Insonning bioijtimoiy moxiyati - Идея национальной независимости - Рефераты

Insonning bioijtimoiy moxiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38 KB

Insonning bioijtimoiy moxiyati Reja: 1. Odamda tabiiylik va ijtimoiylik dialektikasi. 2. Jamiyat o`zini-o`zi tashkillovchi va boshqaruvchi tizim (sistema). 3. Odamning insonga aylanib borishi jarayoni.

Kalit so`zlar: tabiiylik, ijtimoiylik, DNK molekulalari, genetik dastur, ijtimoiy mehnat, nutq tili, tafakkur tarzi, endogamiya, agamiya, ekzogamiya, instinkt, odam, inson, imonli inson. Falsafiy fikr tarixida inson va uning olamdagi o`rni xamda ijtimoiy taraqqiyotdagi roli doim diqqat markazida turgan. ITI, jaxonda globallashuv jarayonlarining jadal borayotgani, davlat va jamiyatni boshqarishni demokratik uslublariga o`tilishi munosabati bilan yuzaga kelayotgan yangi vaziyat inson muammosiga yangicha yondashuvlarni taqoza etmoqdaki, uning ayrim jixatlarini bilib olish muhimdir. Odamzotning yashash shoroiti, avvalo ijtimoiy muxit doimo o`zgarib borishi qonuniy bir jarayon ekan, inson muammosi xamisha dolzarb bo`lib qolaveradi. Muammolar qanchalik bir-biriga o`xshash bo`lmasin, ular xar gal boshqacha tarixiy sharoitda, o`zgargan ijtimoiy muxitda yashovchi, binobarin, o`zgacha tafakkur tarziga ega bo`lgan, dunyoni boshqacha xis etuvchi va tushunuvchi insonning muammolari bo`lib qolaveradi. XIX asrning 2-yarmidan boshlab, odam tiriklik soxasi evolyutsiyasining xosilasi ekanligi fanga ma`lum bo`lgach, xayvon bilan odam o`rtasidagi umumiylik va ayrimlikni tadqiq etish yetakchi mayl bo`lib qoldi. Xayvon biologik organizm bo`lib, uning barcha fe`l-atvori DNK molekulalarida, genetik dasturida belgilangan va irsiyat tufayli ular avloddan avlodga o`tib boradi. Shuning uchun xam xayvonning xatti-xarakati, yashash uchun kurash shakli sayyoramizning xamma joyida bir xildir. Har qanday xayvon juda boy bo`lgan tayyor instinktlar bilan yorug` dunyoga keladi. Ayni chog`da xayot tajribalari xam ma`lum darajada ular fe`l-atvorida aniq vaziyatga qarab o`zgarish qilishga yordamlashadi. Odamzot individual fe`l-atvorida genetik dasturning roli bor, albatta. Undan tashqari fanga sotsial genlarning xam xatti-xarakat belgilashga muayyan ta`siri borligi ayon bo`lmoqda. Masalan, ajdodlarida o`g`ri, muttaxam, lo`ttiboz bo`lmagan avlodda bunday qusurlar yo mutlaqo uchramaydi, yoki kam uchraydi. Zero, odam biologik tur bo`lish bilan bir vaqtning o`zida muayyan tarixiy davr va ma`lum mamlakatdagi ijtimoiy muxitning xam farzandidir. Binobarin, odamning

qaysi tarixiy davrda, qaysi ijtimoiy muxitda yashashiga qarab fe`l-atvorida jiddiy o`zgarishlar bo`ladi. Ovchi, chorvador, xunarmand, ishchi, tadbirkor, ziyoli, texnokrat kabi ko`plab qiyofalarda u o`zini boshqa-boshqa tusda namoyon qila oladi. Odamning fe`l-atvori, xatti-xarakatida tug`ma (irsiy) xususiyatlar bo`lishiga qaramay, umuman olganda, bular asosan muayyan ijtimoiy muxitda (oila, o`quv va mexnat jamoasi, davr ruxi, davlat tuzilishi, ijtimoiy-siyosiy guruxlar, kasbiy va ijodiy uyushmalar va x.k.) xamda mexnat, til, nutq, tarbiya, tajriba orqali o`ziga xos ravishda namoyon bo`ladi. Jamiyatning shakllanishi va tarixiy takomilida ijtimoiy mexnat, nutq tili va tafakkur tarzining o`zgarishi bilan birga oila munosabatlarining axamiyati katta bo`lgan. Odam galalaridagi mavjud betartib jinsiy aloqalarni tartibga tushirishda dastlabki ijtimoiy birliklar – urug`larning ta`siri kuchli bo`ldi. Guruxiy nikoxlar o`rniga asta-sekin yakkanikoxlik munosabatlari urug` ichida tarkib topdi. Ammo chiroyli qizlar va barno yigitlar uchun talashish jarayonida urug`ning parchalanib ketish xavfi paydo bo`lgach, urug` boshliqlari bitta urug` ichidagilar nikoxlarini taqiqlab qo`ydilar. Bu, ijtimoiy munosabatlarning kengayishi va sog`lom avlodga ega bo`lishda inqilobiy bir xodisa bo`ldiki, buni urug` boshliqlarining o`zlari xam sezmay qoldilar. Zero, yaqin qon-qarindoshlar o`rtasida jinsiy aloqaning taqiqlanishi urug`ni tashkil etgan kishilar o`rtasida xam boshqa urug`lar bilan (erkak yo ayolni almashtirish zarurati tufayli) do`stona munosabatlarni qaror toptirish orqali mayib-majrux, aqliy zaif bolalar tug`ilishi kamayib, urug` jamoasi sog`lom, baquvvat avlod xisobiga miqdor jixatdan ko`payib bordi. Yakkanikoxlikning tarkib topishi jarayonida mulkiy munosabatlar takomillashdi, bola tarbiyasi uchun nisbatan qulay shart-sharoitlar vujudga keldi. Ma`lumki, hayvonlarda ichki (tartibsiz) jinsiy munosabatlar (endogamiya) mavjud. Agamiya (yunoncha «a» - yo`q, «xamas»-jinsiy aloqa) yaqin qondoshlik jinsiy munosabatlarni taqiqlanishini anglatsa, ekzogamiya (yunoncha – «ekzo» - tashqaridan, «xamos» jinsiy munosabat) nikox munosabatlarining tashqaridan, qarindoshlikka asoslanmagan bo`lishi ma`nosini anglatadi. Jinsiy aloqalarda

xayvonlar instinktlarga tayansa, odamlarda u instinktlar o`rnini asta sekin axloq– odob maromlari asosidagi ruxsat va taqiqlarga tayanish rasm bo`la bordi. Bu xolat odamlar jamoalaridagi munosabatlar tartibga tushib borishida ijtimoiy qonunlar amal qila boshlaganidan darak berardi. Axloqiy ijtimoiy ruxsat va taqiqlarning xar qanday poda va gala instinktlaridan tub farqi shuki, bular urug` va jamoaning barcha a`zolariga - kuchlilar va kuchsizlarga xam, yoshlar va keksalarga xam birday taalluqlidir. Yovvoyilik muxitida esa «mumkun emas»lik (taqiq) faqat ojizlarga nisbatan amal qilgan, kuchlilar uchun esa ularning barcha istak - xoxishlari mumkin, «qonuniy» edi. Urug` va qabilalardagi ruxsat va taqiqlar majburiy bo`lib, ularning butun jamoa va urug` yetakchilari qattiq nazorat ostiga olishgan edi. Urug` yoki qabilaning xar bir a`zosi ongiga yoshligidanoq bu ruxsat va taqiqlar muqaddas ekanligi chuqur singdirilar, ularga rioya qilmagan yoki buzgan kishilar, kim bo`lishidan qatiy nazar, jazolanar edi. So`ngra, odamlar fe`l- atvorlarini ko`zga ko`rinmas, ammo xamma joyda xozir bo`lib turadigan ruxlar kuzatib borishi to`g`risidagi tasavvurlar keng yoyilgan bo`lib, odamlar bunga qattiq ishonar va o`z-o`zini boshqarishda bu omil katta rol o`ynardi. Dinlar, ayniqsa jaxon dinlari shakllangach, urug`-qabilachilik munosabatlaridagi ruxsat va taqiqlar o`rnini asta – sekin savob va gunox tushunchalari orqali belgilanadigan munosabatlar egalladi, ya`ni xudo va payg`ambarlar nomidan diniy kitoblardagi bitilgan talablar, pand-nasixatlar doirasida faoliyat yo`nalishi belgilaydigan odamlar komil insonlar sirasiga kiritilgan bo`lsa, buning aksini qilganlar g`ayriinsonlar sifatida talqin etilib, bu dunyo va «u dunyo» da jazolanishlari muqarrar ekanligi barcha mafkuraviy vositalar, usullar va shakllar orqali izchil ta`kidlanardi. Demokratik tartibotlar qaror topib borayotgan jamiyatlarda esa endilikda asta-sekin davlat belgilagan qonunlar doirasida faoliyat yo`nalishi belgilaydigan individlar rag`batlantirilib, g`ayriqonuniy ishlar bilan shug`ullanayotganlarni izchil ravishda jazolab borish yetakchi mayl bo`lib bormoqda. Oila, o`quv va mexnat jamoalari, ta`lim tizimi, madaniy-ma`rifiy muassasalar, davlat va nodavlat tashkilotlarining g`oyaviy ta`sir o`tkazib borishi, nazorati va mafkuraviy ishlari orqali odamning insonga aylanib borishi uchun

umumiy harakatlar bor. Ayni chog`da diniy jamoalar va tashkilotlarning inson ma`naviy olamini munavvar qilishga qaratilgan faoliyatlari davlat muassasalari va jamoatchilik tomonidan qo`llab-quvvatlanmoqda. Yuqorida aytilgan xolatlarning barchasi o`zaro bog`liq, bir-birini taqoza etadi, ya`ni nutq tili va mantiqiy tafakkursiz odamda burch, mas`uliyat kabi xis-tuyg`ular aytarli bo`lmaydi, binobarin, ularda axloqiy va qonun doirasidagi ruxsat va taqiqlarni anglash, ularga rioya qilish xaqida gap bo`lishi mumkin emas. Odamzotdagi tabiiylik va ijtimoiylik o`rtasidagi aloqadorliklarda ijtimoiylik mayllarining yetakchi bo`la borishi odamning insonga, ya`ni jamiyatlashgan individga aylanishi uchun shart-sharoitdir. Genetik jixatdan chegaralangan tabiiy omillarga ijtimoiylik katta ta`sir ko`rsatib, hatto odam xayotining davomiyligi xam uzayib boryapti. Tadqiqotchilarning fikricha, odam o`rtacha 90 yil (ba`zi manba`larda 120 yil) umr ko`rishi mumkin. Ijtimoiylik mayllarining ustivor bo`lib borishi natijasida qadimda odamlar o`rtacha 22 yosh, XVIII asrlarda 30 yosh, XX asr boshlarida 56 yosh umr ko`rgan bo`lsalar, xozir o`rtacha 70-75 yosh yashayaptilar. «Odam» va «inson» tushunchalarida umumiylik bilan birga jiddiy tafovutlar xam borligini anglash ta`lim-tarbiya tizimida muxim axamiyatga ega. Odamdagi biologik omil axamiyatini aslo kamsitmagan xolda, uning tabiati va ruxiy olamida ijtimoiylikning muqimlashib borishi natijasida odam zotining insonga aylanib borishi mumkinligini tarixiy haqiqatlar tasdiqlaydi. Odamda biologik omil yetakchi bo`lsa, insonda ijtimoiylik (ma`naviy) omillar birinchi o`ringa chiqib oladi. Yashash uchun kurash jarayonida inson o`zi mansub bo`lgan jamiyat va madaniyat qadriyatlariga asoslanib, xatti-harakat va faoliyat yo`nalishi belgilaydi, ijtimoiy xayotda tarkib topgan va an`anaga aylangan odob-axloq maromlari, qonun-qoidalar, tartib-intizomlarga qatiy rioya qiladi, mabodo tashqi ta`sirlar ostida ularni nogaxon buzsa, vijdon azobida qolib, o`zini-o`zi sira kechirmaydi. Shu ma`noda xozirgi fiziologik tuzilishga ega bo`lgan barcha ongli mavjudod odam turiga kiradi, ammo ular orasida insonga aylanmagan, ya`ni xayvonlarga xos

olg`irlik, bosqinchilik, yovvoyilik qusurlaridan xoli bo`lmaganlari xam yo`q emas. Masalan, o`g`ri, ta`magir, yulg`ich, poraxo`r, qotil, foxisha v.b. nafs qurboniga aylanganlar albatta odam, ammo ularni inson qatoriga qo`shib bo`lmaydi. Odamning insonga aylanib borishida imon tushunchasining falsafiy idroki muxim axamiyat kasb etadi. Insonda imon diniy yo`l bilan xam, ilmiy-ma`rifiy yo`l bilan xam shakllanishi mumkin. Imon qaysi yo`nalishda inson axvoli ruxiyasida muqim bo`lishidan qat`iy nazar, xudo yoki oliy ijtimoiy maqsad (oliy g`oya) ga qalban, ruxan ishonch va bu ishonchga xar qanday sharoitda xam sodiq qolish uchun ichki ont ichishdan iborat ongning nodir xodisasidir. Imonlilikning yana bir sharti so`z (til) bilan amal (ish) birligidir. Mana shu shartlar asosida imonli insonlarga vijdonlilik, xalol-poklik, rostgo`ylik, insof-diyonat, saxovatpeshalik, muruvvatlilik, xalq, Vatan ishqi bilan yashash kabi fazilatlar shakllanadi, zero, imonli inson uchun ular muqaddas qadriyatlar bo`lib, xayot ma`nosini belgilaydi. Imonli inson yaqinlari, do`stlari, Vatani, xalqiga xar qanday sharoitda xam sodiq qoladi, o`lishga rozi bo`ladiyu, ammo u imoniga xiyonat qilmaydi. Odam tabiatidagi tabiiylik va ijtimoiylikning o`zaro nisbati xaqida gap borganda, ulardan birini ideallashtirish yomon salbiy oqibatlarga olib kelishini e`tiborga olish kerak. Sotsial darvinistlar odam naslini o`zgartirish orqali odamni insonga aylanish jarayonini tezlashtirish mumkin desalar, marksistlar ijtimoiylikni birinchi o`ringa qo`yib, undagi biologik omillar rolini pasaytirishga urinadilar. Har ikki qarash xam ijtimoiy taraqqiyot va inson kamoloti uchun zavol bo`lishini tarixiy jarayonlar tasdiqlaydi. Demak, odamzot biologik va ijtimoiy moxiyatlar birligida mavjud bo`ladi, ammo ijtimoiy mayllarning ustivor bo`lib borishi uning tabiatidagi biologik imkoniyatlarning voqelikka aylanishini ta`minlaydi. Xulosa: a) odam tabiiy va ijtimoiy muxit ta`sirida muayyan sotsial qiyofaga ega bo`ladi; b) jamiyat o`z ichki qonuniyatlari bilan shakllanadigan va rivojlanadigan sistema; v) odam biosotsial mavjudod bo`lib, muayyan tarixiy davrda mavjud qonun-koidalar, odob-axloq maromlariga ixtiyoriy ravishda rioya etishga odatlanish orqali insonga aylanadi.

Похожие

Milliy qadryatlarning yoshlar hayotida tutgan o’rni

Oilalarning o'ziga xos xususiyatlari va funksiyalari

Milliy istiqlol mafkurasining shakllanishida milliy va umuminsoniy qadriyatlar ahamiyati

Milliy mafkurani o‘quvchi yoshlar ongi va qalbiga singdirishda maktab pedagogining ma’suliyati

Globallashuv jarayonida mafkuraviy immunitetni shaklantirish vazifalari