Lad va tonalliкlar - Музыка - Рефераты

Lad va tonalliкlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1633 KB

Lad va tonalliкlar Reja: 1. Turg’un tovushlar 2. N oturg’un tovushlar hamda ularning echilishi 3.Major ladi. 4.Tabiiy major gammasi 5.Tonalliklar.

Laddagi tayanch tovushlar turg’un tovushlar deb aytiladi. Tayanch tovushlarning bunday atalishi ularning xarakteriga mosdir, chunki, tayanch tovushda tugallangan kuy tinglovchida sokinlik va turg’unlik taassurotini qoldiradi. Ladning birinchi bosqich tovushi tonika deb aytiladi. Turg’un tovushlardan tashqari, kuyning umumiy yo’nalishini shakllantirishda ishtirok etadigan boshqa tovushlar ancha kuchsiz eshitiladi, shuning uchun ularga noturg’un tovushlar deyiladi. Noturg’un tovushlar hamisha turg’un tovushlarga tortiladi. Yuqoridagi misolda ko’rsatilgan sol, mi va do (mazkur notalar tagiga chizilgan) turg’un tayanch tovushlarga kiradi, noturg’un tovushlar esa bu tovushlarga quyidagi tartibda tortiladi: sol tovushiga lya, mi tovushiga fa va do tovushiga re tortiladi. Do tovushi ushbu kuyning tonikasi hisoblanadi. Ijro jarayonida noturg’un tovushlarning turg’un tovushlarga o’tishi tovushlar echilishi deyiladi. Turg’un va noturg’un tovushlarning o’zaro munosabati tuzilmasi lad deyiladi. Har qanday kuy yoki musiqa asari ma’lum ladga asoslanadi. Lad musiqiy tovushlarning balandlik munosabatini ma’lum tartibga keltiradi va musiqaning boshqa ifoda vositalari bilan birga uning mazmuniga mos ma’lum xususiyatni hosil qiladi. Major ladi. Tabiiy major gammasi Turli xalqlar musiqasida xilma-xil ladlar uchraydi. Shunga qaramasdan hozirgi zamon musiqa amaliyotida major va minor ladi asosiy o’rinni egallagan. Turg’un tovushlari uchta tovushdan iborat bo’lib, major yoki katta uchtovushlikni - akkordni 1 hosil qilgan ladga major ladi deyiladi. Tovushlar uchtovushlikda, tertsiya bo’yicha joylashadi: katta tertsiya – pastki va o’rta tovushlar orasida, kichik tertsiya esa o’rta va yuqori tovushlar orasida bo’ladi. 1 Akkord – ohangdoshlik.

Uchtovushlikning eng past va eng yuqori tovushlari oralig’ida sof kvinta intervali hosil bo’ladi. Masalan: Tonikadan tuzilgan major uchtovushligi tonika uchtovushligi deyiladi. Major ladi yettita tovushdan iborat. Laddagi tovushlarning tonikadan navbatdagi oktavaning tonikasigacha joylashuviga lad tovushqatori yoki gamma 2 deyiladi. Gamma hosil qilgan barcha tovushlarga pog’onalar deyiladi. Major ladining gammasida yettita pog’ona bor. Ular birin-ketin keladigan sekundalar hosil qiladi: Pog’onalari yuqoridagi tartibda joylashgan gammaga tabiiy major gammasi deyiladi. Shu ko’rinishga ega bo’lgan lad esa tabiiy major deb ataladi. Ladning har bir pog’onasi raqam bilan yozilishidan tashqari, mustaqil nomga ham egadir: 1 - pog’ona: tonika ( T ) 2 - pog’ona: pastga boshlovchi tovush 3 - pog’ona: medianta (o’rtancha) 4 - pog’ona: subdominanta ( S ) 5 - pog’ona: dominanta ( D ) 6 - pog’ona: submedianta (pastki medianta) 7 - pog’ona: yuqoriga boshlovchi tovush. Har bir ladning tonikasi, subdominantasi va dominantasi asosiy pog’onalar , qolganlari esa yondosh pog’onalar hisoblanadi. 2 Gamma – yunon alfavitida harf nomi; qadimda eng pastki tovushlarni belgilash uchun qo’llanilgan.

Dominanta o’z tonikasidan hamisha sof kvinta yuqorida joylashadi. Tonika bilan dominanta orasida uchinchi pog’ona bor, shuning uchun u medianta ya’ni, o’rtancha deyiladi. Subdominanta tonikadan kvinta pastda joylashgan. Subdominanta bilan tonika orasida joylashgan pog’ona submedianta deyiladi. Quyida bu pog’onalarning joylashish tartibi ko’rsatilgan: Tonalliklar. Diezli va bemolli major tonalliklari. К vinta davrasi. Major tonalliklari engarmonizmi Lad o’rnashgan pardalar yoki balandliklar tonallik deyiladi. Har bir tonallikning nomi tonika sifatida qabul qilingan tovush nomiga asoslangandir. Tonallik nomi lad bilan tonika iborasidan, ya’ni major so’zidan kelib chiqadi. Masalan: do major yoki katta S – dur (harfiy tuzilma bo’yicha), sol major yoki G - dur va h.k. Major ladida do tovushidan tuzilgan tonallik do major deyiladi. Musiqa ijrochiligida yettita diyezli va yettita bemolli tonalliklar qo’llaniladi. Bu tonalliklarning al’teratsiya belgilari kalitdan so’ng yozilib, kalit yonida yoziladigan belgilar deb ataladi. Bir-biridan birta kalit belgisi bilan farq qiladigan tonalliklar , ularning har birida oltitadan o’xshash tovushlar bo’lganligi uchun yondosh tonalliklarga kiradi. Do major tonalligida sol major yondosh bo’ladi. Sol majorning birinchi pog’onasi do majordan sof kvinta yuqorida joylashadi:

Har bir yangi gamma o’zidan oldingi tonallikning beshinchi pog’onasidan , ya’ni, sof kvintadan tuziladi va buning natijasida biz barcha diyezli major tonalliklariga ega bo’lamiz. Bu xildagi har bir gammaning VII pog’onasida , kalit yonida yoziladigan yangi belgisi – diyez hosil bo’laveradi va ular birin-ketin yetti belgigacha borib etadi. Besh, olti va yetti diyezli major tonalliklarining har biri beshtadan yettitagacha bemol belgisi bo’lgan tonalliklarning bittasiga engarmonik jihatdan tengdir va aksincha. Balandligi bir xil, lekin yozilishi va nomi turlicha bo’lgan tonalliklarga engarmonik teng tonalliklar deb ataladi. Barcha diyezli tonalliklarning yondosh tartibda joylashuvi quyidagi diyezli major tonalliklarini hosil qiladi: Barcha bemolli tonalliklarning yondosh joylashuvi quyidagi bemolli tonalliklarni hosil qiladi:

Musiqada qo’llaniladigan major tonalliklarining uchta jufti engarmonik jihatdan teng bo’ladi:

Engarmonik teng tonalliklarning kalit yonida yoziladigan belgilari umumiy yig’indisi 12 tadan iboratdir. Yuqoriga tomon sof kvinta bo’yicha tuzilgan diyezli va pastga tomon sof kvinta bo’yicha tuzilgan bemolli major tonalliklarining joylashuv tartibi kvinta davrasi deyiladi. Garmonik va melodik major Ayrim musiqa asarlarida VI pog’onasi pasaytirilgan major ladi qo’llanilganligini uchratish mumkin. VI pog’onani pasaytirish lozim bo’lganda, pasaytirish belgisi matnda nota oldidan qo’yiladi va tasodifiy belgi deb ataladi. Masalan: Garmonik major gammasida bosqichlar intervali quyidagi tartibda joylashadi: kat.2, kat. 2, kich.2, kat.2, kich.2, ort.2, kich. 2. Garmonik major gammasining xarakterli xususiyatlaridan biri oltinchi va yettinchi pog’onalar orasida orttirilgan sekundaning hosil bo’lishidir. Ushbu

orttirilgan sekundaning ifodalanishi musiqa mazmunida o’ziga xoslikni hosil qiladi va musiqaning jozibadorligini oshiradi. Musiqa amaliyotida melodik major garmonik majorga nisbatan kam uchraydi. Melodik majorda VI va VII pog’onalar pasaytiriladi, xarakteri bo’yicha melodik major tabiiy minorga o’xshash bo’lib eshitiladi hamda kuyning pastga tomon harakatida qo’llaniladi. Masalan: Minor ladi. Tabiiy minor gammasi Turg’un tovushlari birin-ketin yoki bir vaqtda eshitilgan hamda kichik yoki minor uchtovushligidan hosil bo’lgan ladga minor ladi deb aytiladi. Minor uchtovushligining turg’un tovushlari tertsiya bo’yicha joylashgandir. Minor ladi harfiy tuzilma bo’yicha moll so’zi bilan yoziladi. Masalan: lya minor yoki a-moll , do minor yoki c-moll .

Birinchi va uchinchi pog’onalar orasida kichik tertsiya , uchinchi va beshinchi pog’onalar orasida esa katta tertsiya mavjuddir. Minor uchtovushligining ikki chetidagi tovushlar sof kvinta intervalini hosil qiladi: Tabiiy minor gammasida sekundalarning joylashishi quyidagicha bo’ladi: kat.2, kich.2, kat.2, kat.2, kich.2, kat.2, kat.2. Major gammasi pog’onalari qanday raqamlar bilan belgilansa va qanday atalsa, tabiiy minor gammasi pog’onalari ham shunday belgilanadi va nomlanadi: Garmonik va melodik minor. Parallel tonalliklar. Minor tonalliklarining kvinta davrasi Garmonik minor tabiiy minordan VII pog’onaning ko’tarilishi bilan farq qiladi. VII pog’onaning ko’tarilishi yuqoriga boshlovchi tovush tortilishini yanada kuchaytiradi.

Garmonik minor gammasi sekundalarining birin-ketin joylashuv tartibi quyidagicha bo’ladi: kat.2, kich.2, kat.2, kat.2, kich.2, ort.2, kich.2. Garmonik minor gammasining xarakterli xususiyatlaridan biri oltinchi pog’ona bilan yettinchi pog’ona o’rtasida orttirilgan sekundaning hosil bo’lishidir. Melodik minor tabiiy minordan oltinchi va yettinchi pog’onalarining yarim tonga ko’tarilishi bilan farq qiladi. Oltinchi pog’onaning yarim tonga ko’tarilishi gammaning yuqori qismidagi tovushlarning teng joylashuviga yordam qiladi. Bunda birinchi pog’onaga qarab yarim ton tortilgan yuqoriga boshlovchi tovush saqlanishi lozim. Melodik minor gammasi pastga tomon harakat qilganda undagi ko’tarilgan pog’onalar saqlanmaydi. Gamma pastga tomon tabiiy minor pog’onalari bo’yicha harakat qiladi. Bu tabiiy minorning pastga tomon harakati vaqtida oltinchi

pog’onaning xususiyatini, ya’ni beshinchi pog’onaga intilishini tiklash bilan bog’liqdir. Melodik minor gammasi sekundalarining birin-ketin yuqoriga tomon harakat qilishi quyidagi tartibda bo’ladi: kat.2, kich.2, kat.2, kat.2, kat.2, kat.2, kich.2.

Tabiiy ko’rinishdagi major va minorda bir xil nomdagi tovushlar bo’ladi. Кalit belgisi bir xil bo’lgan major va minor tonalliklari parallel tonalliklar deyiladi. Masalan:

Minor gammalarida birin-ketin hosil bo’ladigan diyezlar har bir gammaning ikkinchi pog’onasiga to’g’ri keladi. Bemollar esa oltinchi pog’onaga to’g’ri keladi. Minor tonalliklarining soni ham major tonalliklari soniga tengdir, ya’ni 15 ta bo’ladi. Bu tonalliklar nomlarining hosil bo’lishi major tonalliklari singaridir. Minor tonalliklarining umumiy miqdori olti tonallikka ega. Bulardan uchtasi diyezli tonallik va qolgan uchtasi bemolli tonallikka engarmonik jihatdan teng bo’ladi: Sol diyez minor – lya bemol minorga teng; Re diyez minor – mi bemol minorga teng; Lya diyez minor – si bemol minorga teng. Barcha minor tonalliklari bir-biriga yondosh bo’lib, quyidagi tonalliklardan tarkib topadi:

va hokazo. Yondosh minor tonalliklari bir-biridan sof kvinta oralig’ida joylashganligi uchun minor ladining barcha tonalliklari mustaqil kvinta davrasini hosil qiladi , ya’ni, har bir yangi tuziladigan tonallik oldingisidan sof kvinta intervali miqdorida yuqorida joylashadi. Quyida minor tonalliklarining kvinta davrasi chizma tarzida ko’rsatilgan: Nomdosh tonalliklar Bir xil tonikadan tuzilgan , ya’ni boshlanishi bir notada amalga oshirilgan major va minor tonalliklari nomdosh tonalliklar deyiladi. Nomdosh major va minorning

tabiiy gammalari bir-biridan uchta pog’ona bilan farq qiladi, bular 3, 6 va 7 – pog’onalardir. Nomdosh major va minorning garmonik ko’rinishlari bir-biridan 3 – pog’onaning turlicha eshitilishi bilan farq qiladi. Bularning o’xshash tomoni, har ikkalasida ham 6 va 7- pog’onalar orasida orttirilgan sekundaning mavjud bo’lishidir. Melodik minor yuqoriga tomon harakatda tabiiy nomdosh majordan 3- pog’onaning boshqacha eshitilishi bilan farq qiladi.

Mavzu bo’yicha аdаbiyotlаr : 1. Rahimov Q. “Musiqa nazariyasi “T. Musiqa” nashryoti, 2007 2. Rahimov Q. Musiqaning elеmеntar nazariyasi bo‘yicha mashq va vazifalar to‘plami. Toshkent, “O`zbekiston”, 2006. 3. Rahimov Q. Garmoniya bo‘yicha mashq va masalalar to‘plami. «Aloqachi», 2005. 4.American – popular-music 2007 year, USA. 5.Mark Feezeell. Freefreerelltheorybook vol 1 2011 year, USA. 6. Майк Физел “ Music theory fundamentals” 2011 year, USA .

Похожие

Lad va tonalliklar

Xalq musiqasining yetti pog’onali diatonik ladlari pentatonika

O‘zbekiston kompozitorlari ijodida tokkata

Musiqa tizimi. Кirish. Musiqiy tovush xususiyatlari

Ansambl sinfi (An’anaviy cholg’u ijrochiligi)