар масъул бўлишига қарамасдан, гастроинтертинал метаболизм жигарнинг

афлатоксинланишини камайтиради ва ўз навбатда гепатик заҳарлилик детоксификациянинг муҳим кўрсатгичи бўлади. Афлатоксин метаболитларининг энтеро-гепатик рециркуляция натижасида реабсорбцияси ҳақида ҳеч қандай ахборот топилмаган. Трансформация Афлатоксин В 1 нинг трансформацияси токсиннинг ҳам фаолланишига ҳам детоксификациясига олиб келади ва 2 фазада рўй берувчи сифатида кўриб чиқилиши мумкин. 1-чидан, токсиннинг танланган метаболитга трансформацияси ва 2-чида, бу метаболитлардан баъзи бирларининг ёки сувда эрувчан конъюгатларга, ёки макромолекуляр аддуктларга конверсияси. Трансформация жараёни бир неча омиллар ёрдамида, чунончи турларнинг генетик хариталари, озуқланиш ва касалланиш статуси, ва озуқа хом ашёсидаги модификацияланган метаболитларга муносабати орқали ўзгартирилиши мумкин. Афлатоксин В 1 нинг асосий метаболитлари қўйидагилардан иборат: афлатоксин В 1 – 8,9-эпоксид, 8,9-дигидро, - 8,90диол, афлатоксин В 2а , - Р 1 , М 1 , Q 1 , афлатоксинкол, афлатоксикол Н 1 , ва афлатоксикол М 1 . Аммо бу метаболитларнинг ҳаммаси барча турларда аниқланган эмас. Афлатоксин В 1 заҳарлилигида бу метаболитларнинг роли «фаоллашиш» ва «детоксификация» қисмларида алоҳида кўриб чиқилади. Фаоллашиш Жигарда, афлатоксик В 1 ҳам ДНК, ҳам оқсил билан ўзаро таъсирлашиши мумкин ва у карциноген ҳолида ўткир заҳарланишларни тегишлич чақириши мумкин. Авваламбор, афлатоксин В 1 цитохром 450

ёрдамида юқори реактив афлатоксин В 1 – 8,9 – эпоксидга айланади ва у, ўз навбатида афлатоксин В 1 – дигидродиолга айланиши мумкин (15-расм). Афлатоксин В 1 нинг карциногенлиги ДНК даги гуанин асоси билан ўзаро таъсирлашувда пайдо бўлади ва афлатоксин - N 7 – гуанин аддукти ҳосил бўлади, ваҳоланки афлатоксин В 1 нинг ўткир заҳарлилиги, фараз қилишларича, дигидродиол ва оқсилнинг аминогуруҳлари орасидаги ўзаро таъсирдан намоён бўлиб, шифф асоси аддуктларини ҳосил қилади. Афлатоксиннинг М 1 ва Р 1 метаболитлари ДНК аддуктларини ҳам ҳосил қилиши мумкин. Худди шундай, афлатоксин G 1 нинг ДНК билан бирикиши мумкинлиги ҳақида исботлар мавжуд. Афлатоксин В 1 одам организмида ДНК билан боғланган формага ҳам ўтиши мумкин. Афлатоксикол ҳайвонот плазмасида афлатоксин В 1 нинг асосий метаболити бўлади. Хабар қилишларича, у афлатоксин В 1 дан карциногеник қобилиятга эга ва мутагенлиги 70 %-ни ташкил қилади. Афлатоксиколнинг осон афлатоксин В 1 га қайтиб ўтиши туфайли афлатоксин В 1 учун резервуар вазифасини бажариши мумкин, in vitro , ва шу боисдан токсиннинг танадаги фаоллик муддатини узайтириши эҳтимол Детоксификация Детоксификация жараёни афлатоксин В 1 кам фаолликга эга бўлган гидроксилланган метаболитларга айланиши орқали ва глутатион конъюгатлари, ҳамда глюкуронидлар ҳосил қилиши орқали амалга ошади. Афлатоксин В 1 – эпоксидининг глутатион ( GSH ) конъюгати ҳайвон организмида асосий метаболит сифатида аниқланган GSH комъюгация цитозолдаги глутатион S –трансфераза ( GST s ) воситасида боради ва турларнинг афлатоксиннинг заҳарли таъсирига сезгирлигини аниқлашда муҳим реакция ҳисобланади. Детоксификация жараёнида GST s нинг муҳим

рол ўйнаши организмларнинг яра чақирилишига муносабатини таққослаш асосида яққол кўрсатилган. Сичқон юқори микросомал эпоксидация фаоллигига эга бўлишига қарамасдан, бу турда афлатоксин В 1 нинг карциногенлилига жуда баланд. Сичқонда GST алфатоксин В 1 – эпоксиднинг юқори фаоллигига эга ва у одам ва қорамол организмида умуман учрамайди. Афлатоксикол ва афлатоксинлар М 1 , Р 1 ва Q 1 глюкуронидлари афлатоксин В 1 нинг ўт пуфаги метаболитлари сифатида идентификацияланган. Ҳозирги пайтда тахмин қилинадики, М 1 ва Q 1 нинг глюкуронидланиши аҳамияти ҳал қилинишига қарамасдан, конъюгация, афлатоксин М 1 ва Q 1 лардаги алифатик гидроксилларга нисбатан, афлатоксин Р 1 нинг ароматик гидроксил гуруҳларида осонроқ кузатилади. Турларнинг афлатоксин В 1 га муносабатини ҳар қандай баҳолаш афлатоксинни фаоллашиши ва детоксификацияланишини қамраб олган метаболик йўлларининг кинетикаларини ҳам кўриб чиқиш керак. Масалан, афлатоксин В 1 нинг жигарда микросомал оксидланиши ҳар хил ҳайвонларда таққосланганда, токсин концентрацияси ўзгариши билан катта даражада ўзгариб туради. +орамал ва инсон микросомаларида, масалан, эпоксидга айланган афлатоксин В 1 нинг улуши В 1 концентрацияси камайиши билан ошади ва шунинг учун у билдирадики, инсонлар паст концентрацияларда афлатоксин концерогенлигига нисбатан сезгир бўлиши мумкин. Ўсимлик озиқ-овқат маҳсулоти нинг ҳазм бўлмайдиган компонентлари афлатоксин В 1 нинг биотрансформациясини, ДНКга бирикишини ва карциона генезисни пасайтириши мумкин. Та қ симланиш Афлатоксин В 1 абсорбциядан сўнг гепатик портал венадан тез жигарга ўтади. Токсин жигарда қийин тўпланади, ичакда жуда кам афлатоксин

йиғилади. +орамолда радиоактив афлатоксин йиғилади. +орамолда радиоактив афлатоксин билан ўтказилган изланишларда афлатоксин В 1 нинг қариийб 17 % 30 минутдан кейин жигарда топилган. Ичакда 5 % токсин топилган. Радиоактивлик тез пасаяди ва жигарда 2 соатдан кейин фақат 10 % қолади. Чи қ арилиш Афлатоксин В 1 нинг чиқарилиши бошланғич ўт пуфаги орқали содир бўлади ва кам даражада сийдик йўли орқали ва сут эмизувчиларда сутга ўтиш орқали амалга оширилади. Ў т пуфаги ор қ али чи қ ариш Сичқонлар таркибида радиоактив афлатоксин В 1 бўлган озуқа билан боқилганда плазмадаги радиоактивликнинг ярми 91,8 соатда чиқарилади. 23 кунлик дозани қабул қилгандан сўнг, 70 % радиоактивлик чиқарилади: 55 % чиқинди билан ва 15 % сийдик билан. Кейинги тадқиқотларда ўт пуфаги орқали чиқариш 30 минутда максимумга етади, асосий метаболит афлатоксин Р 1 , глюкуронид (10 % радиоактивлик) билан биргаликда афлатоксин – глутатион аддукти (қарийб 53 % ўт пуфагидаги умумий радиоактивлик) экан. Сийдик билан чи қ арилиш Радиоактив афлатоксиннинг тахминан 15 % киритилгандан 20-24 соатдан кейин сичқонларда сийдик билан чиқарилади. Афлатоксин М 1 (45 % радиоактивлик) ва Р 1 (< 10 %) ва афлатоксин В 1 - N 7 - гуанин (16 %) асосий метаболитлар экан. Охиргиси гепатик В 1 – ДНК аддуктининг дегидратлашнинг асосий маҳсулоти бўлади. Чиқарилган В 1 - гуаниннинг 80 %

киритгандан сўнгги 48 соат ичида сийдикда учрайди, В 1 ва В 1 - гуанин орасида дозага боғланган корреляция кузатилади. Маймунларда радиоактив В 1 нинг оғиз орқали киритилиши сийдикдаги асосий метаболит сифатида афлатоксин М 1 ни ҳосил қилади. Сичқонларда афлатоксин Р 1 асосий метаболит бўлади. У сийдикда афлатоксин Q 1 ни чиқарувчи бирдан бир тур сифатида ҳам маълум. Инсон сийдигини таҳлил қилиш сичқонларда топилган асосий метаболитлар борлигини кўрсатди, яъни М 1 , Р 1 – афлатоксинлар ва афлатоксин В 1 – гуанин). Афлатоксин М 1 асосий метаболит экан. Урғочи жинслар эркакларга нисбатан тахминан 1-2 % В 1 афлатоксинни кўпроқ чиқарар экан. Ҳў ккиз сути ор қ али чи қ ариш Афлатоксин В 1 уй ҳайвонлари озуқасидан афлатоксин М 1 формасида ҳўккиз сутига ўтиши мумкин. Ўтиш тезлигининг фоизи одатда, озуқадаги миқдори ва сигирнинг унумдорлигига қараб, масалан, 1-5 % атрофида бўлади. Умуман, ўтиш тезлиги озуқанинг ифлосланиш даражаси пасайиши билан ва сигир унумдорлигининг ошиши билан ошади. Аммо ўтиш тезлиги сигирдан сигирга ва индивидуал сигирда кундан кунга юқори даражада ўзгаради. Инсон сути ор қ али чи қ арилиш Хабар қилинганки, афлатоксинлар инсон сутида ҳам учрайди. Африкада ( Судан, Гана, Кения ва Нигерия), масалан, афлатоксинлар М 1 , М 2 , В 1 , В 2 , G 1 ва G 2 кўкрак сутида топилган. Афлатоксин М 1 20 дан 1800 нг/л концентрацияларда учрайдиган асосий метаболит экан (Ганада).

13. Микотоксинлар биомониторинги Афлатоксинлар биомониторинги Популяциянинг индивидуал аъзоларини биомониторинги учун усулларни киритиш асосан ишлаб чиқилган ва улар микотоксин қабул қилиниши ва инсон касаллиги орасидаги узвий боғланишни чуқур исботлаш учун муҳим ҳисса қўшади. Афлатоксинлар учун биологик маркерларни ишлаб чиқиш бу токсинларнинг критик макромолекуляр аддуктларни ҳосил қилиши ва метаболизми ҳақидаги билимларга асосланган. Афлатоксин биомаркерлари бу токсинларга организмнинг муносабатини баҳолаш воситаси сифатида қўлланилиши мумкин ва жигар канцери, ҳамда бошқа касалликларнинг ривожланиш таҳликасини аниқлаш учун имконият бериши мумкин. Одамларда афлатоксинлар учун биомаркерлар оралиқ доза, биологик самарали доза ва сезгирлик маркерлари сифатида уларнинг роли нуқтаи назаридан ҳозир кўриб чиқилиши мумкин. Орали қ доза маркерлари Сийдиклардаги маркерлар Инсон сийдигида афлатоксин М 1 асосий метаболит бўлади. Сийдикдаги афлатоксин М 1 TLC , YPLC ва ELISA усулларида аниқланиши мумкин. Иммунобоғлиқлик колонкалари ҳам намуналарни квантификациядан олдин ажратишда ишлатилиши мумкин. 352 сийдик намуналарини таҳлил қилиш орқали афлатоксиннинг овқат билан киритилишини афлатоксин М 1 нинг 3 кун ичида сийдик билан чиқарилиши таққосланди. Овқатдаги афлатоксин В 1 нинг 1,2 ва 2,2 % орасидаги улуши сийдикда афлатоксин М 1 сифатида пайдо бўлади ва у киритилган ва чиқарилган токсинлар орасида яхши корреляцияланади.

Сутдаги маркерлар Афлатоксин М 1 нинг она сутида учраши онанинг озиқ-овқат маҳсулотидаги афлатоксинга муносабатининг ҳам индикатори, ҳам унинг боласининг бу токсинга муносабатини аниқлайди. Аммо киритилган афлатоксин В 1 даражаси ва она сути таркибидаги М 1 афлатоксин даражаси орасидаги корреляция тўғрисида ҳеч қандай хабар қилинмаган. Инсон сутида М 1 афлатоксин учрашиши Зимбабве ва Францияда ўрганилган. Зимбабведа 54 сут намунасидан 11 % 50 μг/мл (тахминан), Францияда йиғилган 42 намунанинг биронтасида ҳам токсин топилмаган. Қ о н даги маркерлар Инсон қони зардобидаги метаболизацияланмаган В 1 афлатоксин озиқ - овқат маҳсулотидаги афлатоксинга яқин муносабати индикатори сифатида ишлатилган. Масалан, Япония, Нигерия ва Суданда тўпланган зардоб намуналарида В 1 афлатоксин топилган. +ўлланилган аниқлаш усули ELISA ва HPLC , 3 нг/мл (тахминан 3 μг/кг ) гача В 1 аниқланган. +уруқ сезон даврида Таиландда ўтказилган изланишлар шуни кўрсатдики, инсонда афлатоксин плацента тўсиғидан ўтиши мумкин. 35 та онадан иборат гуруҳда мускулдан олинган 17 та намуналарда афлатоксинлар В 1 , G 1 ва Q 1 бор экан, ваҳоланки, фақат 2 та бошланғич намуна ифлосланган эди. Худди шундай афлатоксинлар М 1 , М 2 , В 1 , В 2 , G 1 ва G 2 Ганада олинган зардобларда топилган ( 34 % 188 намунадан) ва М 1 , М 2 ва В 2 Нигерияда олинган намуналарда ( 12 % 78 намуна).

Биологик самарали дозалар маркерлари Биологик эффектив дозалар учун 2 та маркер ишлаб чиқилган. Биринчи маркер – бу сийдикдаги В 1 – ДНК аддукти, ваҳоланки 2-чиси афлатоксин В 1 ва зардоб оқсили орасидаги аддукт бўлади. Сийдикдаги афлатоксин В 1 – ДНК аддукти В 1 афлатоксин билан оддий заҳарланишдан кейин хусусий метаболитларнинг сийдикга чиқарилиш кинетикаларини тадқиқ қилиш амалга оширилди. Афлатоксин - N 7 - гуанин (бошланғич В 1 – ДНК аддукт (15- расм) аниқланадиган умумий афлатоксиннинг 7,5 % га жавобгар, ваҳоланки афлатоксинлар Р 1 , Q 1 , M 1 ва B 1 тегишлича 31,5, 3,0 , 2,2 ва 0,3 % га. Заҳарланишнинг 24 соатидан кейин овқат билан киритиладиган афлатоксин В 1 дозаси ва сийдикдаги афлатоксин - N 7 - гуанин аддукти орасида яхши корреляция кузатилади. Бошқа метаболитлар бундай боғлиқликни кўрсатмаган. Бир неча инсон популяцияларида афлатоксин-гуанин аддуктларини систематик ўлчаш унинг биологик эффектив доза ўлчови сифатида тўғрилигини тасдиқлади. Кения ва Хитойда ўтказилган изланишлар, масалан, инсоннинг афлатоксин – гуанин аддукти орасидаги корреляцияни тасдиқлади. Кения яқинидаги Мурангада 1000 сийдик намуналаридан 12,6 % да афлатоксин – гуанин аддукти бор экан. Аддукт даражаси регионал фарқни акс эттиради ва /арбий тоғли районлар ва Марказий Провинциялардан намуналарда юқори концентрациялар топилган. Гуанчхи райони Хитойдаги юқори даражада жигар хасталиги учрайдиган жойлардан бири ҳисобланади. Овқатдаги афлатоксин орқали

заҳарланиш (асосан гуруҳдан) ва тегишли сийдикдаги афлатоксин метаболитлари даражаси 30 та эркак ва 12 та аёлдан иборат гуруҳда ҳафта бўйлаб бўлган. Иммунобоғлиқлик ва HPLC билан биргаликдаги усул барча метаболитлар даражасини аниқлаш учун қўлланилди. Умумий аниқланган компонентларнинг кўпчилиги афлатоксинлар М 1 , Р 1 ва В 1 лар экан. Аммо афлатоксинланиш ва метаболитларнинг сийдикга чиқарилиши орасидаги мавжуд корреляция фақат афлатоксин – гуанин аддукти ва афлатоксин М 1 учун кузатилган. Қ он зардобидаги афлатоксин – албумин аддукти Хитойнинг Гуанчхи районидан олинган сийдик намуналари иммунобоғлиқлик билан тегишли радиоимуно намуна ( RIA ) биргаликда қўлланилиб афлатоксин – зардоб албумини аддукти ( 15-расм) ҳам таҳлил қилинди. Аддукт даражаси билан афлатоксинланиш орасида юқори аҳамиятли корреляция қайд қилинди. Ҳисобланганки, киритилган афлатоксин В 1 1,4 ва 2,8 % орасида зардоб албумини аддукти сифатида пайдо бўлади. Биологик эффектив дозалар маркери сифатида афлатоксин-албумин аддуктини қўллаш афлатоксин – ДНК аддуктини ўлчаш олдида 2 устунликка эга. 1-чидан, ваҳоланки, афлатоксин – ДНК аддукти олдинги кундаги афлатоксин-албумин аддукти даражаси, 2-3 ой олдинги, хроник афлатоксинланиш чораси бўлади. 2-чидан, периферал қондан намуналарни тўплаш сийдик намуналарини йиғишга нисбатан жуда қулай операция ҳисобланади. Афлатоксин-албумин аддукти Африканинг ҳар қаеридан ва бошқа давлатларда студент ва гўдакларда ўлчанган. Африкада, 12 дан 100 % гача намуналар аддукт тутган, ваҳоланки, Тайланддан олинган намуналарда ифлосланиш дажараси паст ва кам учрайди. Франция ва Полшадаги

изланишлар зардоб намуналарида ҳеч бир ижобий натижани қайд қилмади. Гамбияда, 30 та сут билан боқувчи аёлларни кузатиш вена қонидаги зардобдаги афлатоксин-албумин даражаси ва мускуллар орасидаги яхши корреляция борлигини намоён қилди. Бангладеш аҳолисининг микотоксинланишини NRI билан ҳамкорликда ўрганиш яқинда тугатилди. Асосий озиқ-овқат маҳсулотлари ни батафсил таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, аҳамиятлилари (шоли, буғдой ва мош) микотоксинлардан нисбатан холис экан, ваҳоланки, макка ва ерёнғоқ маълум даражада ифлосланган. Ерёнғоқ маълум даражада ифлосланган. Ерёнғоқ намуналарининг қарийб 60 % да афлатоксин бор экан ва баъзи бир намуналардаги афлатоксин миқдори ЕИ томонидан рухсат берилган максимал миқдордан 40 марта кўп афлатоксин топилган. 70 % га яқин намуналар ифлосланган эди ва буларнинг 17 % 1 тадан кўп микотоксин тутган; битта намунада 5 та ҳар хил микотоксинлар топилган. Ҳам инсон озиқ-овқат маҳсулот и сифатида, ҳам ҳайвонот озуқаси сифатида макка қўлланилиши Бангладешда фаол тарқалган туфайли, бу товарда микотоксинлар тарқалишини олдини олиш учун қилинадиган ҳар бир ҳаракат муҳим ҳисобланади. Афлатоксин В 1 нинг ўртача кунлик киритилишини ҳисоблаш BIRDEM арендалаган касалхонадаги 100 кишидан иборат аҳолидан олинган қон намуналаридаги афлатоксин – албумин аддуктини аниқлаш орқали амалга оширилди. Ҳар бир шахс учун кунлик ўртача қабул қилиш 2 μг афлатоксинга тенг экан ва у 50 μг/кг токсин ( ЕИ да рухсат берилган максимал қийматдан 10 марта кўп) тутган ерёнғоқнинг 40 г мағзини истеъмол қилишга эквивалент бўлади. Барва қ т биологик таъсирнинг маркерлари

Мутация спектрини ў лчаш Молекуляр биология бўйича тадқиқлар касаллик пайдо бўлишидан ривожланиш давригача содир бўладиган генетик ўзгаришларни яхши тушуниш ва касаллик диагнози учун сезгир тестларни ишлаб чиқишга йўналтирилган. Яранинг р 53 супрессор гени барча касалларнинг 50 % дан кўпида мутацияланган. Бу гендаги мутациялар сони ва тури (мутация спектри) тенг тақсимланмайди, аммо яра ҳосил бўлиш этиологияси билан ўзгарувчан хусусий иссиқ – нуқталарда пайдо бўлади. Масалан, юқори даражада афлатоксинланган зоналарда (Ветнам, Хитой, Мозамбик) жигар яраларини ўрганиш бўйича тадқиқотлар р 53 генининг 249 кодонида юқори даражадаги G → T трансверсияни кўрсатди. Ҳозирги пайтда ўша мутация Шимолий Америка, Европа ва Японияда камдан кам кузатилган ва у ерларда вирус инфекциясига тааллуқлиги мумкин бўлмаса керак. Одам р 53 генидан фойдаланиб in vitro изланишлар кўрсатдики, 249 – кодон афлатоксин - N 7 - гуанин аддуктлари формаланиши учун қулай сайт бўлади. Инсон жигари ҳужайраларининг културасини В 1 афлатоксинлаш 249 – кодонида мутацияни ҳосил қилади. Одам популяциясида афлатоксинланиш ва хусусий р 53 генидаги мутациялар боғланганлигига қарамасдан тасдиқланиши керакки, ген мутацияси спектри афлатоксинланиш ва у туфайли шикастланиш маркери сифатида маълум даражадаги потенциалга эга. Мавжудлик маркерлари Метаболизмда генетик вариакцияларни ў лчаш Хусусий агентлар сезгирликка шахсларнинг бу агентларни абсорблаш, тақсимлаш ва метаболизмлаш қобилияти ва метаболик жараёнларнинг

табиати орқали таъсир қилиниши мумкин. Шахсларнинг агентлар чақирган шикастланишни қайта тузатиш қобилияти сезгирлик даражасига ҳам ҳисса қўшади. Инсон жигари микросомалари билан ўтказилган тадқиқлар шуни кўрсатдики, цитохром Р450 s афлатоксин В 1 нинг активациясига (эпоксидация) қатнашиши афлатоксинланиш даражасига қараб ўзгаради. Юқори даражали В 1 афлатоксинни фаоллаштириш, масалан, шу вақтнинг ўзида афлатоксин Q 1 , ҳосил бўлиши билан цитохром Р450 3А4 (СУР3А4) орқали амалга оширилади. Аксинча, В 1 афлатоксиннинг паст даражалари (одатдаги одам заҳарланиши) шу пайтнинг ўзида М 1 афлатоксин ҳосил бўлиши билан СУР1А2 цитохроми ёрдамида фаоллаштирилади. Кортизол СУР3А4 га ҳам субстрат бўлгани ва у 6В – гидроксикортизолга метаболизацияланиши туфайли бу икки стероиднинг сийдикдаги нисбати гепатик СУР3А4 фаоллиги учун маркер сифатида ишлатилиши мумкин. Стероидларни ёки ELISA ёки HPLC усуллари ёрдамида аниқлаш мумкин. СУР1А2 фаоллиги учун маркер хабар қилинмаган. Ҳозирги пайтда цитохром фаоллигининг биомаркерлари муҳим даражада афлатоксинланган аҳолига қўлланилмаяпти.

1 Хулосалар О зиқ-овқат маҳсулотлари ва озуқаларнинг микотоксинланиши глобал диққатни ўзига қаратган ва ривожланаётган давлатлардан келиб чиққан товарларни ўз ичига олган муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари ва озуқаларнинг халқаро савдо-сотиқларига катта даражада таъсир кўрсатади. Импортлайдиган миллатлар, кўпинча ривожланган давлатларда, импортланадиган маҳсулотлар учун рухсат берилган микотоксин (айниқса афлатоксин) миқдорини аниқ чегаралайдиган қонунларни киритиш орқали ўз аҳолисини микотоксинланишдан ҳимоя қилади. Бундай стратегия қабул қилинган бўлса, импортловчи амалда эриша олиш ва истеъмолчилар томонидан истеъмол даражаси ҳимояси орасидаги мувозанатга мувофиқ келадиган микотоксинларнинг рухсат берилган даражасига ишонч ҳосил қилиш учун жавобгар бўлади. Микотоксинланишда ўз-ўзини ҳимоялашга қарамасдан шу нарса муҳимки, микотоксинланишни рухсат берилган даражагача пасайтириш учун ривожланган миллатлар ривожланаётган давлатлар билан ҳамкорликда ишлаши керак. Бунга эришиш учун қуйидаги ишлар давом эттирилиши (чуқурлаштирилиши) керак: 1. Далада моғор ва микотоксин ҳосил бўлиш актиологиясини яхшироқ тушуниш. 2. Микотоксинларнинг ҳайвонот ва одамларда метаболизм ва заҳарлилигини яхшироқ тушуниш. 3. Инсон касалланиши эпидемиологиясида микотоксинлар ролини яхшироқ англаш. Атроф-муҳит ҳавоси ўзгарувчан ресурсга бой бўлмаган хўжаликлар томонидан ишлатилиши мумкин бўлган заҳарланишни бартараф қилиш чораларини (чунончи, қуритиш ва сақлаш усуллари) ишлаб чиқиш.

5. Моғор ва/ёки микотоксинга чидамли ҳосил навларини ишлаб чиқиш. 6. «Хавфсиз» маҳсулот берадиган детоксификация муолажаларини аниқлаш. Шу нарса муҳимки, катта даражадаги ресурслар инсон касалликлари эпидемиологиясида микотоксинлар ролини яхши тушунишни ҳосил қилишга йўналтирилаяпти. Микотоксинланиш ва иммунозаҳарланиш орасидаги боғлиқликни тасдиқловчи, масалан, аниқлик инсон озиқ-овқат маҳсулотлари занжиридан, айниқса овқатланишнинг асосий компонентини юқори таҳликали маҳсулотлар ташкил қиладиган районларда, микотоксинларни йўқотиш учун харажатлар сарфи ҳаддан ташқари зарур бўлади. Бу мақсадлар учун диққатни белгилаш иши ишлаб чиқиш ва текширишни давом эттириши керак: 1. Ҳар хил микотоксин/маҳсулот комбинацияси учун нархи самарали намуна олиш усуллари. 2. Жиҳозланмаган лабораторияларда қўлланилиши мумкин бўлган тез, содда ва арзон микотоксин таҳлили усуллари. 3. Ҳам вақтинча, ҳам хроник заҳарланиш учун мавжуд in vitro тестлари. Шахснинг микотоксинланишини ва иммунозаҳарланишни аниқлаш учун биомаркерлар. 5. Заҳарланиш тамойилларини аниқлаш учун содда бионамуналар. 6. Заҳарли моғорлар учун ген намуналари.

Похожие

Микотоксинларни бартараф қилиш ва назоратида хткнн системасини қўллаш

Озиқ-овқат маҳсулотлари касалликлари тўғрисидаги статистик маълумот. микробиологик ва кимёвий хавфлар

Фермалар ва уларнинг турлари

Озиқ-овқат маҳсулотларини ифлосантирувчи манбалар

Озиқ-овқат маҳсулотларини хавфсизлиги