Umuminsoniy ahloq prinsiplari - Этика - Рефераты

Umuminsoniy ahloq prinsiplari

Загружено в:

20.11.2023

Скачано:

0

Размер:

38.4638671875 KB

Umuminsoniy ahloq prinsiplari Reja: 1. Umuminsoniy axloq prinsiplari. 2. «Umuminsoniy axloq (etika va etiket) normalari» tushunchalari. 3. Umuminsoniy axloqqa zid illatlar va ularga qarshi kurashning yo’nalishlari. 4. Adabiyotlar

Umuminsoniy axloq prinsiplari. «Prinsip» - lotincha so’z bo’lib, nazariya, ta’limot va fanning asosiy qonun- qoidasi yoki kishi qattiq ushlab olgan va ogishmay amal qiladigan qoida degan ma’nolarni anglatadi. Axloq prinsiplarini biron - bir shaxs yaratmagan, u muayyan ijtimoiy munosabatlarga muvofiq hayot jarayonida axloqiy ong shakllari sifatida vujudga kelgan qonun-qoidalar hisoblanadi. Shunga ko’ra, umuminsoniy axloq prinsiplari deb jamiyatning ma’naviy ongida ishlab chiqilgan, insonning ma’naviy mohiyatiga, burchiga, hayotining mazmuniga va kishilar o’rtasidagi o’zaro aloqalarning tabiatiga taalluqli bo’lgan umumiy talablarni aks ettiradigan, insonlar faoliyatining umumiy yo’nalishini ko’rsatib beradigan va muayyan xulq-atvor normalariga asos bo’lib xizmat qiladigan qonun- qoidalariga aytiladi.  Umuminsoniy axloq prinsiplariga quyidagilar kiradi:  insonparvarlik;  o’zaro yordam;  ishonch;  xamjihatlik;  tinchliksevarlik;  vatanparvarlik;  adolatlilik;  odamiylik;  qonuniylik va hakazo.

Insonparvarlik prinsipi Insonparvarlik ikki ma’noda: Birinchidan, insonning ozodlik va tenglik uchun olib boradigan kurashi; Ikkinchidan, dunyoqarash, mafkura, siyosat, axloq sifatida tushuniladi. Insonparvarlik odamlarga mehr-muhabbat bilan qarash, ularning xaq- huquqlarini hurmat qilish, baxt-saodati, har tomonlama kamol topishi haqida gamxo’rlik qilishni ifodalovchi olijanob tuygular majmuidir. Insonparvarlik prinsipining axloqiy mazmunini quyidagilar tashkil etadi:  insonni oliy darajadagi qadriyat deb tushunish uning ijodiy kuch va qobiliyatlarining, imkoniyatlarining cheksiz kamol topishiga ishonish;  xar bir insonning qadr-qimmatini, erkin yashashini, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, baxt-saodatga erishishlarini talab qilish;  xar bir insonni uning yoshi va jinsi, irqi, millati, tili va dinidan qat’i nazar hurmat qilish;  erkak va ayollarni, qariya va bolalarni va barcha millat vakillarini ularni insoniyligiga qarab hurmat qilish;  o’zgalarning taqdiriga befarq qaramaslik, insoniyatning baxt-saodati yo’lida tinmay mehnat qilish. Jamoatchilik prinsipi. Ҳеч бир одам ўзгалардан ажралган ҳолда яшамайди . У бошкалар билан ўзаро ҳамкорлик қилган ҳолда жамоа бўлиб яшайди ва меҳнат қилади. Жамоа бўлиб яшаш инсонларга хос бўлган хусусиятлардан бири ҳисобланади. У хусусият асосида ўзаро ёрдам, ҳамкорлик, қўллаб-қувватлаш, ҳамдардлик ётади. Жамоатчилик принципи хизмат кўрсатиш ходимларнинг шахсий манфаатларини жамоанинг манфаатлари билан уйгунлаштирувчи ва xodimlarning har tomonlama rivojlanishini ta’minlovchi mehnat qonun-qoidalari sifatida har ikki tomonga muayyan vazifa va majburiyatlarni yuklaydi. Xodimning xizmat jamoasi oldidagi vazifalari quyidagilardan iborat:

Xizmat jamoasini hurmat qilish, fikriga quloq solish; Xizmat jamoasida bo’layotgan ishlarga o’zini ham ma’sul deb bilish, tartib- intizomni saqlash, o’zaro yordam va hamkorlik ishlariga hissa qo’shish; Xizmat jamoatning ahilligiga putur yetkazuvchi illatlar-shaxsiyatparastlik, amalparastlik, kalondimoglikka qarshi kurashish. 1. Xizmat jamoasining xodimlari oldidagi vazifalari quyidagilardan iborat: 2. Har bir xodimning xizmatini diqqat bilan kuzatish, jamoa ishiga qo’shgan hissasini adolatli baholash; 3. Har bir xodimning ma’naviy va jismoniy imkoniyatlaridan, to’plagan tajribalaridan unumli foydalanish; 4. Har bir xodimning yaxshi turmush kechirishi uchun gamho’rlik qilish, yo’l qo’ygan xatolarni tuzatishiga yordam berish. Adolatlilik prinsipi. «Adolat » -arabcha so’z bo’lib, odillik, to’g’rilik, haqqoniylik degan ma’nolarni anglatadi. Adolat - odamlarning o’z burch va vazifalarini jamiyat talablaridan kelib chiqqan holda to’g’ri, qonuniy, halol, vijdonan, haqqoniy va odilona bajarishlarini o’zida aks ettiruvchi axloqiy, siyosiy, huquqiy kategoriyadir. Adolat prinsipi o’z mazmuniga ko’ra uch tarkibiy qismdan: - taqdirlash mezoni; - talab qilish mezoni; - qonuniy baho berishdan tashkil topadi. Adolat prinsipining taqdirlash mezoni - xizmat jamoalarining har bir odamni, xizmatchini qilgan mehnatiga, xizmatiga yarasha siylashi yoki qilmishiga yarasha jazolashi tushuniladi. Talab qilish mezoni - xizmatchining jamiyat va xizmat jamoalari tomonidan norma, odob qoidasi, an’ana, urf-odat shaklida qaror topgan axloqiy talablarga og’ishmay amal qilishini, ularni bajarishini qat’iyan talab qilinishi tushuniladi.

Qonuniy baho berish deganda o’rnatilgan axloqiy baholash o’lchovi asosida har bir harakatga berilgan bahoning to’g’ri yoki noto’griligini belgilab berishi tushuniladi. Vatanparvarlik prinsipi. «Vatan»- arabcha so’z bo’lib, o’zbek tilida «ona yurt» degan ma’noni anglatadi. Vatan insonning kindik qoni to’kilgan joy, insonni ijtimoiy yetimlikdan asrovchi manzil, har kimning birligini qadrlovchi, o’z-o’ziga siyosiy bekligini ifodovlovchi zamindir. Insonlarning vatanparvarligi hamma vaqt sevimli xalqning shon-sharafi, qadr-kimmati, madaniyati va an’analariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda o’z ifodasini topadi. Vatan hissi - shu Vatanning egasi bo’lmish xalqni bilishdan uning qadriga yetishdan, buyukligini e’tirof etishdan boshlanadi. Vatan va xalq egizak. O’zbekiston deganda o’zbek xalqini, o’zbek xalqi deganda O’zbekistonni tushunmoq kerak. Vatan tuygusi - ajdodlarimizning Vatan deya, uning ozodligi va mustaqilligi yo’lida jon fido qilganliklarini, jabrsitam, zulmga uchraganliklarini yod etish, mustaqil, ozod va obod Vatanimizga yuksak e’tiqod bilan yashash, unga hamisha sadoqatli bo’lishdir.

Qonuniylik prinsipi. Qonuniylik – jamiyat a’zolarning huquq normalariga qat’iy rioya qilgan holda ularni amalga oshirishlariga aytiladi. Xizmat ko’rsatish xodimlari kasb axloqining qonuniylik prinsipi qonunlarda, farmonlarda, buyruqlarda ko’rsatilgan va belgilab qo’yilgan huquq normalarining talablarini og’ishmay amalga oshirish, mavjud qonunlarga qat’iy bo’ysungan holda o’ziga yuklatilgan xizmat vazifasini insonparvarlikka, adolatga, qonuniylikka asoslangan holda bajarishdir. Qonuniylikning to’rt prinsipi mavjud: 1. Qonuniylikning yagonaligi va uning bir xilda tushunilishi; 2. Qonunning ustunligi; 3. Qonunlarning haqqoniyligi va maqsadga muvofiqligi; 4. Qonunning madaniyat bilan bog’liqligi. Bu prinsiplarning xizmat ko’rsatish xodimlarining faoliyatida amal qilishi mijozlarga xizmat ko’rsatishda tartib-intizomni saqlash, qonuniylikni ta’minlash, qonunga itoatkorlik jarayonlarini qamrab oladi. Umuminsoniy axloq (etika va etiket) normalari» tushunchalari. «Norma» - lotincha so’z bo’lib, o’zbek tilida rasmiylashtirilgan qonun-qoida, hamma uchun majburiy deb hisoblangan tartib-qoida yoki biror narsaning, ishning aniq belgilangan o’lchami, me’yori degan ma’nolarni anglatadi. Axloq normalari axloqiy munosabatlarning tarkibiy qismi va axloqiy ong shakllarida mavjud bo’ladi. Axloq prinsiplari-umumlashgan axloqiy tushunchalar bo’lsa, axloqiy normalar axloqiy prinsiplarga rioya qilish uchun qanday axloqiy xislatlar zarurligini ko’rsatadi.

Xizmat ko’rsatish xodimlarining kasb ahloqi normalariga quiydagilar kiradi: xushmuomalalik va odablilik, oddiylik va kamtarlik, halollik va rostguiylik, sobitqadamlik, ochiq ko’ngillik, saxiylik va muruvvatlilik, o’zaro hurmat, do’stona munosabat, samiylilik, sipolik, kattalarni hurmat qilish va boshqalar. Xushmuomalilik - ko’ngildagi ardoqli fikrlarni, eng noyob his-tuygularni, eng ezgu niyatlarni odamlar bilan baham ko’rish, osoyishtalik, vazminlik, xotirjamlik bilan ish tutishdir. Uning 10-ta belgisi bor. Ular quyidagilar: insof, aql, ilm, olijanoblik, ko’rkam fe’l, yaxshilik, sabr, shukr, muloyimlik. Odoblilik - yaxshi tarbiya ko’rganlikning namoyon bo’lishi, xatti harakatlarda, so’zlashuvda me’yorni, chegarani, muvofiqlilik va nomuvofiqlikni bilishdir. Odoblilikning asosiy belgisi – o’zini tuta bilish, hukm chiqarishda shoshil- maslik, kishlarning orqasidan gibat qilish, o’zgalar fikrini tinglay bilish, shirinso’zlik hisoblanadi. Xalollik har bir insoning o’z kuchi bilan mehnat qilishi, shuning evaziga topgan mol-mulki, obrusi, jamiyatga tutgan o’rni, hulqining tugriligi, so’zida qatiylik va sadoqatining majmuasidir. Sobitqadamlik - niyat qilingan ishka jiddiy kirishish va oxiriga yetma-guncha undan chekinmaslik, boshlangan ishni oxiriga yetkazishdir. Sabr qanoat – boshga tushgan qiyinchiliklarni chidam bilan yengishdir. Kamtarlik deb kishining o’zini tabiy holda qanday bo’lsa shundayligicha hamma bilan teng bab-barobar tutishiga aiytiladi. Rostgo’yilik – halollikning bir ko’rinishi bo’lib, haqiqatni gapirish, o’zining ham, o’zgalarning ham qadr-qimmatini to’g’gri baholash, yaxshini yaxshi, yomonni yomon deb ochiqchasiga aytishdir. Shijoat – botirlik, jasorat, dovyuraklik, mardlik degani.

Pokizalik – bu tozalik va soflik degani. Tozalik-inson salomatligining garovi. U kasb ahloqining normasi sifatida har bir hodimdan kiyim-kechagining aft- atorining, ish joyining pokiza bo’lishini hamda qalbining pok bo’lishini, yeyiladigan taomlariga harom aralashmasligining, halol bo’lishini talab qiladi. Umuminsoniy axloqqa zid illatlar va ularga qarshi kurashning yo’nalishlari. «Illat»- so’zi kasallik, xastalik, jismoniy va ruhiy kamchilik, nuqson degan ma’noni anglatadi. Shunga ko’ra umuminsoniy axloqqa zid illatlar deb umuminsoniy odob-axloq prinsiplari va normalari doirasiga sigmaydigan, unga xilof ravishda sodir etiladigan yaramas xatti-harakatlarga aytiladi. Bunday axloqsizlarga - g’azab, jaholat, adovat, g’iybat, haqorat, hasad, nifoq, zulm, yolgonchilik, mahtanchoqlik, dangasalik, ichkilikbozlik, manfaatparastlik, shuhratparastlik, ayyorlik, xushomadgo’ylik, ikkiyuzlamachilik, ezmalik, jizzakilik, buzuhchilik kabilar kiradi. G’azab - insonning aql quvvatidan hissiyot quvvati ustun kelib, o’zini bosolmasdan, o’zgalarga shiddat bilan muomala qilishdir. G’azab agarda birovni urish, so’kish tariqasida yuzaga chiqsa, u ahloqqa zid illatga aylanadi. O’rinsiz gazablanish maorif sohasi xodimlari, maishiy xizmat xodimlari ishlariga juda katta zarar keltiradi.

G’iybat va tuhmat G’iybat - bu birovlarning orqasidan yomonlab gapirish, fisqi-fasad tarqatishdir. Ular birovning gapini boshqa birovga yetkazib odamlar o’rtasiga nifoq soladilar. Tuhmat - bu halol odamlarni ayblash yoki qoralash maqsadida uylab chiqarilgan asossiz da’vo, bo’qtondir. Yolgon - bu haqiqatga to’g’ri kelmaydigan, noto’g’ri so’zlarni aytishdir. Yolgonchi kishilarni kazzob deydilar Paygambarimiz: «Al kazzobu lo ummati»- yolgonchi mening ummatim emasdur» - degan edilar (hadisdan). Hadisda faqat uch holda - urush vaqtida, er va xotinni rizo qilishda, ikki mo’min orasini tuzatmoqda yolgon gapirishga ruhsat etiladi. Haqorat - bir kishining nafsiga, iffatiga tegadigan so’zlar ilaqadr va e’tiborni tushurmoq niyatida yomon muomala qilishdir. Birovni haqorat qilish katta gunohdir. Qo’rqoqlik - eng yomon xulqlarning biridur. Qo’rkok kishilar vahm va xayolot asiri bo’lib, bir ishni qilishga jasorat qilolmaydi. Ularning so’z va va’dalariga ishonib bo’lmaydi. Zeroki, yuraksiz kishilarda sabr, jur’at va matonat kabi yaxshi sifatlar bo’lmaydi. Nifoq - kishining oldida bir xil, orqasidan boshqa xil so’zlanadigan so’zlarga aytiladi. Bunday so’zlovchi ikki yuzlamachi kishilarni munofiq deyiladi. Tama - birovdan bir narsa umidvor bo’lishga aytiladi. Tamagirlik balosiga yo’liqqan kishilarga nomus va hayo degan yaxshi sifatlar bo’lmaydi. Zulm - deb birovning joniga yoki moliga zarar yetkazmakni aytiladi. Mansab va davlatga, kuch va quvvatga magrur bo’lib, birovning xaqiga tajovuz qilish zulmdir. Kattalikning izzati zulm va jabrda emas, shafqat va marhamatdadur. «Kichiklikning lazzati nafrat va qarshilikda emas, sadoa hurmatdadir. (Abdulla Avloniy)

Umuminsoniy ahloqqa zid illatlar jamiyatining rivojlanishiga to’sqinlik qiladi, yoshlarni axloqiy-estetik tarbiyalash ishlariga xalaqit beradi, jinoyatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Ahloqqa zid illatlarga qarshi kurashishning asosiy yo’nalishlari qo’yidagilardan iborat: 1. Mehnat va xizmat intizomini kuchaytirish. Intizom axloqning ajralmas qismi, ahloq esa jamiyatdagi hatti harakatlarni tartibga soluvchi, boshqaruvchi asosiy omildir. 2. Inson qancha va qanday mehnat qilgan bo’lsa, shuncha ish haqi, daromad olishini ta’minlash, yaxshi mehnatni taqdirlash ishlarini yuqori darajada tashkil etish. 3. Jamiyatda yaratilayotgan barcha moddiy ne’matlar va ularning taqsimlanishi davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan nazorat qilib turilishi lozim. 4. Jamoatchilik tomonidan yomon xulqli odamlarga qarshi muhit yaratish zarur. 5. Yoshlarni halol mehnat qilishga o’rgatish, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash. U maorif sohasi xodimlarining asosiy vazifasidir. 6. Har bir kishining mehnati samarali bo’lishi lozim. Samarali mehnat ahloqsizlikdan asraydi. 7. Jinoyatchilikka qarshi kurashish. I.A. Karimov umuminsoniy axloqqa zid illatlarga qarshi kurashishning yo’nalishlarini quyidagicha belgilaydilar: «Fuqarolarimizning huquqbuzarlikka qarshi ichki imkoniyatlari va yuksak darajadagi axloqi jinoyatchilikdan eng yaxshi himoyadir. Oilada, maktabda, oliygohda, mehnat jamoasida, mahallada olib boriladigan axloqiy tarbiya, ommoviy axborot vositalari, ruhoniylarning obro’- e’tibori - hammasi odamlarimizda qonun buzilishi bilan bog’liq har qanday xatti- harakatlarga nisbatan barqaror qarshilikni shakllantirishiga qaratilmog’i lozim».

Binobarin axloqqa zid illatlarni yo’q qilish har bir vijdonli fuqaroning, xususan maorif sohasi xodimlarining, pedagoglarning - barkamol avlod yaratuvchilarining asosiy burchidir.

Foydalaniladigan adabiyotlar : 1. M . N . Muminova , M . A . Maksumova « Kasbiy etika va etiket », uslubiy qo ’ llanma , T .,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Ahloq haqida umumiy tushuncha

Xizmat ko’rsatish xodimlarining kasb ahloqi

Tarbiya qoidalari

Moddiy texnika resurslari yetkazib berish bo’yicha shartnomalar

Одоб ахлок тарбияси