Умрнинг мазмуни - Идея национальной независимости - Рефераты

Умрнинг мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

34.0595703125 KB

Умрнинг мазмуни Ёши фалон жойга бориб қолган бир подшоҳ бир куни уламосини ёнига чорлабдида шундай дебди: «Етмишдаи ошдим. Умрнинг ҳам ниҳояси кўринай деб қолди. Қирқ йилдан ортгириб салтанат қурдим, дунё сўрадим. Бу ёруғ оламнинг мен татиб кўрмаган шарбати қолмади. Лекин умр нима, дунё нима тагига ета олмадим. Бас, фармон шундай: менга дунё ва умрнинг мазмунини битиб келтиринг». Олимлар чанг босган кўҳна китоблар ичига шўнғиб етибдилар... Талаб қилинган илмнингбир мисқолини ҳам қолдирмасдан қирқ туя китоб қилиб шоҳга етказибдилар. Лекин уни ўқиб чиқишга шоҳнинг қолган умри етмас экан. «Бир китобга келтиринг!» — буюрибди шоҳ. Олимлар яна узоқ тер тўкишибди. Бироқ уламо шоҳ ҳузурига қайтиб келишганида у ўлим тўшагида жон таслим қилар эди. Шоҳ уламосига маъюс назар ташлабди. «Мазмунини икки оғиз сўз билан айтинг, токи армон билан кетмагайман», ҳазин пичирлабди ҳукмдор. Олимлар пешвоси дунёнинг мазмуни ва тарихини икки оғиз сўзда шундай айтган экан: «Келдилар, кетдилар». Машҳур Саъдий дунёни «карвонсарой», «кўҳна работ» деганида, эҳтимолки, шу нақлни кўзда тутган эди. Эркии Воҳидов шу нақл асосида яхшигина шеър ёзгани хаммамизга маълум. Бу нақл, шоиримиз айтганидек, афсона бўлиб қолди. Негаки, инсон, аслини олганда, беиз кетмайди. Бу ҳозирда ҳаммага кундай аниқ ҳақиқат. Деҳқондан боғ-роғ, қурувчидан азим обидалар, олимдан илму дониш, шоирдан шеъру достон қолади... Узбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, филоло гия фанлари доктори, профессор Ғулом Каримовнинг номи узбек адабиёти билан шуғулланувчи киши учун таништиришга муҳтож эмас. Домла салкам олтмиш йилдан буен адабиёт илми масалалари билан шуғулланиб келади. Бу ўтган давр ичида у ўнлаб салмоқли тадқиқотлар, юзлаб мақолалар яратди. Узбек адабиетшунослиги фанининг етакчи вакилларидан бирига айланди. Унинг биринчи мақоласи «Театрчилик ишларимизнинг ривожи учун кураш» деб

номланган бўлиб, 1930 йилда «Инқилоб қуёши» газетасида босилган эди. Кейинги йирик салмоқли иши — республика олий ўқув юртлари учун ёзилган «Узбек ада биёти тарихи» дарслигининг тўлдирилган ва кенгайтирилган учинчи нашри ўтган йили босмадан чикди. Бугунги кунгача эълон қилинган илмий-танқидий ишларининг энг муҳимларини жамлаб рўйхат қилингудек бўлса ҳам юздан ошади. Гап сонда эмас, албатта. Космик ракеталарни ба-шорат қилган машҳур Циалковскийнинг илмий асарлари сони ўттизга етмас экан. Лекин бу унинг буюк кашфиёт-лари аҳамиятини заррача туширган эмас. Гап ҳажмда ҳам эмас. Буюк Ал-Хоразмийнинг алгебрага асос бўлган «Ал-жабр фил муқобала» си ҳажми бир ярим босма тобоқдан ошмайди, дейишади. Гап қилинган ишнинг моҳият ва кўламида. Профессор Ғулом Каримов илк мақолалари, дастлабки илмий-ижодий изланишлари биланоқ эътиборли олимларнинг диққатини тортган эди. Тақдир уни адабиёт илмининг улкан алломалари, «тирик тарих» лари билан дуч қилди. Ёш тадқиқотчи биринчи имтиҳонини Ойбек, Е. Э. Бертельс, В. М. Жирмунский каби ўз фанининг алломаларига топширган, уларнинг рағбати билан бу даргоҳга қадам босган эди. Яхшиси, келинг, атоқли узбек адабиётшуносининг босиб ўтган ҳаёт ва ижод йўлига бир назар ташлайлик. У 1909 йил 15 апрелда Тошкентнинг Оқмачит маҳалласида туғилди. 1918-1925 йилларда Шайхонтоҳурдаги янги очил ган совет мактабларидан бирида ўқиди. Сўнг 1925 йилда Наримонов номидаги машҳур таълим-тарбия техникумига кирди. Бу техникумни худди ўша йили Ойбек битириб чиққан эди. Унинг жарангдор овози ҳали талабалар қулоғи дан кетмаган, жўшқин мунозаралари ҳали-ҳануз фикр-мулоҳазалар қўзғар, шеърлари қизғин муҳокама қилинар эди. Миркарим Осим, Ҳомил Ёқубовлар ҳам шу ерда ўқишарди. Адабиётдан Олим Шарафиддинов даре берарди. Техникумдаги ўқиш ҳам битди. Ғулом ака Тошкентдаги 38-сон қизлар мактабида ўқитувчилик қила бошлади. Кўп ўтмай қадимий Хивага педагогика техникумига тил ва адабиёт ўқитувчиси қилиб тайинланди. 1931

йилда эса. Узбекистан маориф комиссарлиги йўлланмаси билан Ле нинградца™ Тарих, фалсафа ва лингвистика (Ҳозирги Ленинград давлат университети филология факультета) институтам ўқий бошлади. Бу шаҳар илмий муҳити бени-ҳоя юксак эди. Ғарбий Европа адабиётини ўрганишга ало- ҳида эътибор бернлган бу даргохда машҳур Н. Я. Марр маъ руза ўқирди. Рус адабиётидан академик А. С. Орлов, антик даврдан И. И. Толстой, Европа адабиётидан А. А. Смирнов, В. М. Жирмунский, халқ оғзаки ижодидан Ю. М. Соко лов каби таниқли профессорлар даре олиб боришарди. Ғулом ака мана шу довруқли олимлар қўлида сабоқ олди. Биринчи мутахассислиги Ғарб адабиётидан бўдди. Сўнг у бу ерга аспирантлик даврида келди. Ленинград давлат университети филология^ факультетининг декани академик И. И. Мешчанинов Ўзбекистон Тил ва адабиёт илмийтадқиқот институтига йўллаган расмий хатида Ғулом Каримовнинг «барча машғулотларни муваффақият билан» ўтиб, «предмётларнинг ҳаммасини «беш» баҳога» топширгани, «ўзининг ажойиб билим эгаси» эканини кўрсатиб, «мустақил ишлай олиши» ни намойиш қилганини таъкидлаган эди. 1935 йил Ғулом Каримовнинг хотирасида узоқ сақланиб қолган. У ўша йили Ўзбекистон Халқ Комиссарлиги Совети ҳузуридаги Фанлар Комитети Тил ва адабиёт инс титута аспираитурасига имтиҳон топширди. Имтиҳонни Ойбек бошлиқ комиссия қабул қилди. «Бу бириичи учрашув ва суҳбат аспирантурада ўқиш даврида, адабиёт соҳасидаги кейинги хизматларим даври да яна кучаиди, мунтазам туе касб этди ва менинг ҳаёт йўлимда салмоқли роль ўйнади» деб ёзган эди у Ойбек ҳақидаги хотираларида. Дарҳақиқат, у ўзи ихлос қўйган. эътиқодига айланиб келаётган киши билан юзма-юз бўлган, унинг синовидан муваффақият билан ўтган эди. Имтиҳоннинг барча тафеилотлари, тушган саволлар, ҳатто устознинг берилган ҳар бир жавобга тасдиқ-таъризи Ғулом аканинг хотирасида салкам 55 йилдан буен сақланиб келиши шундан. Ўзи айтмоқчи «ғарбчи» бўлган Ғулом ака кандидатлик диссертациясини

Шарқ адабиётидан, Навоийнинг машҳур «Лайли ва Мажнунидан» ёқлади. 1940 йилда республика ҳукумати улут шоир таваллудининг 500 йиллигини кенг нишонлаш ҳақида қарор қабул қилган ва унга қизғин тайёргарлик кетарди. Уруш уни вақтида ўтказишга имкон бермади. Лекин шундай оғир пайтларда ҳам улуғ тўй ташвишлари ҳеч кимнинг эсидан чиқмаган, юбилей комитети бошланган ишларни ўз имкони доирасида амалга оширар эди. Уруш йиллари ленинградлик бир гуруҳ шарқшунослар Тошкентга эвакуа ция қилинди. Улар орасида машҳур Е. Э. Бертельс ҳам бор эди. Ғулом Каримов навбатдаги «имтиҳонни» мана шу довруқли олимга, эрон-форс классикасининг зукко би-лимдони, 20-йиллардаёқ Навоийнинг оригинат истеъдо-дини дадил ҳимоя қилиб чиққан, шу кунларда эса у ҳақда монография ёзаётган забардаст тадқиқотчига топширди. Евгений Эдуардович Ғ. Каримовга бир қўлёзмани кўриб чиқишни таклиф қилди. Ҳар бир қўлёзманинг ўз тарихи, ўз тақдири бор. Ўзбекистон Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институ-тидаги Кўлёзмалар Фондида 5018 раками билан ҳозирда сақланиб келаётган мазкур қўлёзма Навоий «Хамса» сининг шоир ҳаётлик пайтида Абдулжамил котиб кўчирган энг қадим ва энг нодир нусхаси бўлиб. бир тасодиф би лан 1930 йилда Самарқандда топилган ва унинг тафеилоти қуйидагича эди: «Навоий ва Аттор» мақоласи билан Ўзбекистондаги илмий муҳитни қизиқтириб қўйган олимни ўша йили Узбек давлат илмийтадқиқот институтига лекциялар ўқишга таклиф қиладилар. Сафар тугаб Ленинградга қай-тиш олдидан тўсатдан Наркомпросга — Халқ маориф ко- миссарлигига чақириб қолишади: чет элга сотиш учун жуда кўп, эски китоблар йиғилган экан. Уларни синчков бир мутахассис назаридан ўтказиб олиш лозим топилибди. Мана шу тасодиф билан XV аернинг бу ноёб қўлёзмаси сақлаб қолинган экан. Е. Э. Бертельс Тошкентга келар экан, бу таниш қўлёз ма билан шошмасдан танишиб чиқди ва уни атрофлича текширишни ёш тадқиқотчи Ғулом Каримовга ишониб топширди. Ғулом Каримов уни қунт ва ҳавас

билан ўрган-ди. Колган кўплаб нусхаларига, айниқса, XX аср бошида шуҳрат топган Муҳаммад Шоҳмурод котибнинг (1850— 1922) литографияга тайёрлаган нусхасига синчиклаб солиштириб чикди. Котибнинг «тузатиш» ва «ўзгартиш» ла рини, ҳатто «таҳрир» принципларини аниқлади. Бу ҳақцаги кузатишлари билан илм аҳлининг диққатини тортди. Жум- ладан, «Навоий «Хамсасининг» энг қадимги нусхаси» ном ли, Бертельс «ажойиб иш» деб баҳолаган мақоласи, устоз таъкидлаганидек, Тошкентдаги бутун илмий жамоатчиликнинг диққатини ўзига жалб қилган эди. Ғулом Каримов Е. Э. Бертельс маслаҳати билан шу қўлёзмага суянган ҳолда «Лайли ва Мажнун» достонининг танқидий матнини тиклаш ва нашрга тайёрлаш ишига киришди. Иш юбилейга тайёргарлик тадбирларига кири- тилди. Рус шарқшунослигининг энг яхши намояндаларида фойдаланилган манбанинг аслий ишончлилиги масаласи ҳамиша биринчи даражали аҳамият касб этган. Масалан, Е. Э. Бертельс аслий, ишончли нусхасиз бирор асар ҳақида фикр юритишдан ҳамиша ўзини тийган. Чунончи, у «Садди Искандарийни » тадқиқ этаркан, унинг эски қўлёзма нусхасини сўнгги тошбосма ва босмаларидан фарқ қилишини айтиб, «унинг илмий асосланган академик нашрини амалга оширмагунча достон поэтикаси хусусида сўз юри- тиш, омонат ва таҳрирбоп ran » бўлишини алоҳида таъкидлаган эди. Негаки, «Навоий улкан ва жиддий шоир. Ундаги ҳар бир сўз пухта ўйланган ва муайян мақсадни кўзда тутган бўлиб, ўз маъноқимматига эга. Мукаммал матнсиз у ҳақда ran юритилгудек бўлса, шоирнинг жуда муҳим фикрмулоҳазалари четда қолиб, мутлақо сохта хулосаларга йўл қўйишимиз ҳеч ran эмас». Е. Э. Бертельс Абдураҳмон Саъдийнинг «Алишер На воий ижоди - узбек классик адабиётининг чўққиси» мавзуидаги буюк шоир ҳаёти ва ижодига бағишланган илк дастлабки докторлик диссертацияси ишига ёзган тақризида муаллифнинг йўл қўйган айрим камчиликлари хусу сида сўзлар экан: «Бу нуқсонлар кўп даражада проф. Саъдийнинг рус филология мактаби ишлаб

чиққан иш усул ларидан мутлақо бошқача бўлган усулларда тарбияланган- лигидан келиб чиққандир. Орадаги бу тафовут билан ҳисоблашмасдан бўлмайди», деган эди. Ғулом Каримов мана шу рус филология, аниқроғи, рус шарқшунослиги мактабининг жаҳон ориенталистикаси томонидан эътироф этилган илмий иш усуллари тарбиясини кўрди. 1945 йилда тадқиқотчининг «Лайли ва Мажнун» юзасидан олиб борган кўп йиллик иши ниҳоясига етди. На воий «Лайли ва Мажнунининг » биринчи маротаба илмийтанқидий матни майдонга кедди. «Менга Ғулом Каримов олиб борган ишни бошидан охиригача кузатишга тўғри кедди ва мен унинг қанчалар ниҳоясиз ҳалоллик ва матонат билан ва қандай юксак да ражада амалга оширилганига ишонч ҳосил қилиш имко- ниятига эга бўлдим. Билимларимизнинг ҳозирги даража-сида бундан ортиғини қилиш мумкин эмас», — деб ёзган эди мамнуният билан Евгений Эдуардович. Дарҳақиқат, «Навоийни ўрганиш тарихида биринчи маротаба энг яхши, энг қадимий, энг мўътабар қўлёзмалар асос қилиб олинган», муаллиф эса, «эски узбек тилидан яхшигина хабардор, Навоийнинг услуб хусусиятини чуқур ўзлаштирган», «шундай қийин вазифани уддалай олишга тамоман тай-ёр» эди. «У тайёрлаган матн, давом этади Е. Э. Бер тельс, - Навоий қалами остидан чиққан шаклнинг айни ўзи бўлмаса ҳамки, XV асрдаги Ҳиротда машхур бўлган шаклнинг айни ўзини беради. Бу жуда катта ютуқдир. На воий поэзиясини чуқур ўрганишдаги биринчи қадамдир ва бу учун биз муаллифдан жуда миннатдор бўлишимиз керак » . «Кийинчиликлар кўп эди, — ўқиймиз проф. А. К. Бо ровков тақризида, — бироқ улар материалнинг тақчиллигидан эмас, аксинча, танқидий матн учун манбаларнинг кўплигидан туғилган. Ғ. Каримовнинг ихтиёрида достон-нинг бир неча жуда камёб нусхаси, ўттиздан ортиқ қўлёз ма нусхаси ва маълум литофафик нашрлари бор эди», «Ғ. Каримов манбаларни танлашда жуда катта иш қилди», «Шоҳмурод «лабораториясини » бениҳоя ишончли кўрсатиб берди»... Истеъдодли адабиётшунос яхши матншунос ҳамдир. Бу — рост ran .

«Адабиётшунос матншунос бўлмаслиги, яъни матннинг фаҳмига етмайдиган бўлиши мумкин эмас. Айни шундай, матншунос ҳам агар адабиётшунос бўлма са, яъни ўргаиаётган, нашр қилаётган матнининг маъноқимматини англай олмаса, жуда ночор бир ҳолда қолади». 1934 йилда айтилган Б. В. Томашевскийнинг бу гапи ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Бу илмий ҳақиқат асрлар давомида қўлёзма китоблар шаклида яшаб келган узбек адабиёти учун эса фавқулодца аҳамиятга эга. Қадим ва бой адабиётимиз обидаларини ўз эгаларига бешикаст ва бегард етказиш завқли ва шарафли бўлиши билан бирга ғоят қийин ва масъулиятли ҳамдир. Ўзининг илк матншунослик тадқиқотлари билан улкан олимларнинг юксак баҳосини олгаи Ғулом Каримов кейин ҳам бу борада самарали ишлар қилди. Чунончи, I960 йидда Муқимий икки жилдлигининг нашрга тайёрланиши адабий ҳаётимизда катта ҳодиса бўдди. У Муқи мий ижодини ўрганишда ҳалигача ўз аҳамиятини йўқотган эмас: энг тўла, энг аниқ, энг ишончли манба бўлиб турибди. 1971—1980 йилларда домланинг ғайрат ва ташаб буси билан яна бир катта иш амалга ошди. XIX аср адабиётимизнинг энг йирик вакили Муҳаммад Ризо Огаҳийнинг асарлари биринчи маротаба 8 томда босилиб чиқди. Айниқса, улуғ шоирнинг тарихий асарлари, таржималари чоп этилиши Огаҳий ҳақидаги тасаввурларимизни кенгайтириб юборди, огаҳийшуносликдаги янги-янги тадқи-қотларга имкон ва шароит яратди. Адабиётшунослик илмида ҳам бошқа фанлардаги каби ҳар бир олимнинг «ўз» соҳаси бор, Ғ. Каримов кўп асрли узбек адабиётининг ғоят муҳим ва мураккаб даври - XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари бўйича ҳамкасаба- лари томонидан якдиллик билан эьтироф этилган энг йирик мутахассис ҳисобланади. Олим бу давр билан 50-йиллардан қизғин шуғулланди. Ўша йиллари Муқимий, Фурқат, Нодим Намангоний каби бу давр адабиёти намояндаларининг ижодий меросини тўплаш ва тадқиқ этиш, белгилаш йўлларига оид факт ва материалларни излаб топиш, илмий муомалага киритиш борасида катта ишлар қилди. «Муқимий» ижодини

ўрганишнинг баъзи масалалари», «Фурқат биофафиясининг баъзи масалалари», «Муқимий Тошкентда», «Фурқат ва Муқимийнинг янги топилган мактублари», «Фурқатнинг узбек адабиётидаги ўрни ва аҳамияти» каби мақолаларида XIX асрнинг иккинчи ярми — XX аср бошларидаги узбек адабиётининг бу икки забардаст вакили ҳаёти ва ижодига оид масалаларни кўтариб чикди. 1918 йидда Муқимий танланган асарларини узбек ва рус тилларида эълон қилди. « XIX аср иккинчи ярми узбек адабиётида реализмнинг шаклланиш масалалари», «Узбек демократик адабиётида реализм масалалари», «Илғор рус маданияти ва рус классик адабиётининг узбек ада биётининг ривожланишига таъсири масаласи ҳақида» мақолалар ёзиб бу давр адабиётининг бош тенденциялари, ривожланиш йўллари ва хос хусусиятларига оидўз тезисларини ўртага ташлади. Ниҳоят, 1962 йидда «Узбек де мократ шоири Муқимий ва унинг даври адабиёти» номли фундаментал иш майдонга келди ва докторлик диссерта-цияси сифатида ҳимояга қўйилди. Ойбек уни фанга қўшилган «қимматли ҳисса» деб баҳолади. Уни мазкур даврдаги «тарихий шароит, маданий ва адабий ҳаёт ҳақида кўп янги ва сўнгги фикрлар берол-ган», «бу давр узбек адабиётидаги етакчи оқимлар ҳақида ги тасаввурларимизни кенгайтириб юборган» иш деб ҳисоблади. «Ғ. Каримов диссертациясининг диққатга са-зовор жойларидан яна бири шундаки, — деб ёзган эди Ойбек, — фақат Муқимий, Фурқат, Завқий каби демократ шоирларнинг янги асарларигина текшириш объекта қилиб олинган эмас, балки шу пайтгача адабиётшуносликда маъ-лум бўлмаган янги шоирлар ва янги эпик поэмалар ил мий муомалага олиб кирилган». ЎзФА академиги Яҳё Ғуломов диссертациянинг фак тик материалга бой эканлигини алоҳида таъкидлаган, ху-сусан, Умидий — Ҳавоийнинг «Бадавлатнома», Шавқий-нинг «Жангномаи Худоёрхон» каби фанга номаълум, ле- кин тарихий-бадиий ғоят муҳим асарларини адабиётга олиб кирганини мамнуният билан қайд этган эди. Ўтмиш ада-биётнинг ҳеч ким назари тушмаган янги саҳифаларини кашф этиш, замонлар тўзонида чанг

босиб, такдирнинг бир тарзи билан «унут» бўлган бадиият обидаларини халққа етказиш ўқувчи учун қанчалар мароқли бўлса, адабиёт тарихи билан шуғулланувчи олим учун шу қадар юксак орзудир. Ойбек ва Яҳё Ғуломовнинг Ғ. Каримов ишидаги «янги шоирлар», «янги эпик поэмалар«ни таъкидлаб кўрса- тишлари бежиз эмас эди. Бадиий ижод ҳам катта бир олам. Унинг ҳам ўз мулки, ўз урфи, ўз фуқароси бор. Адабиётшунослик бадиий ижод намуналарини биргина тўплаш, асл нусхаларини тиклаш билан чекланмайди. У адабий факт ва ҳодисаларни сара-лайди, қиёслайди, изоҳлайди. Уларнинг муайян халқ ба- диий-эстетик тафаккури ривожидаги ўрнини тайин эта-ди, қолаверса, жаҳон маданияти тараққиёти билан боғлайди. Адабий жараённи текширади, ундаги етакчи тен-денцияларни аникдайди, ижод психологиясини, унинг сир- асрорларини очиб беради. Қўйингки, адабиётшунос-лик фанининг ҳам ўзига яраша ишлари кўп. Ғ.Каримов Муқимий ва унинг даври адабиётини атрофлича тадқиқ этаркан, биргина унинг кўламини кенгайтириш, янги номлар, янги асарларни олиб кириш билан кифояланмай-ди, адабиётимизнинг ғоявий-эстетик такомили хусусида-ги бир қатор назарий- проблематик масалаларни ҳам ҳал қилиб беради. ЎзФА академиги Воҳид Абдуллаев ишнинг кўлами ва назарий савияси ҳақидаги ўз мулоҳазаларини шундай баён қилган эди: «Диссертацияда Муқимийнинг ҳаётий ва оп-тимистик лирикаси жуда мукаммал таҳлил қилинган, шоирнинг ижтимоий сатираси, юмористик асарлари ил-мий жиҳатдан чуқур текширилган, айниқса, «Саёҳатно-ма» жанрининг шаклланишига, чуқур умумлаштирувчи кучга эга бўлган сатирик образлар галереясига, Муқимий асарларининг эстетик идеали ва ижобий қаҳрамони маса-ласига кенгтўхталинган, Муқимий, Фурқат ва Завқий ўрта-сидаги ижодий ҳамкорликнинг сабаблари ва роли яхши очилган, бу шоирлар асарларининг тили ва бадиий хусу-сиятлари текширилган». Дарҳақиқат, ишда Ойбек таъкид-лаган «янги ва сўнгги» фикрлар кўп эди. Сирасини айт- ганда, «Узбек демократик адабиёти» деган тушунча худди шу ишдан кейин

барқарор бўлиб қолди ва XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларидаги узбек адабиётига нисбатан собит қўлланиладиган бўлди. Профессор Ғулом Каримов диссертация ҳимоясидан кейин ҳам узбек демократик адабиёти масалалари билан мунтазам шуғулланди. Унинг кўлами, гоя ва образлар дунёси, ижодий-эстетик принииплари хусусидаги фикр- мулоҳаза-ларга аниклик ва равшанликлар киритиб борди. Масалан, унинг XIX аср охири — XX аср бошларидаги рус-ўзбек, ҳинд-ўзбек адабий- маданий алоқаларига бағишланган қатор тадқиқотлари, хусусан, домланинг ғайрат ва ташаб-буси билан майдонга келган ва дунё юзини курган сал- моқли тўплам — «Рус-ўзбек адабий алоқалари тарихи очерк- лари» (Т., 1967), шунингдек, Шавқий, Алмаий, Ибрат, Сидқий-Хондайлиқий, Абдулла Авлоний, Мирмуҳсин Шермуҳамедов, Анбар Отии каби бу даврнинг истеъдод ли намояндалари ҳақидаги ўнлаб мақолалари, ниҳоят, 1970 йилда босмадан чиққан «Муқимий» монографияси бунга далил. 1966 йилда республика олий таълим вазирлиги Ғ.Ка- римовнинг «Узбек адабиёти тарихи» ( XIX асрнинг иккинчи ярмидан XX аср бошларигача, учинчи китоб)ни универ-ситетларнинг филология фақультетлари ҳамда педагоги ка институтларининг тил ва адабиёт факультетлари учун дарслик сифатида тасдиқлади. Шундан буен у республика олий ўқув юртларида узбек адабиёти тарихининг сўнгги даври бўйича ягона дарслик сифатида фойдаланиб келин-моқда. 1975 йилда унинг қайта кўрилган, тўлдирилган иккинчи нашри, 1987 йилда эса учинчи нашри дунё кўрди. Таъкидлаш лозимки, ҳар уч нашр бир-биридан анча фарқ қилади. Муаллиф сўнгги 20 йил давомида фанимизнинг диққат марказида келаётган мазкур давр ва унинг намо яндалари ҳақидаги ўртага тушган ҳар бир факт ва матери-ални синчиклаб кузатиб борди ва улардан энг муҳимла-рини муайян хулосалари билан бўлажак филологларга тақ- дим этди. Бу жиҳатдан узбек инқилобий адабиёти ва унинг Анбар Отин, Авлоний каби вакиллари ҳақидаги моногра - фик мақолаларнинг дарсликдан ўрин олиши тарихини эслаш кифоя. «Адабиётшунос олимларимизнинг катта авлоди ижо дий фаолиятига хос

бир фазилат бор. Бу - улардаги тад-қиқот доирасининг кенглиги», — деб ёзади профессор А. Ҳайитметов Ғ. Каримовнинг «Халқ, тарих, адабиёт» (Т., Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977 й.) китобига ёзган тақризида. Дарҳақиқат, Ғ. Каримов китобларини кўздан кечир-ганда, «узбек адабиёти тарихининг у қизиқмаган ва янги бир фикр айтмаган соҳасини топиш қийин» эканлигига амин бўласиз. Гоҳ у адабиёт илмининг методологик аҳами- ятга эга бўлган принциплари хусусида ran очиб, уларни конкрет адабий факт ва ҳодисаларга татбиқ этишдаги ютуқ ва камчиликларимиз ҳақида самимий, рўй-рост фикрлар билдиради, халқимиз тараққиёти босқичларидан, адаби-ётнинг ўзига хос хусусиятлари ва ҳар бир даврнинг етакчи мазмунидан келиб чиққан ҳолда узбек адабиёти тарихи- даги мавжуд даврлаштиришни кайта кўришни таклиф этиб, ўз вариантини тавсия қилади (Узбек классик адабиёти нинг баъзи назарий масалалари). Гоҳ ўлмас Навоий даҳо-сининг оламшумул аҳамияти ҳақида ran очиб, Навоий ва жаҳон адабиёти, Навоий ва Уйғониш даври деган масала-ларни қўзғайди (Ҳаётбахш анъаналар. Инсон мадҳияси). Гоҳ адабиётимиз ва маданиятимиз тарихининг халқимиз озодлик ҳаракати билан туташ нуқталари тўғрисидаги те-зисни ўртага ташлайди (Халқ, тарих, адабиёт). Гоҳ адаби- ётшунослик фанимизда шу кунгача эътибордан четда қолиб келган бирор мақолани ғоят батартиб ва синчковлик би лан тадқиқ этиб, ҳал қилиб беради (Рус шарқшунослиги-да Навоий ижоди масалалари. Ҳинд масали «Калила ва Димна»нинг ўзбекча версиялари). Дарвоқе, А. Ҳайитметовнинг гувоҳлик беришича, «рус шарқшунослиги тарихи ҳозирча Ғулом Каримовнинг «Рус шарқшунослигида Навоий ижоди масалалари» мақоласи-дагичалик мукаммал ҳеч бир манбада ўрганилмаган». Бу-гунги атоқли навоийшуносларимиздан бирининг бу эъти-рофи Ғулом Каримов олиб бораётган ишнинг кўлами ва даражаси ҳақида маълум хулоса чиқаришга имкон берар, деб ўйлаймиз. Илмий-техник инқилоб турмушимизнинг ҳамма жаб-ҳаларига кириб

келаётган, кўпгина кашфиётлар соҳа ва фанларнинг ўзаро туташ нуқталарида рўй бераётган дав-римизда фақат биргина соҳа билан машғул бўлиб, унда бирор янги ran айтиш деярли мумкин эмас. Шу жиҳат-дан, Ғ. Каримовнинг тадқиқот ва фаолиятига хос кенг кўламлилик табиий, қонуний ҳол. Ғ. Каримов, юқорида айтганимиздек, узбек адабиётшунослиги фанига «Ғарб ор- қали» кирган олимлардан. 70-80-йилларда Ленинградда пайтида жаҳон маданиятининг ноёб дурдоналарини бағ-рида сақлаган Ғарбий Европа адабиёти билан жиддий шу- ғулланган эди. Агар ўша йиллардаги вақтли матбуотга кўз ташласангиз, унинг Шекспир, Гейне каби жаҳон адабиё ти классиклари ҳақидаги мақолаларига дуч келасиз, ҳатто у Генрих Гейненинг 1941 йилда узбек тилида нашр этил-ган «Танланган асарлар»ига сўзбоши ҳам ёзган. 50-йил-ларда эса кўҳна Шарқнинг буюк обидаси «Калила ва Димна» ҳақида ажойиб мақолалар езди. Унинг ўзбекча версияларини синчиклаб ўрганди ва А. Ҳайитметов таъ-кидлаганидек, «адабиётимиз тарихининг қоронғи нуқта-ларини ойдинлаштирди». Матншунослик, узбек адабиёти тарихи билан узвий боғлиқ масалалар эса Ғулом Каримовнинг «ўз» масалала ри. Узоққа бориб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Навоий «Лайли ва Мажнун»ининг танқидий матни, Огаҳий асарлари олти томлиги, Муқимий асарлари икки жилдлиги нашрлари, салкам 60 йиллик самарали илмий-педагогик фаолият, адабий жамоатчилик эътирофи буни аён кўрсатиб турибди. Ҳар қандай илмнинг қадр-қимматини белгилаб берувчи буюк бир мезон бор. Бу унинг бугунги турмуш, замон учун хизмати даражасидир. Агар ёзилаётган асарлар, «қилина-ётган» илм бугунги моддий ва маънавий ҳаётимизнинг янада яхшиланишига, янада гўзаллашишига ёрдам бер-маса, унинг аҳамияти бўлмайди. Айниқса, адабиёт тарихи билан шуғулланадиган мутахассисда замонавийлик туйғуси бениҳоя юксак бўлиши керак. Негаки, тарихнинг турли даврларида яшаб, туйғу ва интилишлари билан бизга за- мондош бўла оладиган қалам эгаларини топиш ва бугунги кун хизматига қўйиш, кўҳна тарих қатларида сақланиб қолган ёдгорликлардан XX аср

ҳаётига ҳамоҳанг акс садо-ларни аниқлаш унчалик ҳам осон иш эмас. Ғ. Каримов асарлари учун мана шундай юксак маънодаги замонавий лик хос. У ўтмиш билан бугуннинг туташ нуқталарини, «кўринмас иплар»ини нозик ҳис қиладиган олим. Хаёт-нинг давомийлик, узвийликка асосланган бу темир қону-ни ҳақида у шундай ёзади: «Ўтмиш билан бугунги кун ўртасида шундай боғла-ниш, робита-алоқа борки, бу робита-боғланишни дарахт билан уни тутиб ва озиқлантириб турган илдизига ўхшат-са бўлади. Ҳақиқатан ҳам, ўтмишсиз бугунги кун йўқ, бугунги кунсиз эса келажак йўқ. Инсон шундай туташ, кўринмас иплар билан боғланган бир бутун ҳаёт кечира- ди: ўтмишга суяниб бугунги кунни яратади, бугунги кун ютуқларидан, янгиликларидан фойдаланиб келгусига кўприк қуради. Шу маънода биз кечаги, бу1унги ва эр-танги одамлармиз. Шу маънода инсониятнинг ўтмиш ма-данияти бугунги маданий ҳаёти билан, унинг келгусидаги порлоқ истиқболи билан боғланади, бир бутунликни таш- кил қилади». Ғ. Каримов фақат тарихни эмас, бугунги адабиётимиз-ни ҳам яхши билади. Уни синчиклаб кузатиб боради, унга фаол аралашади. Тасодифмас, «фикр олиш йўли билан» босилган унииг биринчи мақоласи узбек театрчилиги масалаларига бағиш-ланган эди. У 40-йилларда болалар адабиётининг риво-жига, узбек прозасига, Ҳамид Олимжон поэзиясига оид қатор мақолалар эълон қилди. Сўнгроқ Ойбек. Яшин, Ҳамид Ғулом, Сайд Аҳмад ҳақидаги тадқиқотлари боси-либ чиқди. 70-йилларда эса узбек романчилигидаги му-ҳим бир йўналиш ҳақида баҳс очувчи «Прозамизда тари-хий тематика» номли салмоқли иш чоп этилди. Яна бир ran . Иш ва идораларда кўпинча кишининг биргина томо-ни - иш ва вазифага муносабатигина кўринади. дейди-лар. Аслида, бу унчалик тўғри эмас. Инсон шахси (агар у ёрқин бўлса) ҳамма нарсада ўзини кўрсатади. Шу жумла-дан, ишда хам. Аввало, Ғулом Каримовда шарқона тавозе билан европача аникдикка риояни пайқамай иложингиз йўқ. Бу (айниқса кейингиси). аслида,

хусусият бўлиши керак. Лекин на чораки, у бугунги кунга келиб деярли удумдан чиқди, тақозойи давр билан фазилатга айланди. Аммо биз ҳозир у ҳақла гапирмокчи эмасмиз. Ғулом Ка римов шахсида ҳамиша бўртиб кўриниб турадиган бир хусусият — ҳаётда ҳам, илмда ҳам ҳар бир масалага прин- ципиаллик, жиддийлик ва ҳалоллик билан ёндашиши ҳақида гапирмоқчимиз. Ёзувчининг шахси, виждони унинг ижтимоий гражданлик позиииясини белгилашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бу - аксиома. Адабий-бадиий ҳоди- саларни изоҳлашга, саралаб ўқувчига йўллашга, ниҳоят уларга ҳакамлик қилишга даъват этилган адабий-танқи-дий кадрлар учун-чи? Улар учун ҳам бундай хусусиятлар биринчи даражали аҳамиятга эга эмасми?! Айниқса, жа- миятимиз ҳаётида шиддатли жараёнлар кечаётган, чин-ликни, ҳақиқатни шиорлар билан билан эмас, иш билан, амалиёт билан тасдиқ ва исбот этиш шарт бўлиб қолган ҳозирги шароитда?! Шу жиҳатдан, Ғулом Каримовдаги фазилатлар ибрат-ли. Ундаги ҳалолликни 1945 йилда Е. Э. Бертельс таъкид-лаб кўрсатган эди. Мана, салкам 45 йил ўтибдики, домла бу жиҳатдан ҳам жуда кўп ҳамкасабаларига. шогирдлари-га ўрнак, намуна. Ғ. Каримов илмий-ижодий ишни ҳамиша таълим-тар-биявий иш билан боғлаб келди. Республикада мактаб ва олий ўқув юртларини узбек адабиети бўйича дастур ва дарсликлар билан таъминлашда, методик қўлланмалар яратишда ҳам унинг катта хизмати бор. У VIII — IX синф-лар, олий ва ўрта махсус билим юртлари учун узбек ада-биётидан тузилган кўпгина дарслик ва дастурларнинг му-аллифи. Кейинги йилларда олий ўқув юртларининг сирт- қи бўлим талабалари учун дарслик ва қўлланмалар яра-тиш ишига катта ҳисса қўшиб келмоқда. У киши томони-дан ёзилган ва чоп этилаётган «қисқа курс»лар («Кисқача узбек адабиети тарихи. Энг қадимги замонлардан XIV аср- гача». (Т., 1978); Кисқача узбек адабиети тарихи. XIV — XV асрлар» (Т., 1981) ва ҳ.к.) бу йўлдаги самарали қадамлар-дан бўдди. Дарҳақиқат, олим мураббийликни, таълим-тар-бия ишларини, ўрта ва олий ўқув юртларини зарур ўқув-методик қўлланмалар билан таъмин этишни энг муҳим ишлардан

ҳисоблаб келади. Тасодифмас, Ғулом Каримов республикамизда мактабларни барқарор дарсликлар би лан таъминлаш долзарб масала қилиб қўйилган бир пайт-да Педагогика фанлари илмий-текшириш институтини бошқарди (1948 —1951). Бу муҳим ишларга бош-қош бўдди. 1954 йиддан 1984 йилгача эса ҳозирги Тошкент давлат университетида узбек адабиети кафедрасида раҳбарлик қилиб келди. Ҳозирда эса шу кафедрада профессор-кон сультант. Бугунги кунда университет адабий-танқидий кучлар, илмий-педагогик кадрлар етказишда асосий база-лардан бирига аила шли экан, бунда Республикада хизмат кўрсатган фан арбоби, филология фанлари доктори, про фессор Ғулом Каримовнинг хизматлари, шубҳасиз, катта. Ўтган йиллар давомида кафедранинг ўзида ҳам талай ўзгаришлар бўлди. Етук, малакали мутахассислар тайёр-ланиб, унинг заминида СССР халкдари адабиети, узбек совет адабиети ва фақат узбек мумтоз адабиети масалала-ри билан шуғулланиб, асосан, узбек адабиети тарихи кур-сини ўқитадиган узбек мумтоз адабиети кафедраси таш-кил топди. Ғ. Каримов 60 йиллик илмий-педагогик фаолиятида минглаб малакали кадрларни етиштириб чиқаришга ба-ракали ҳисса қўшди. Унинг шогирдларини ҳамма жой-да— республикамизнинг олис бурчакларида ҳам, гавжум пойтахтимизнинг қайноқ илмий-адабий муассасаларида ҳам учратиш мумкин. Унинг шогирдлари адабий-мада ний ҳаётимизнинг турли жабҳаларида муваффақият би-лан ишламоқдалар. У тайёрлаган илмий кадрлар, фан док-торлари ва номзодлари адабиетшунослик фанимизнинг ривожига муносиб ҳисса қўшмоқдалар... Ҳозирда «Узбек классик адабиёти» номи билан ата-либ, нуфузига кўра республикадаги икки кафедранинг бири сифатида адабиётимиз тарихининг долзарб масала-ларини тадқиқ этиб келаётган бу илмий даргоҳ режалари-га кўз ташлагудек бўлсангиз, XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошлари узбек адабиёти тараққиёти қонуниятла-ри, узбек совет адабиётига маъхаз бўлган 1905-1917 йил- лар кун тартибида турганини кўрасиз. Ҳа, профессор Ғулом Каримовнинг бундан салкам 40 йил олдин ўртага ташла-ган узбек инқилобий

адабиёти ҳақидаги концепцияси то-бора ривожу далил-исбот топиб бормоқда, янгидан-янги тарафдорлар орттирмоқда. Ғулом Каримов эса ўз фикр-мулоҳазалари, ёрдам-маслаҳатлари билан ҳали ҳам бош-қош бўлиб турибди. Республикамизда машҳур бўлган Ғулом Каримовнинг номини четда ҳам яхши билишади. Унинг бир шогирди -Й. Н. Пейчев болгариялик эди. 1973 йилда болгар-ўзбек адабий алоқаларидан диссертация ё клади. Китоб эълон қидди. Ҳозирда узбек адабиётини болгар халқига етказиш йўлида хизмат этяпти. Кайси йили узоқ Американинг Мичиган университетидан Навоийдаги кичик лирик жанр-лар билан қизиқиб шарқшунос олима Маргарет Фири келган ва салкам бир йил мобайнида стажировкада бўлиб, домладан кўплаб маслаҳатлар олган эди. Яқин йигирма йилдирки, Тошкент давлат универси- тетида малака ошириш факультети ишлаб турибди. Бу ерда республика олий ўқув юртларидаги узбек адабиёти мута-хассислари фанимизнинг бугунги ютуқлари, муаммолари хусусида маърузалар тинглайдилар, амалий машғулотлар ўтказадилар. 1973 йилда республика олий ўқув юртларида узбек адабиётини ўқитиш масалаларига бағишланган би-ринчи илмий- методик конференция шу ерда бўлиб ўтган эди. Сўнгроқ республика олий ўқув юртларидаги узбек адабиёти кафедраларининг мудирлари семинар- кенгашга йиғилдилар... Бу хил иш ва тадбирлар учун биргина би-лимдонлик, ўз фанида маълум мавқега эга бўлиш кифоя қилмайди. Унинг учун ташкилотчилик қобилияти, ғайрат ва ташаббускорлик, ўз фани ва соҳасига фидойилик ҳам керак эди. Узбек классик адабиёти кафедрасигагина эмас, умуман университетдаги узбек адабиёти мутахассислари-га устоз- раҳнамолик қилиб келаётган Ғ. Каримовдаги бу фазилатлар ҳам ҳавас қилишга арзийди. Ғулом Каримов 80 ёшга тўлди, 80 ёш умрнинг шундай бир довоники, ҳар бир киши унда бир лаҳза тўхтаб, босиб ўтган йўлига назар ташлайди. Сарҳисоб қилади. Ғ. Кари мов ундан мамнун бўлса арзийди. Негаки, бу

йўлнинг ҳар бир муюлишида у экиб улғайтирган ниҳоллар - вояга ет-казган шогирдлар қад кўрсатиб турибди. Илм-фан йўли-даги хизматлари, маориф- маданият йўлидаги эзгу ишла-ри намоён бўлиб турибди. Умрнинг мазмуни шуларда эмасми?! Ғулом Каримов ҳали ҳам тенгдошларигина эмас, ундан ёшроқ ҳам ҳавас қилса арзийдиган даражада тетик, ишчан. Уни сиз университетнинг гавжум аудиториялари-да, турли илмий кенгашларда, адабий йиғинларда кўп учратасиз. У илм ва ижод билан, билими ва тажрибаларини ёшларга етказиш, янги-янги шогирдлар етиштириш-дек серзавқ ва серзаҳмат иш билан банд. Ҳақиқий шогирд устози кўрсатган йўддан тўпири чиқиб ётган далага кетмайди. Унга туташ йўллар барпо қила ди. Устоз ва шогирдлик - традиция ва новаторлик дегани. Мен Ғулом Каримовдан олган муҳим сабоқларимдан бири шу бўлди. Шаҳримизнинг Горький метросидан юқорига қараб озгина юрсангиз, «Салом» чойхонаси истиқболингизга пешвоз чиқади. Ундан ўтар-ўтмас, кўчанинг шундоққина чап қанотида азим арғувонлар ортидаги 151-уйни дарров топасиз. Бу ҳовли байрам кунлари ва айниқса, ҳар йил-нинг 15 апрелида жуда гавжум бўлади. Шу куни оила бе-каси, ҳаммага бирдек меҳрибон Маъфират ая, домл^нинг қизлари — шарқшунос Машҳура опа, Навоий шеърияти-нинг мусиқий талқини ҳақида диссертация ёқлаган муси- қашунос олима, Тошкент давлат консерваториясининг доценти Зарифахон, ўғиллари — тасвирий санъат асарла-ри билимдони, Тошкент божхонаси ходими Шуҳрат ҳам мезбонлик, ҳам меҳмонлик қиладилар.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

Похожие

Мерос ва замон

Маънавият нима

Абдулла Ориповнинг ижод мактаби

Ўзбекистонда маориф тараққиётининг ижтимоий ва миллий асоси

Маънавий-маърифий ишлар жараёнида талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг педагогик шарт-шароитлари