Milliy istiqlol mafkurasining shakllanishida milliy va umuminsoniy qadriyatlar ahamiyati - Идея национальной независимости - Рефераты

Milliy istiqlol mafkurasining shakllanishida milliy va umuminsoniy qadriyatlar ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36.2919921875 KB

Milliy istiqlol mafkurasining shakllanishida milliy va umuminsoniy qadriyatlar ahamiyati Reja: 1. Qadriyatlarni falsafiy tushunish. 2. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlash yo`llari. 3. Milliylikka asoslangan baynalmilal tarbiya - milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlashning muhim sharti.

K i r i sh O`zbekistonda insonparvar, demokratik jamiyat qurilishi avj olib borilayotgan hozirgi sharoitda milliy va umum-insoniy qadriyatlarning mushtarakligini ta`minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimiz davlat mustaqilligiga erishishi bilan qadriyatlar muammolarini o`rganish yildan-yilga avj olib bormoqda. qadriyatlar allaqanday hodisa, voqea yoki narsaning o`ziga xos xususiyati yoki xossasi emas, balki uning mohiyati, o`z navbatida borliqning u yoki bu obyektining yashashi, mavjud bo`lib turishi uchun tom ma`nodagi zaruriy shartidir. Har qan-day qadriyat ham inson ongi va faoliyatining mahsuli, ya`ni har qanday qadriyat odamlar tomonidan yaratiladi, avlodlar tomo-nidan o`zlashtiriladi, kishilarning ongi va shuuriga singib, amaliy faoliyatiga qudratli stimul beradi, katta ijtimoiy kuchga aylanadi. O`zbekiston mustaqillikka erishishi bilan milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlashga alo-hida e`tibor berila boshlandi. Chunki milliy qadriyatlar umuminsoniy qadriyatlar bilan qancha ko`p uyg`unlashgan bo`lsa, ularning taraqqiy etishiga shu qadar keng imkoniyat ochiladi. Ayni paytda milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarak-ligining ta`minlanishi milliy istiqlol mafkurasi samara-dorligining muhim sharti bo`lib xizmat qiladi.Mazkur ma`ruza matnida mutaxassislarning bu boradagi fikr va mulohazalari umumlashtiriladi. §1. Qadriyatlarni falsafiy tushunish. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlash, uning tarbiyaviy imkoniyatlarini kengaytirish yo`llari haqida fikr-mulohaza yuritishdan avval, “qadriyatlar” tushunchasining mazmuni, ushbu tushunchada o`z ifodasini topgan obyektiv voqelikning o`ziga xos xususiyatlari haqida to`xtalib o`tish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.

Avvalo, ta`kidlash joizki, mamlakatimiz davlat mustaqilligiga erishishi bilan O`zbekistonda qadriyatlar muammolarini o`rganish yildan-yilga avj olib bormoqda. Aniqroq qilib aytganimizda, qadriyatlar falsafasi shakllanmoqda. Lekin keyingi yillarda chop etilgan ilmiy-falsafiy, xususan, ilmiy-publitsiñtik adabiyotlarda “qadriyatlar” iborasini juda keng ma`noda ishlatish, hatto uni “madaniyat”, “ma`naviyat” tushunchalariga tenglashtirish, ba`zi hollarda esa “qadriyatlar” va “an`analar” iboralarini bir o`ringa, bir qatorga qo`yish, tenglashtirish holatlari sodir bo`lmoqda. Shuningdek, ba`zi birovlar “qadriyatlar” tushuncha-siíi “moddiy-tabiiy boyliklar” kategoriyasiga òyenglashtir-moqdalar. Yana boshqa birovlar esa qadriyatlarni moddiy va ma`naviy qadriyatlarga ajratmoqdalar. Bunday boshboshdoqliklarning âujudga kelishi “qadriyat-lar” tushunchasining ìazmuni va mohiyati, shakli va ko`rinish-lari, tarbiyaviy ta`sirini tahlil qilishda hali ishonchli metodologik asos hozirgacha yaratilmaganligidan dalolat beradi. qadriyatlarning madaniy meros bilan o`zaro aloqadorlik mexanizmi va uning tarbiyaviy imkoniyatlarini tiniqroq tasavvur etmoq uchun ushbu ijtimoiy-madaniy voqeani o`rganishga faqat sotsiologik yoki fenomenologik yondashuvning ûzi kifoya qilmaydi. Ushbu murakkab ijtimoiy-madaniy voqeani tahlil etishda kulturologik yondashuvga asoslanishi-miz ñamarali natija beradi deb hisoblaymiz. Kulturologik yondashuvga asoslanib, “qadriyatlar” tushunchasining ìazmuni va mohiyatini, uning tarbiyaviy imkoniyatlarini kengroq tadqiq etsa bo`ladi. Ayniqsa “ìadaniyat-ma`naviyat-qadriyatlar” kontekstining òahlil qilinishi qadriyatlar xususida fundamental tasavvurlar hosil qiladi. Madaniyat falsafiy mushohada obyekti sifatida 2-3 ming yildan buyon o`rganilib kelinmoqda. Xuddi shuning uchun ham hozirgacha madaniyatga 200 ortiq turlicha ta`rif berilgan. Bizning fikrimizcha, qadimda madaniyat deganda inson bilan tabiat orasidagi aloqadorlik, insonni tabiatni o`zgartirish ya`ni “ikkinchi tabiat”, “sun`iy muhit” yaratish borasidagi malakasi, mahorati tushunilgan bo`lsa, bizning zamonamizda madaniyat deganda insonning kundalik amaliy faoliyati tufayli yaratilgan barcha moddiy va ma`naviy boyliklari

tushuniladi. Xullas, qayerda inson mavjud bo`lsa, qayerda u faoliyat ko`rsatsa, qayerda odamlar biri-ikkinchisi bilan muloqotda bo`lsa, o`sha yerda madaniyat sodir bo`ladi. Madaniyat deganda faqat odamlarning savodxonligi yoki savodsizligini tugatish tushunilmaydi. Balki kishilarning ìyehnat qilishi, o`qishi, yashashi, ishlashi, maishiy turmushi, bir ibora bilan aytganda, turmush tarzining barcha jabhalaridagi faoliyatining holati, darajasi tushuniladi. Xuddi shuning uchun ham madaniyat inson ongi va faoliyatining ûzaro aloqadorligi darajasini ham ifodalaydi. Insonning kunda-lik amaliy faoliyati moddiy va ma`naviy sohàlarda sodir bo`lgani uchun madaniyat ham shartli ravishda moddiy va ma`naviy madaniyatga bo`linadi. Moddiy madaniyat moddiy ishlab chiqarish sohàsida mehnat qilayotgan kishilar faoliyatini xarakterlasa, ma`naviy madaniyat odamlarni ma`naviy ishlab chiqarish borasidagi faoliyatini ifodalaydi. Lekin shuni alohida ta`kidlash zarurki, har qanday moddiy madaniyatda ma`naviy madaniyatni, har qanday ma`naviy madaniyatda moddiy madaniyatning òa`siri bo`ladi. Boshqacha aytganimizda. moddiy va ma`naviy madaniyat biri-ikkinchisiñiz yashay olmaydi, biri-ikkinchisi bilan dia-lektik aloqadorlikda namoyon bo`ladi. Ma`naviy madaniyatning ìag`zini (yadrosini) qadriyatlar tashkil etadi. qadriyat allaqanday hodisa, voqea yoki narsaning o`ziga xos xususiyati yoki xossasi emas, balki uning mohiyati, o`z navbatida, borliqning u yoki bu obyektining yashashi, mavjud bo`lib turishi uchun tom ma`nodagi zaruriy shartidir. qadri-yatlar inson bisotida turli-tuman ehtiyojlarning va his-tuyg`ularning mavjudligidan dalolat beradi, atrofida sodir bo`layotgan voqealarni, hodisalarni turlicha baholashlari uchun zamin yaratadi. Chunonchi, birovlar uchun o`ta qadrli, o`ta muhim ahamiyatga ega bo`lgan u yoki bu hodisa boshqa birovlar uchun qadrsiz, sariq chaqalik ahamiyatsiz bo`lishi mumkin. Xuddi shuning uchun ham qadriyatlarni oddiy qilib ijobiy yoki salbiy (ahamiyatsiz, ahamiyati kamroq, qadr-qimmati sezilmaydigan), absolyut va nisbiy, obyektiv va subyektiv qadriyatlarga bo`lish mumkin. Mazmuniga qarab mantiqiy, etik, estetik va narsalar qadriyatlariga bo`lish mumkin. O`z navbatida, xayrli, foydali va zaruriy qadriyatlarga ajratish

mumkin. Shuningdek, qadriyat-larni: haqiqatni, ezgulikni, go`zallikni ulug`lovchi qadriyat-larga ajratish mumkin. Har qanday qadriyat ham inson ongi va faoliyatining mah-sulidir. Boshqacha aytganimizda, har qanday qadriyat odamlar tomonidan, ya`ni odamlarning ajdodlari tomonidan yaratiladi, boshqa avlodlari tomonidan o`zlashtiriladi, kishilarning ongi va shuuriga singib, amaliy faoliyatiga qudratli stimul beradi, katta ijtimoiy kuchga aylanadi. qadriyatlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma`naviy taraqqiyotining mahsulidir, shuning uchun ham qadri-yatlarda zamonning ruhi, imkoniyatlari, o`sha zamonda yashagan odamlarning orzu-umidlari, istaklari, talab va ehtiyojlari o`z ifodasini topadi. Zamonlar o`tishi bilan qadriyatlarning mazmuni va ma`nosi o`zgarib boradi. Xuddi shuning uchun ham qadriyatlarning tarbiyaviy ahamiyatiga baho berganda konkret tarixiy shart-sharoitlarni doimo nazarda tutmoq zarur. qadriyatlar insonning orzulari-istaklari, niyatlari-umidlari, bir so`z bilan aytganda, ideal sifatida namoyon bo`ladi. Xuddi shuning uchun ham, buyuk nemis faylasuflari V. Vindelband, G.Rikkertlar òa`kidlaganidek, qadriyatlar hech qachon obyektga ham, subyektga ham bog`liq bo`lmagan mustaqil olamni vujudga keltiradi. Bu olam makon va zamon qonun-laridan ustun turadi. Shuningdek, insoniyatning buyuk ma`na-viy xazinasi bo`lgan qadriyatlar hech qachon o`zgarmaydi, balki M.SHeler, N.Gartman aytganidek, insonning qadriyatlar haqi- dagi tasavvurlari o`zgaradi. Butun olam qadriyatlar bilan to`lib-toshgan bo`ladi va borliqqa hamisha yangi ma`no ato etadi. Shuning uchun ham butun voqelik qadriyatlarning “o`ziga xos namoyishi”dan iboratdir. Hîzirgi zamon qadriyatshunos olimlarining fikriga ko`ra, qadriyatlarning ham o`ziga xos qonunlari bor. Bu qonunlar inson irodasiga bo`yso`nmaydi. qadriyatlar obyektiv olamning subyektiv in`ikosi bo`lgani uchun kishilarning amaliy faoliyatiga o`z ta`sirini o`tkazadi. Hatto odamlar turmush tar-zini o`zgartiradi. Xuddi shuning uchun ham kishilar o`zlarining turmush tarzlarini insoniyat yaratgan qadriyatlar talablariga qarab o`zgartirib boradilar. Amaliyot øundan dalolat berayotirki, qadriyatlar jamiyat taraqqiyoti bilan

bog`liq bo`ladi va hech qachon undan tashqarida yashamaydi. Xuddi shuning uchun ham qadriyatlar jamiyat ijti-moiy-iqtisodiy, madaniy-ma`naviy taraqqiyotining mahsuli bo`lib, unda zamonning ruhi, imkoniyatlari, odamlarning orzu-umidlari, istaklari, talab va ehtiyojlari o`z ifodasini topadi. Zamonlar o`zgarishi bilan qadriyatlarning ma`nosi va mazmuni o`zgarib boradi. Xuddi shuning uchun ham qadriyat-larning tarbiyaviy imkoniyatlariga baho berganda konkret tarixiy shart -sharoitlarni inobatga olish lozim. Sharq mutafakkirlari Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino qadriyatlar haqida fikr-mulohaza yuritganlarida, eng avvalo, insonning ma`naviy-ahloqiy fazilatlari, xislatlari, xosiyatlarini, insonning ruhiy-ma`naviy kamolati uchun yordam beradigan buyuk xazinasini tushunganlar. Sharqning buyuk allomasi Abu Rayhon Beruniyning e`tirof etishicha, qadriyatlar - borliqning nomoddiy holati bo`lib, odamlarning turmush-tarzi, ehtiyojlari, manfaatlari, orzulari va umid-lari bilan bevosita bog`liq bo`ladi. Masalan, odamlar turmush tarzidagi hamkorlik, kishilarning dushmanga qarshi birlashib kurash zaruriyatidan kelib chiqqan. Abu Ali ibn Sino fikriga ko`ra, qadriyat haqida gap ketsa, eng avvalo, insonning qadr- qimmati haqida fikr yuritmoq darkor. Uning tushutirishicha, insonning qadri boshqalar bilan qilgan hamkorligi, yaxshi insoniy fazilatlarga intilishi, donoligi, boshqalarga qilgan yaxshiligi bilan o`lchanmog`i darkor. Musulmon Sharqi mamlakatlarida keng tarqalgan diniy-falsafiy ta`limot - tasavvuf namoyondalari ham, qadriyatlar deganda insonning qadr-qimmati, uning ruhiy-ma`naviy yetuk-ligiga qarab belgilanmog`i lozimligini qayta-qayta takrorla- dilar. Xususan, tasavvufning eng yirik oqimlaridan biri kubraviyada ta`kidlanishicha, insonning ruhiy-ma`naviy yetukligini ifodalovchi asosiy mezonlar: tavba, zuhd, tavakkul, qanoat, uzlat, tavajjuh, sabr, muroqaba, zikr, rizo hisoblansa, tasavvufning boshqa bir oqimi naqshbandiyada qayd etilishicha, insonning ruhiy-ma`naviy kamolatini ifodalovchi mezonlar xush dar dam, nazar bir qadam, safar dar vatan, xilvat dar anjuman, yodkard, bozgasht, nigohdosht, vuqufi adadiy, vuqufi zamoniy, vuqufi qalbiy hisoblanadi. Tasavvuf falsafasining buyuk namoyondalari Najmiddin Kubro, Ahmad Yassaviy, Abdu-holiq g`ijduvoniy,

Aziziddin Nasafiy, Bahouddin Naqshban-diy, Hoja Ahror Valiy kabilar inson ma`naviy qadriyatlari-ning asosida poklik, hayo, sabr-bardosh, qanoat, chidam, beozor-lik, hokisorlik kabi insoniy xislatlarni qo`yishgan. Yuqori-dagi fikr- mulohazalardan ko`rinib turibdiki, qadriyatlar ichida eng ulug`i, eng a`losi insondir. Chunki, inson har qanday ma`naviy boyliklarning èjodkoridir. Xuddi shuning uchun ham insonning ongi va faoliyatiga bog`liq bo`lmagan, undan tashqarida turgan bironta qadriyat bo`lishi mumkin emas. Insonning qadr-qimmati, uning jamiyatdagi, davlatdagi, ja-moadagi, îiladagi mavqei, eng avvalo, uning yuksak ma`naviy-ahloqiy yetukligi, professional malakasi bilan o`lchanadi. Shunday ekan, qadriyatlar o`z mohiyati, mazmuniga qarab inson aql-zakovatini, ahloq-odobini, mehnatga halol, vijdonan munosabatini, go`zal did va jismoniy kamolatni ulug`lovchi qadriyatlarga áo`linmog`i darkor. qadriyatlarni jamiyat, millat hayotidagi o`rni, ijtimoiy xarakteriga qarab milliy va umuminsoniy, sinfiy yoki diniy, shuningdek kishilarning yoshi, professional xususiyatlariga xos qadriyatlarga bo`lish mumkin. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan yangi jamiyat qurilishi avj olgan mamlakatimiz sharoitida, inson o`zining shaxsiy-individual xususiyatlariga tayanishi, o`z baxt-iqbolini o`z qo`li bilan yaratishi haqida qayg`urishi, jamiyat va davlat muassasalariga emas, balki o`z qobiliyatiga umid bog`lashi, uning qàdr-qimmatini belgilovchi asosiy mezonga aylanayotir. Insonning qadr-qimmati, sha`ni, or-nomusi, milliy g`ururi milliy qadriyatlar bilan bevosita bog`liq. Milliy qadriyatlar har bir kishining tili, tarixi, dini, adabiyoti, san`ati, rasm-rusumlari, urf-odatlari, bayramu-sayillari, bir so`z bilan aytganda, madaniy-ma`naviy merosi, insoniy fazilatlari, xislatlarining yig`indisidir. Milliy qadriyatlar o`sha mil-latga mansub har bir kishi tomonidan yaratilgan, insoniylik, odamiylikka xos fazilatlar, xislatlar, xosiyatlarni milliy-madaniy meros xazinasiga qo`shgan hissasini ifodalovchi buyuk ko`rsatkichdir. Milliy qadriyatlar, shubhasiz, millatning ravnaqi yoki inqirozi bilan bevosita bog`liq bo`ladi. Boshqacha aytganimizda, milliy qadriyatlar millatning o`tmishi va bugu-ni bilan bog`liq. Shuning uchun ham “milliy qadriyatlar millat rivojlanishi bilan rivojlanadi, inqirozga uchrashi bilan qadrsizlanadi. Shuning uchun ham millat

o`zining qadriyatlari-ni vujudga keltirib, ularning ÿngi-yangi qirralarini va jihatlarini sayqallashtirib, taraqqiyot jarayonida takomil-lashtirib turishi ma`nosida o`z qadriyatlarining haqiqiy egasi, makon va zamondagi ilgarilanma harakatdan iborat o`zgarishlar jarayonida ularni o`tmishdan kelajakka tomon yetkazib boradigan eng asosiy obyektdir” (Nazarov q. Aksiologiya. qadriyatlar falsafasi. Toshkent, 1998, 56-bet). Milliy qadriyatlar millat yaratgan madaniy-ma`naviy merosni, xususan millat kishilariga xos barcha insoniy fazilatlar, xislatlarni o`tmishdan bugunga yetkazadi. Xuddi shuning uchun ham milliy qadriyatlarni asrab-avaylashga har bir millatning o`zi mas`uldir. Har qanday sharoitda ham, chunonchi biron millat ozod, farovon bo`lganida ham, qullik, tobelik iskanjasiga tushib qolganda ham, unda milliy qad- riyatlarni saqlab qolishi uchun ichki imkoniyat mavjud bo`ladi. Milliy qadriyatlar kishilar tarixiy birligini ta`min-laydigan etnik makonda shakllanadi va turli-tuman shakllarda namoyon bo`ladi. Kishilarning ongi va faoliyatiga o`z ta`sirini o`tkazadi. Odamlarning kundalik turmush tarzida, ularning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarida, manfaatlarida qiziqish-larida yaqqol ko`zga tashlanadi. Shuningdek, milliy qadriyatlar bir joyda qotib qolmaydi, tarixiy taraqqiyot jarayonida o`zga-rib, takomillashib boradi. Yangicha mazmun va yangicha shaklga kiradi. Milliy qadriyatlar o`tmishdan bugunga tomon harakatda bo`lgan jarayondir. Shuning uchun ham milliy qadriyatlar ajdodlardan avlodlarga o`tib to`radi. O`z navbatida, ajdodlarni avlodlar bilan bog`lovchi ko`prik vosita vazifasini bajaradi. Milliy qadriyatlar millatning etnik xususiyatlari va etnik makoni bilan bog`liq bo`ladi. Lekin milliy qadriyatlar faqat o`sha millat yashayotgan etnik makonda faoliyat ko`rsatadi, undan tashqarida chiqa olmaydi, deb bo`lmaydi. Milliy qadriyatlar etnik makondan chiqib, boshqa millat qadriyatlari bilan qo`shilib- qorilib turadi. Xuddi shuning uchun ham milliy qadriyatlar har bir millatning o`ziga xos qadriyatlarini, umuminsoniy qadriyatlar bilan bog`lovchi halqadir. Shunday qilib, milliy qadriyatlar, har bir millatning o`ziga xos xususiyatlari, xossalari, belgilari, alomatlarini ifodalovchi falsafiy tushuncha bo`lib, o`sha millat

bosib o`tgan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida shakllangan milliy madaniy meros xazinasiga qo`shgan hissasini, ulushini ifodalaydi. Xuddi shu milliy o`ziga xoslik, o`ziga moslik, millat madani-yatida, adabiyotida, san`atida, tilida, dinida, tarixiy xotira-sida, yashash ishlash va fikrlash tarzida, urf-odatlarida, rasm -rusumlarida, bayramu-sayillarida o`z ifodasini topadi. Milliy qadriyatlar milliy ma`naviy madaniyat ifodasi bo`lib, har bir millatning insoniylik xazinasiga qo`shgan munosib hissasining hosilasidir. Milliy qadriyatlarning íyegizini urf-odatlar, rasm-rusumlar, bayramu-sayillar tashkil etadi. O`zbek milliy qadriyatlari mazmunida insonparvarlik g`oyalari yotadi. Uzoq tarix davomida o`zbeklarning o`zaro munosabatlarida, kundalik turmush tarzida o`zaro hamkorlik va hamdardlik, vafodorlik va o`zaro hurmat, biri- biriga suyanish va yaxshi qo`shnichilik, bola-jonlik va ota-onaga hurmat, mehr- oqibat va sadoqat har tomonlama e`zozlanib kelinadi. Bunday insoniy fazilatlar, xislatlarning qàror topishida, shubhasiz islom madaniyatining ta`siri bor. Chunki o`zbeklar bir necha asrlardan buyon e`tiqod qilib kelgan islom madaniyatining asosi hisoblangan “qur`onu Karim” va “Hadisu Sharif” qoidalarida ham insonning insoniy fazilatlari, xislatlari eng oliy qadriyat sifatida har tomonlama ulug`langan, xuddi shu holat o`zbek milliy qadriyatlari umuminsoniy qadriyatlar bilan tezroq uyg`unlashishi uchun real imkoniyat yaratadi. O`z navbatida xuddi shu holat milliy qadriyatlarimizni tezroq tiklanishi uchun ichki stimul berayotir. Milliy qadriyatlarni tiklash - ularga hozirgi zamon sivilizatsiyasi talablariga mos yangi mazmun ato etish demakdir. Xuddi shuning uchun ham O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishishi bilan mamlakatimizga hozirgi zamon sivilizatsiyasi talablariga javob beruvchi umuminsoniy demo-kratik qadriyatlar xalqimiz turmush tarziga kirib kela boshladi. O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishishi bilan mamla-katda tinchlik, totuvlik, barqarorlikni yanada mustahkamlash maqsadida jahonning obro`li tashkilotlari bilan hamkorlikni yo`lga quydi. Tinchlik, millatlararo totuvlik, barqarorlik, davlatlararo o`zaro hamkorlikni uzluksiz takomillashtirish davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. Respublika hukumati-ning tashabbusi bilan 1995 yil

15-16 sentabrda Toshkentda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalariga bag`ishlangan xalqaro seminar-yig`ilishini bo`lib o`tganligi, 1995 yil 10-11 oktabrda O`zbekiston va Tojikiston hukumat-larini mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlash muammolarini birgalikda muhokama qilinganligi fikrimizning isbotidir. Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalariga bag`ishlangan xalqaro seminar-kengashda BMT, YEXHT, MDH, Islom konferensiyasi tashkilotlari delegatsiyalari, BMT Xavfsizlik kengashiga a`zo mamlakatlar, Markaziy Osiyo mamlakatlari vakillari, shuningdek, mintaqaga tutash davlat-lar delegatsiyalari - jami 31 davlat, 6 xalqaro tashkilot ishtirok etdi. Ushbu seminar-kengash mintaqada xavfsizlik va barqarorlik tizimini o`rnatish va uni amalga oshirish yo`lida, Markaziy Osiyo davlatlari va xalqlari uchungina emas, balki bu mintaqaga chegaradosh ulkan hudud uchun ham juda zarur bo`lgan hamkorlikni rivojlantirish uchun mustahkam asosni shakllantirishda, turli fikr va yondashuvlarni yuzaga chiqarish va ularni bir-biriga yaqinlashtirishda, shuningdek mintaqada demokratlashtirish jarayonini tezlashtirishda, inson huquqla-rini har tomonlama muhofaza qilishda ulkan ahamiyatga ega bo`ldi. Endilikda tinchlik, totuvlik, barqarorlikning âujudga kelishi nafaqat milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ìushtarakligini ta`minlayotir, balki mamlakatimizda yashovchi barcha xalqlarni, millatlarni halqaro hamjamiyat bilan birlashtiruvchi vositadir. Insonparvarlik, yaxshilik, sofdil-lik singari umuminsoniy qadriyatlarni qabul qilgan va birgalikda baham ko`rgan mamlakatgina, xalqgina butun dunyo xalqlariga yaqin va tushunarli bo`lishi, jahon hamjamiyatiga qabul qilinishi mumkin. Faqat ular bilan teng huquqli, o`zaro manfaatli munosabatlar o`rnatishi mumkin. Xuddi shu holat o`z navbatida milliy qadriyatlarni umuminsoniy demokratik qadriyatlar bilan uyg`unlashish jarayonini tezlashtiradi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg`unlashib borayotganligini, mustaqillik yillarida O`zbekistonda vujudga kelgan fuqarolarni tinch, totuv yashashga, barqarorlikka intilishida ham yaqqol ko`rish mumkin. Endilikda tinchlik, millatlararo totuvlik, barqarorlik O`zbekistonda yashovchi barcha xalqlar,

millatlar, elatlarning áuyuk ijtimoiy-siyosiy qadriyatiga aylanmoqda. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, qadriyatlar ma`naviy madaniyat bilan bog`liq fenomen bo`lib, murakkab tipologiyaga ega. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar ana shu tipologiyada o`ziga xos o`ringa ega. Ular shaxsga qudratli tarbiyaviy ta`sir ko`rsatadi, chunki ham milliy, ham umuminsoniy qadriyatlar insoniyat ma`naviy taraqqiyotida erishilgan yutuqlar konsent-ratsiyasi bo`lib, shaxs ijtimoiy qiyofasiga sezilarli ta`sir ko`rsatadigan omil hisoblanadi. §2. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlash yo`llari O`zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishga-nidan keyin milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mushta-rakligini ta`minlashga alohida e`tibor berila boshlandi. Bu hol qator tadbirlar, sa`y-harakatlarda o`z ifodasini top-moqda. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlashda ko`ppartiyaviylikning qàror topayotganligi real shart-sharoit vazifasini o`tayotir. O`z navbatida, ko`ppar-tiyaviylik jamiyatimiz turmush tarziga demokratik tamoyil- larni kirib kelayotganligining muhim alomatidir. Ko`ppartiya-viylikning qàror topishi fuqarolar uchun tanlash, saralash, musobaqalashish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Fikrlar, mulohazalar rangba-rang bo`lishi uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Chunki siyosiy partiyalar xalqning muayyan qismini o`z atrofida birlashtiradi. Siyosiy partiyalarning diqqat marka-zida davlat hokimiyatini demokratik saylovlar orqali egallash turadi. Xuddi shuning uchun ham siyosiy partiyalar davlatni idora qilish vakolatiga ega bo`ladi. Davlat hokimiyatini egallash esa, o`z navbatida, siyosiy partiyaning dasturiy maqsadlari, xalqqa bergan saylovoldi va`dalarini bajarish uchun rasmiy muruvvat bo`lib xizmat qiladi. O`zbekistonda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni mushtarakligiga asoslangan yangi jamiyat qurilishi boshlanishi bilan turli partiya va harakatlarning paydo bo`layotgani ijo-biy hol qarashlarni rangba-rangligi to`g`ri yo`lini tanlab olishga yordam beradi. qaysi g`oya insoniy bo`lsa, odamlarga foydasi tegsa, o`sha

g`oya jamiyatga kerak. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlashda mamlakatlararo madaniyat kunlarining ûtkazi-lishi katta ahamiyatga ega bo`layotir. Chunonchi, 1994 yil 23 mayda O`zbekistonda qozog`iston kunlari, 1995 yil may oyida qozo-g`istonda O`zbekiston kunlari, 1996 yil aprel oyida O`zbekis-tonda Tojikiston kunlarining ûtkazilishi o`zbek, qozoq, tojik xalqlari orasidagi qadimiy do`stlik, birodarlik, yaxshi qo`shnichilik aloqalarini mustahkamlashda salmoqli hissa qo`shdi. Shuningdek, davlatlararo madaniy-ilmiy aloqalar, xususan xalqaro ilmiy anjumanlar, kongresslar, konfe-rensiyalarni hamkorlikda o`tkarilishi ham milliy va umumin-soniy qadriyatlarning ìushtarakligini ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, 1995 yil 18- CAPut!` sentabr kunla-ri BMT rahbarligida Nukusda o`tkazilgan Orol dengizi havza-sidagi davlatlarning barqaror rivojlanishi muammolariga bag`ishlangan; 1995 yil 2-3 oktabrda Toshkentda “Germaniya va O`zbekiston: tarixiy, siyosiy va strategik jihatdan qiyoslash muammolari” mavzuida o`tkazilgan xalqaro konferensiyalar ana shunday ahamiyatga ega edi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mushtarakligini ta`minlashda mamlakatimizda “Turkiston-umumiy uyimiz” shiori ostida amalga oshirilayotgan tadbirlar, xalqaro sport musobaqalari, ayniqsa milliy kurash va tånnis bo`yicha o`tka-zilgan ìusobaqalarning hissasi ham áyeqiyos bo`ldi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, mamlakatimizda insonparvar, demokratik jamiyat barpo etishning boshlanishi milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligining ta`minlanishi uchun real shart-sharoit yaratdi. Bu borada O`zbekistonda o`tkazilayotgan qator anjumanlar, tadbirlar millatimiz tarixi davomida vujudga kelgan qadriyatlarni umumjahon sivilizatsiyasi taraqqiyotida shakllangan qadriyatlar bilan biriktirish imkoniyatini yaratmoqda. §3.Milliylikka asoslangan baynalmilal tarbiya milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini

taminlashning muhim sharti. Ko`p millatli mamlakatimiz sharoitida milliylikka asos-langan baynalmilal tarbiya milliy va umuminsoniy qadriyat-lar mushtarakligini ta`minlashning eng muhim shartdir. Respublikamizda insonparvar, demokratik jamiyat qurish uchun kurash avj olgan hozirgi sharoitda baynalmilal tarbiyani yangi bosqichga ko`tarmoq uchun, eng avvalo, milliylik va baynal-milallik orasidagi dialektik aloqadorlik mexanizmini to`la tushunib olmoq darkor. Milliylik va baynalmilallik tuyg`ulari inson faoliyatida o`z ifodasini nimalarda topadi? Milliylikning baynalmilallikka o`sib o`tish jarayoni qanday sodir bo`ladi? Insondagi milliy va baynalmilal his va tuyg`u-larning mustahkamligini ifodalovchi mezonlar nimalardan iborat? Odamlarda chinakam baynalmilal qadriyatlarni shakl-lantirish uchun qanday tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish zarur? Milliylik deganda, eng avvalo, o`z millatini ulug`lash va uni himoya qilish, milliy g`urur va nafsoniyat tuyg`usi, o`zining tili, adabiyoti, madaniyati va san`ati, dini, tarixi va urf-odatlari, barcha ma`naviy qadriyatlarini qadrlash, o`zi tug`ilib, voyaga yetgan ona diyorini ardoqlash, uning tabiati, daryolari, ko`llari, musaffo osmoni bilan faxrlanish tushuniladi. Baynalmilallik deganda boshqa millat va elatlar manfaatini hamisha e`tiborga olish, ularning tili, adabiyoti, madaniyati, san`ati, tarixi, dini, urf-odatlarini hurmat qilish, qadrlay bilish demakdir. Boshqacha aytganda, bisotida baynalmilallik tuyg`usi bo`lgan inson dastlab o`z millati yoki elatining milliy qadriyatlarini o`zlashtirib oladi. Milliy qadriyatlarni o`zlashtirish orqali boshqa millat va elat yaratgan umuminsoniy qadriyatlarni, ya`ni insoniyat yaratayotgan barcha ilg`or progressiv qadriyatlarni o`zlashtiradi. Milliylik va baynalmilallik inson faoliyatidagi biri ikkinchisi bilan dialektik aloqador bo`lgan eng muxim his va tuyg`ulardir. Insonning insoniy fazilatlarini xarakterlovchi ikki holat, ikki darajadir. Bu ikki holat, ikki daraja biri ikkinchisisiz yashay olmaydi, mavjud ham bo`lmaydi. Agar uning biri shikastlansa, ikkinchisi ham darhol shikastlanadi. Boshqacha aytganimizda, inson faoliyatidagi bu ikki tuyg`uning biri kuchsizlansa, ikkinchisi ham darhol zaiflashadi. Lekin shuni alohida ta`kidlash zarurki, baynalmilallikning zami-nida milliy ong yotadi. Chunki

insonda milliylik tuyg`usi bo`lmasa, u o`zining qaysi millat, elatga mansubligini his qila olmasa, o`sha millat yoki elatning iqtisodiy, siyosiy, madaniy manfaatlarini tushinib yetmasa, uni himoya qila bilmasa, urf odatlariga rasm-rusmlariga amal qilmasa, madaniyati, ada-biyoti, tili va tarixidan yiroq bo`lsa, bunday kishi chinakam baynalmilalchi bo`la olmaydi. Shoirlar aytganidek, milliy zamindan uzilgan odam vaznsizlik holatida ish ko`rayotgan kosmonavtga o`xshaydi. U na osmonining yiroqligini, na ona yerning azizligini biladigan “manqurtga” aylanadi. Sovet hokimiyati yillarida amalga oshirilgan tarbiyaviy-mafkuraviy ishlarimizda baynalmilallik milliylikdan ajratib qo`yildi. Zo`r berib baynalminallik haqida gapirdiku, milliy ong, milliy g`urur haqida lom-mim demadek. Umum- ta`lim maktablarining dasturlarida milliy madaniyatni, millat tarixini, milliy tilni o`qitishga e`tibor berilmadi. Natijada yigit va qizlarimizning ko`pchiligi milliy qadri-yatlarimizdan benasib bo`lib voyaga yetdilar. Oilada ham, maktabda ham Yevropa madaniyati va tarixi tashviqot qilindi. Milliy madaniyat esa deyarli unutib qo`yildi. Ayniqsa, o`zbek xalqining amaliy san`ati, naqqoshlik, yog`och o`ymakorligi, badiiy kulolchilik, misgarlik, kashtachilik e`tibordan chetda qoldi. Butun dunyoni lol qoldirgan qadimiy tarixiy arxitektura yodgorliklari haqida gapirmadik. O`z tariximiz qolib, o`zgalar tarixini o`rgandik. Yoshlarimizga o`tmishda o`zbek xalqi savodsiz bo`lgan, imzo chekish o`rniga barmoq bosgan, deb alahsiradik. Birov qo`limizdan tortib, hoy birodar, og`zingga qarab gapir, sen savodsiz deb atayotgan o`sha xalqning o`tmishda son-sanoqsiz madrasalari bo`lgan, o`sha xalq dunyoga At-Termi-ziy, Ahmad Yassaviy, Navoiy, Beruniy, ibn Sino, Al-Xorazmiy, Ulug`bek kabi allomalarni yetkazib bergan, deb bizni to`xtatib qo`ymadi. Baynalminallik milliylikdan ajralgan holda allaqachon mavhum, anglab bo`lmas holat sifatida talqin qilindi. Jami-yatshunoslar milliylik jarayonini chuqurroq tahlil qilishdan o`zlarini olib qochdilar. Tojikiston xalq yozuvchisi Fotih Niyoziy aytganidek, baynalminallik, ya`ni internatsionalizm osmonga chiqarib qo`yildi. Unga qo`l uzatgan odamning ko`zi xira tortdi. To`g`rirog`i qo`lini

kuydirdik, ko`zini so`qir qildik. Bu haqida gap ochgan kishi bilan tegishli organlar shug`ullanadigan bo`ldi. Umuman, milliylik haqida gapirish jinoyat bilan barobar deb qaraldi. Oqibatda og`zini ko`pirtirib internatsionalizm to`g`risida ma`ruza o`qigan unitar davlatning tashviqotchi-targ`ibochilarining kasri o`laroq odamlarning milliy manfatlari tuproqqa tenglashtirildi, milliy g`urur bo`g`ib qo`yildi. Milliy g`ururni bo`g`ib tashlashdan muddao milliy ongning shakllanishiga yo`l qo`ymaslik edi. Chunki milliy g`urur tuyg`u-sidan benasib kishi milliy manfaat va milliy ehtiyojni tushunib ololmaydi. Boshqacha aytganimizda, bunday kishida milliy ong bo`lmaydi. Xuddi shuning uchun ham mustamlakachilik siyosatining yalovbardorlari Sovet hokimiyati yillarida O`rta Osiyo va qozog`iston respublikalari, ayniqsa O`zbekistonda odamlarda milliy ongning rivojlanishiga tish-tirnoqlari bilan qarshilik ko`rsatib keldilar. Milliy madaniyatning rivojlanishiga yo`l qo`ymadilar. Mahalliy millat kishi-larining ma`naviy qadriyatlarini kamsitib, uni yo`qotib tash-lashga, ayniqsa O`rta Osiyo va qozog`istonliklar uchun avlod va ajdodlarining noyob madaniy merosining ajralmas qismi bo`lgan musulmon madaniyati va axloqini tag-tomiri bilan qo`porib tashlashga urindilar. Milliy birdamlik, milliy totuvlikning ashaddiy dushmani bo`lgan mahalliychilik, urug`-aymoqchilik, tanish-bilishchilikning rivojlanishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib berdilar. Bunday ijtimoiy illat-larning yildan- yilga tobora chuqurroq ildiz otishini ko`rgan mustamlakachilar ich-ichlaridan quvondilar. Mustamlakachilik siyosatining nazariyotchilari va tashkilotchilari mahalliychilik va urug`-aymoqchilik odamlarda milliy ongning rivoj-lanishida to`sqinlik qiladigan qudratli g`ov ekanligi juda yaxshi bilishardi. Bunday noxushliklar, tabiiyki, yerli millat kishilarining milliy nafsoniyatiga tegdi. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligini ta`minlash uchun mehnatkashlar orasida olib borilayotgan baynalminal tarbiyanining shakl va uslablariga, mazmuniga alohida e`tibor berish lozim. Ayniqsa, baynalminal tarbiyaning iqtisodiy asosini ishlab chiqish zarur. Chunki ko`p millat va elatni birlashtirgan sobiq ittifoqda baynalminal tarbiyaning iqtisodiy asosi yaratilmagan

edi. Ba`zi bir respublikalar boqimanda bo`lib qoldi, bu yerdagi xalqlar boshqalar hisobiga yashayapti, degan o`ylovsiz mushohadalar millatlararo munosabatlarimizga sovuqlik tushirdi, odamlar-ning milliy nafsoniyatiga tegdi. Sobiq ittifoq amaldorlari millat va elatlar, respublikalar ittifoq jamg`armasidan nima olayotganlari to`g`risida ko`proq gapirishdi, boshqalardan nimalar qabul qilib olayotganlari haqida esa gapirishni hohlamadilar. Xuddi shuning uchun ham ko`p millatli O`zbekiston Sovet hokimiyatining achchiq sabog`ini uqib, baynalmilal aloqalar-ning iqtisodiy asoslarini o`rganadigan alohida institut tashkil etishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Bizning fikrimizcha, xuddi shu institut ko`p millatli davlat sharoitida turli mil-lat va elatlarning milliy ehtiyojlarini o`rganib, uni qondi-rish yo`llari haqida konkret taklif va rejalar ishlab chiqish-da, qaysi millat, qaysi elat umumdavlat jamg`armasiga qancha hissa qo`shgani, undan nimalar olayotganini aniq hisob-kitob qilishda munosib rol o`ynaydi. “Hisobli do`st ayrilmas”, deb bekorga aytishmagan. Albatta, bunda har bir millat yoki elat ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, ularning ko`p millatli davlat hamyoniga qo`shayotgan hissalari jahon bozori narxlarida baholanishi lozim. Ana shunday mexanizm yaratmasdan turib, turli millat va elatni o`zida birlashtirib turgan mamla-katlar sharoitida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mushtarakligini ta`minlab bo`lmaydi. Baynalminal tarbiyaning samarasi ham o`ziga yarasha bo`ladi. Sovet hokimiyati yillarida baynalmilal tarbiya milliy asosdan ajratib amalga oshirildi. Umumta`lim maktablari o`quvchilarga milliy qadriyatlarni singdirib bormadi. Bunday maktabni tugatgan yigit-qizlar orasida qo`liga biron marta o`zbek do`ppisini ushlab ko`rmaganlar borligi sir emas edi. Ko`pgina yigit-qizlarning ko`cha-ko`ydagi yurish-turishlari o`zbek xalqining udumlarini deyarli eslatmaydi, balki allaqa-chon Yevropalik kishilarnikiga o`xshab ketadi. Shunday bo`lishi tabiiy. Chunki baynalmilal tarbiyaga bag`ishlangan tadbirlar dabdabali uchrashuvlar, hayotdan ajralib qolgan soxta chaqi-riqlar ostida amalga oshirildi. Odamlardagi baynalmilal tuyg`ular ular o`qiyotgan yoki ishlayotgan jamoadagi millat va elatning soni, jamoa yoki oilaning boshqa respublikalarda yashovchi

kishilar bilan bordi-keldisi, qardosh mamlakatlar bilan amalga oshirayotgan aloqalarga qarab belgilanar edi. Bunday biryoqlamalik tarbiyaviy ishlarimizning samaradorli-gini ko`tara olmas edi. Hozirgi sharoitda baynalmilal tarbiyaning samaradorli-gini oshirish uchun odamlarda eng avvalo milliy g`urur, milliy qadriyatlarni ulug`lash, vatanparvarlik, do`sti-birodarlik tuyg`ularini shakllantirish lozim. Bunday ishni amalga udda- lamoq uchun har bir millat va elatning milliy qadriyatlarini ulug`lash borasidagi jamoat tashkilotlarining faoliyatini tubdan qayta qurish maqsadga muvofiqdir. Bu borada keyingi vaqtlarda respublikamiz shahar va qishloqlarida xalq bayramlari va marosimlarining qayta tiklanishi va ularni takomillashtirishga e`tiborning oshganligi diqqatga sazo-vordir. Ramazon va qurbon Hayitlarining nishonlanishi, ayniqsa, Navro`z bayramini tiklanishi jamoatchilik tomonidan qizg`in ma`qullandi. Yaqin o`tmishda xalq turmushining madaniy va ma`naviy sohasida ma`muriyatchilikka yo`l qo`yilganligi, asrlar davomida tarkib topgan ananalarni mensimaslik kabi holatlar barham topdi. Har yili 21-martni Navro`z bayrami, 21 martdan 21 aprelgacha bo`lgan davrni “rahm-shavqat” va “atrof-muhitni muhofaza qilish oyligi” deb e`lon qilingani va bu davr ichida “Xotira va qadrlash“ kuni, “Birinchi pushta”, “Birinchi ekin”, “Don, maysa va suv” kuni, bolalarning “Boy- chechak” bayrami, “Lola sayli” kabi ko`pgina marosimlarning tiklanishi odamlarda milliy g`ururning va shu orqali umuminsoniy qadriyatlarning shakllanishida, oxir- oqibatda milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mushtarak bo`lishida katta rol o`ynaydi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mushtarakligini ta`minlash uchun mamlakat ta`lim maskanlari va mehnat jamoalaridagi baynalmilal tarbiyani milliylik asosida amalga oshirmoq zarur. Bunday tarbiya yordamida har bir kishi eng avvalo o`z milliy qadriyat-lari, tili, yozuvi, urf-odatlari, tarixi, madaniyati, adabiyo-tini mukammal bilishi, shu orqali boshqa millat va elatlarning ham milliy qadriyatlariga hurmat bilan qarashga malaka va ko`nikma hosil qilishi zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Karimov I.A. O`zbekiston XX1 asrga intilmoqda. Toshkent, 1999, 22-27 betlar. 2.Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda Turkiston – press” axborot agentligi muxbirining savollariga javoblar. Xalq so`zi, 1999, 6 mart. 3. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. Toshkent, 1998, 3-31 betlar. 4. Karimov I.A. Elni Vatan manfaati birlashtiradi. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-Tom. Toshkent, 1996, 247-254 betlar. 5. Karimov I.A. Istiqlol yo`li: muammolar va rejalar O`zbekiston: milliy istiqlol iqtisod, siyosat, mafkura. 1-Tom. Toshkent, 1996, 3-35 betlar. 6. Karimov I.A . O`zbekistonning siyosiy - ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-Tom. Toshkent, 1996, 33-42 betlar. 7.Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-Tom. Toshkent, 1996, 274-284 betlar. 8. Abilov. A. Ma`naviy yangilanish. Xalq so`zi. 1998, 17 iyul. 9. Jo`rayev N. J. Agar ogoh sen... Toshkent, 1997, 114-127 betlar. 10.Nazarov q.N. Aksiologiya. qadriyatlar falsafasi Toshkent, 1998, 47-65 betlar. 11. Nazarov q.N. qadriyatlar tizimi: barqarorlik va o`zgarishlari. - Toshkent, 1994, 9-23 betlar. 12. Soifnazarov I. qadriyatlarimizning qudratli manbai. Muloqot, 1998

Похожие

Milliy istiqlol mafkurasining asosiy tamoyillari

Milliy istiqlol mafkurasining mohiyati va mazmuni

Milliy istiqlol mafkurasining maqsad va vazifalari

Milliy g’oya va milliy – ma'naviy qadriyatlar

Milliy istiqlol va O‘zbekistonda madaniy taraqqiyot