Xalq musiqasining yetti pog’onali diatonik ladlari pentatonika

Xalq musiqasining yetti pog’onali diatonik ladlari pentatonika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

506.5 KB

Xalq musiqasining yetti pog’onali diatonik ladlari p entatonika Reja : 1.Xalq musiqasining yetti pog’onali diatonik ladlari. 2.Pentatonika 3.Tonalliкlar pog’onadoshligi. 4. Xromatizm. xromatiк gamma.

Xalq musiqasida ketma-ket kelgan va turli diatonik pog’onalardan tuzilgan yetti pog’onali ladlar ko’p uchraydi. Biz bilamizki, lad pog’onalarining birin-ketin kelishi, tovushqatorda katta va kichik sekundalar joylashishiga bog’liq. Xalq musiqasi ladlarining tabiiy major va minordan farqi Qadimgi nomi Hozirgi major - minor tuzilmasidagi o’rni Diatonik tovushqatordagi o’rni Ioniy diatonik tabiiy do major c tovushidan boshlab tuziladi Doriy 6-bosqichi ko’tarilgan minor d tovushidan boshlab tuziladi Frigiy 2 – pog’onasi pasaytirilgan minor e tovushidan boshlab tuziladi Lidiy 4 – pog’onasi ko’tarilgan major f tovushidan boshlab tuziladi Miksolidiy 7-pog’onasi pasaytirilgan major g tovushidan boshlab tuziladi Eoliy tabiiy minor a tovushidan boshlab tuziladi Gipofrigiy yoki Lokriy 2 va 5-bosqichlari yarim ton ko’tarilgan minor h tovushidan boshlab tuziladi Xalq ladlari diatonik tovushqatordagi ma’lum tovushlardan tuzilganda, yuqoridagi jadvalda ko’rsatilganidek hech qanday al’teratsiya belgilariga ega bo’lmaydi: Boshqa bosqichlardan tuzilganda esa jadvalda ko’rsatilgan tovushqatorlar intervallari al’teratsiya belgilari yordamida hosil qilinadi.

Dunyo xalqlari musiqasida tovushqatori katta sekundalar va kichik tertsiyalar orasida tuzilgan besh pog’onali ladlar ko’p uchraydi. Bu xildagi ladlar pentatonika 1 deyiladi. Fortepianoning qora klavishlarida, bir oktava oralig’ida birin-ketin eshitilgan barcha tovushlar pentatonika tovushlarini hosil qiladi. Pentatonika tarkibiga: yo bitta kichik tertsiya bilan uchta katta sekunda yoki ikkita kichik tertsiya bilan ikkita katta sekunda kiradi. Bu lad boshqa ladlardan tovushqatori tarkibida kichik sekundalar (yarim tonliklar) ning yo’qligi bilan farq qiladi. Pentatonika pog’onalari uchtonlik hosil qilmaydi. Asosan ikki xil pentatonika ko’p tarqalgan: 1. Birinchi pog’onadan (diatonik tovushqatorda, ya’ni do ) major uchtovushligi tuziladigan pentatonika . Bu o’z xarakteri bilan major ladiga yaqin turadi, biroq u tabiiy majordan 4 va 7 – pog’onalar yo’qligi bilan farq qiladi. Barcha diatonik pog’onalardan major uchtovushligi pentatonikasi quyidagicha tuziladi: 2. Birinchi pog’onadan (diatonik tovushqatorda, ya’ni lya ) minor uchtovushligi tuziladigan pentatonika minorni eslatadi, biroq unda 2 va 6 – pog’onalar bo’lmaydi. 1 Pentatonika – yunoncha besh va ton so’zlaridan olingan bo’li b, oktava ichida beshta tovushdan iborat bo’lgan tovushqator tuzilmasi / Ents. muz. slovar’. M., 1959. b.202.

Barcha diatonik pog’onalardan minor uchtovushligi pentatonikasi quyidagicha tuziladi: Tonalliкlar pog’onadoshligi. Xromatizm. xromatiк gamma. Tonalliklar pog’onadoshligi Major va minor tonalliklari o’zaro garmonik teng tonalliklar guruhini tashkil etadi. Tonika uchtovushliklari tabiiy va garmonik ko’rinishda berilgan tonalliklarning pog’onalaridan hosil bo’lgan tonalliklar pog’onadosh tonalliklar deyiladi. Musiqa amaliyotida har bir asardagi dastlabki (ilk) tonallik bosh tonallik deyiladi, asar rivojlanishi jarayonida uni almashtiruvchi tonallik esa yondosh tonallik deyiladi. Har bir tonallik 6 tadan pog’onadosh tonallikka ega. Masalan, do majorga quyidagi tonalliklar pog’onadosh bo’ladi: Fa major 4 - pog’ona asosiy pog’onalar Sol major 5 - pog’ona tonalligi. Lya minor 6 - pog’ona asosiy pog’ona Re minor 2 - pog’ona tonalligiga parallel. Mi minor 3 - pog’ona Fa major 4 (garm.) pog’ona – minor subdominanta tonalligi. Lya minorga quyidagi tonalliklar pog’onadosh bo’ladi: Re minor 4 - pog’ona asosiy tonalliklar

Mi minor 5 – pog’ona pog’onadoshligi. Do major 3 – pog’ona – asosiy tonallikka parallel. Fa major 6 – pog’ona asosiy pog’ona Sol major 7 - pog’ona tonalliklariga parallel. Mi major (garm.) 5 – pog’ona – major dominantasi tonalligi. Tabiiy va garmonik do major va lya minor pog’onalarida tuzilgan major va minor uchtovushliklari yuqorida ko’rsatilgan pog’onadosh tonalliklarning har biriga tonika bo’la oladi. Xromatik gamma va ularning yozilishi Barcha xromatik gammalar birin – ketin keladigan yarim tonliklardan tuziladi. Xromatik gamma mustaqil ko’rinishli ladlarni hosil qila olmaydi, uning negizi major yoki minor gammasi hisoblanadi. Xromatik gamma major yoki minor tabiiy gammalaridagi katta sekundalarning xromatik tovushlar yordami bilan to’ldirilishidan hosil bo’ladi. Ularning yozilishi qoidasi tonalliklar uyushiqligiga asoslanadi. Majorda bu qoidalar quyidagi tartibda bo’ladi: gammaning barcha asosiy pog’onalari o’zgarmaydi, katta sekundalar yuqoriga tomon I, II, IV va V – pog’onalarning ko’tarilishi bilan to’ldiriladi, pastga tomon VI – pog’onaning ko’tarilishi o’rniga, VII– pog’ona pasaytiriladi. Pastga tomon harakat qilganda, katta sekundalar: VII, VI, III, II–pog’onalar pasaytirilishi bilan to’ldiriladi, V – pog’onani pasaytirish o’rniga IV – pog’ona ko’tariladi. Ushbu misoldan ko’rinib turganidek, yuqoriga tomon harakat qilganda, VII – pog’onani pasaytirish va pastga tomon harakat qilganda, IV – pog’onani ko’tarish vaqtida o’zgartirilgan barcha pog’ona tovushlari tabiiy yoki majordagi pog’onadosh tonalliklar pog’onalariga teng bo’lishi zarur.

Masalan, lya diyez va sol bemol tovushlari do majorga pog’onadosh tonalliklarda uchramaydi, shuning uchun xromatik gamma bo’ylab yuqoriga tomon harakat qilinganda VI – pog’ona ko’tarilmasligi va pastga tomon harakat qilinganda V – pog’ona pasaytirilmasligi zarur. Minor xromatik gammasining yuqoriga tomon harakatini yozish qoidasi parallel majorga o’xshash bo’ladi. Minorning 1 pog’onasi unga parallel bo’lgan majorda VI – pog’ona bo’ladi, buning natijasida I – pog’ona ko’tarilmaydi, uning o’rniga II – pog’ona pasaytiriladi. Pastga tomon harakat qilinganda minor xromatik gammasi nomdosh major gammasi singari yoziladi. Shuni ta’kidlash lozimki, musiqa amaliyotida ba’zan xromatik gammalarni ko’rsatilganicha yozish qoidasidan chekinish hollari ham uchraydi. Masalan, tertsiyalar bilan xromatik harakat qilinganda o’qilishi qulay bo’lishi va tertsiyalarni boshqa intervallar bilan engarmonik tartibda almashtirmaslik uchun shunday qilinadi. Tonalliklarni aniqlash. Transpozitsiya Кalit oldi va tasodifiy al’teratsiya belgilari, kuyning tuzilishi, uning boshlanishi va tugash bosqichi, uning tonikasi, uchtovushligini belgilovchi asosiy va tayanch tovushlar berilgan kuyning lad va tonalliklarini aniqlovchi asosiy vositalar hisoblanadi. Кuyning so’nggi tovushidan tonallikni hamisha ham aniqlash mumkin bo’lavermaydi. Chunki, ba’zi asarlarda kuy tonikadan boshqa bosqichlarda tugashi, bundan tashqari, kuy birinchi bosqich tovushi bilan boshlanmasligi ham mumkin. Agar kuy jo’r bo’luvchi ovozlarga ega bo’lsa, uning ladi va tonalligini aniqlash oson bo’ladi. Bunda jo’r bo’luvchi akkordlar yordam beradi. Ayniqsa, oxirgi akkord tonika tovushlaridan tuzilgan bo’ladi.

Musiqa asarining tonalligini aniqlashda asosan uchta usuldan foydalanish maqsadga muvofiq: 1) kalit oldi belgilariga ko’ra; 2) boshlanish va tugash tovushlari orqali va; 3) asarni ijro etib yoki ijroni tinglab aniqlash, yakuniy xulosaga kelish mumkin. Musiqa asarining biror tonallikdan boshqa tonallikka ko’chirilishi transpozitsiya 2 deyiladi. Transpozitsiya ayniqsa, vokal ijrochiligida keng qo’llaniladi. Bundan tashqari, transpozitsiya biror musiqa asarining asl ko’rinishidan boshqa bir asbobga, masalan, qashqar rubobi uchun yozilgan p’esani g’ijjakka moslab qaytadan yozishda ham qo’llaniladi. Transpozitsiya uch usul orqali, ya’ni:  mazkur intervalda o’zgarish yasash ;  kalit belgilarini o’zgartirish va;  kalitning o’zini o’zgartirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Biror intervalda transpozitsiya qilish lozim bo’lganda, oldin transpozitsiya qilinadigan tonallik aniqlanadi. Masalan, re majordan kichik tertsiya yuqoriga transpozitsiya qilsak, yangi tonallik fa major bo’ladi. Barcha notalar original tonallikda qaysi pog’ona va akkordlarga mos kelishi oldindan aniqlanib, fa major tonalligiga ko’chiriladi. Кomp’yuter tizimlarida, masalan, nota matnlari tahririga mo’ljallangan Sibelius komp’yuter dasturining 1, 2, 3, 4, 5, 6 - versiyalarida bu ma’lum murvatni bosish orqali engil amalga oshiriladi. Ikkinchi usul xromatik yarim ton yuqoriga yoki pastga qarab transpozitsiya qilishdan iborat. Bu holda kalit yonidagi belgilar o’zgaradi, notalar o’z holicha qoladi, tasodifiy belgilar esa yangi kalit belgisining ko’tarilishi yoki pasaytirilishiga qarab o’zgarib turadi. Masalan, lya bemol majordan lya majorga transpozitsiya qilsak: a) kalit yonidagi 4 ta bemolni 3 ta diyez belgisi bilan almashtiramiz; 2 Transpozitsiya – lotincha so’z bo’lib, joyni o’zgartirish degan ma’noni bildiradi . Ents. muz. slovar’. M., 1959. b.273.

b) agar tasodifiy belgilar uchrasa, bekarlarni diyezlar bilan, bemollarni esa bekarlar bilan almashtiramiz. v) uchinchi usulda nota yo’liga yangi kalit tanlanib, original tonallik tonikasi qaerda yozilgan bo’lsa, yangi tonallik tonikasi ham o’sha erda yozilaveradi. Modulyatsiya. Modulyatsiya va og’ishma. Кuyning tarkiblarga bo’linishi Musiqa asari yoki qismining biror yangi tonallikka o’tishi va shu tonallikda tugallanishiga modulyatsiya deyiladi. Agar musiqa asari biror yangi tonallikka vaqtincha o’tsa va yana dastlabki tonallikka qaytib tugallansa og’ishma deyiladi. Og’ishmalar odatda o’tkinchi xarakterga ega bo’ladi, ular musiqa asari tarkibida uchraydigan ayrim akkordlar funktsiyasini qisqa muddat ichida ajratib ko’rsatish vositasi hisoblanadi. Quyida og’ishmaga misol keltiramiz:

Modulyatsiyaga misol: Yangi tonallikka o’tish ko’p hollarda tasodifiy belgilarning hosil bo’lishi bilan bog’liq bo’ladi, modulyatsiyani ayrim vaqtlarda jo’r bo’luvchi akkordlarga qarab ham belgilash mumkin. Chunki tasodifiy belgilar faqat pastki tovushlargagina qo’yiladi. Tovushlarning bir ovozli shaklda ma’lum lad, metr hamda ritm jihatidan uyushib kelishiga kuy deyiladi. Musiqaviy mazmun jo’rsiz, yakka kuy orqali ham ifodalanishi mumkin. Bir ovozli musiqa asarlari matnli (qo’shiq) va matnsiz (cholg’u kuylari) holida bo’lishi mumkin. Matnli kuy mazmuni ancha yorqin, aniq va tushunarli bo’ladi. Biroq, shuni ta’kidlash zarurki, matnsiz musiqa asari, ya’ni kuyda tasviriy imkoniyatlar ancha keng bo’ladi va uni tasavvur etish tinglovchining dunyoqarashi va musiqiy tajribasiga bog’liq bo’ladi. Musiqa ijodida ikki ovozli va undan ham ko’p ovozli asarlar uchraydi. Bunday asarlarda nechta ovoz bo’lishidan qat’iy nazar, asosiy kuy yo’nalmasi barcha tovushlarning qo’shilib eshitilishidan tashkil topadi. Har qanday kuyning asosida milliy xususiyatlar yotadi va milliy kuy hamda qo’shiqlarda mazkur millatning o’ziga xos ohang yo’nalishi, musiqiy an’analari yorqin aks etadi.

Musiqa asarining tarkibi tuzilma deyiladi. Tuzilmalar oralig’iga tsezura deyiladi. Tsezuar V belgisi bilan yoziladi. Tuzilmalar musiqaviy fikrning tugallanish darajasi bilan bir-biridan farq qiladi. Tugallangan musiqaviy fikrni ifodalovchi musiqaviy tuzilmaga davriya deyiladi. Oddiy davriya odatda 8 taktdan iborat bo’ladi. Davriya ikki qismga bo’linadi va ular jumla lar deyiladi. Musiqaviy tuzilmaning tugallanishiga kadentsiya 3 deyiladi. Кadentsiya quyidagi ko’rinishlarda uchraydi: 1) to’liq o’rnashgan kadentsiya – kuyda tonika uchtovushligining prima tovushi bilan tugaydi; 2) to’liq o’rnashmagan kadentsiya – tonika uchtovushligining tertsiya yoki kvinta tovushi bilan tugaydi; 3) yarim kadentsiya – noturg’un tovush bilan tugaydi. Agar davriya o’zining dastlabki tonalligi bilan tugasa, yagona tonallik deyiladi. Davriyaning tugallanish vaqtida modulyatsiya hosil bo’lsa, modulyatsiyali davriya deyiladi. Jumla ibora deb ataladigan ikkita kichik tuzilmaga bo’linadi. Bitta asosiy metr zarbini o’z ichiga olgan tuzilma motiv deyiladi. Motivning boshlanishi yoki tugallanishi birgina takt chegarasida bo’lishi shart emas, u takt oldidan boshlanishi va navbatdagi taktning yarmida tugallanishi ham mumkin. Musiqa amaliyotida b ir taktdan kichik bo ’ lgan motivlar ham uchraydi . 3 Кadentsiya – ital’yancha tugallanaman degan ma’noni anglatadi. Ents. muz. slovar’. M., 1959., b.95 .

Mavzu bo’yicha аdаbiyotlаr: 1. Rahimov Q. “Musiqa nazariyasi “T. Musiqa” nashryoti, 2007 2. Rahimov Q. Musiqaning elеmеntar nazariyasi bo‘yicha mashq va vazifalar to‘plami. Toshkent, “O`zbekiston”, 2006. 3. Rahimov Q. Garmoniya bo‘yicha mashq va masalalar to‘plami. «Aloqachi», 2005. American – popular-music 2007 year, USA. 4. Mark Feezeell. Freefreerelltheorybook vol 1 2011 year, USA. 5. Майк Физел “Music theory fundamentals” 2011 year, USA . 6 . Основы теоретического музыказнания. Москва., «Академа», 2003.

Похожие

Oddiy intervallar diatonik intervallar

Diatonik hamda xromatik yarim tonlar va butun tonlar

Diatonik hamda xromatik yarim ton diatoniklar va butun tonlar

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida cholg‘u musiqasining tutgan o‘rni

Sharq olimlarining risolalarida musiqani jamiyatda tutgan o‘rni va ahamiyati