2 Жаҳон сиёсат майдонида Марказий Осиё - Идея национальной независимости - Рефераты

2 Жаҳон сиёсат майдонида Марказий Осиё

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Жаҳон сиёсат майдонида Марказий Осиё Режа: 1. Миллий мустақиллик ва минтақавий хавфсизлик масаласи. 2. Марказий Осиё минтақаси ва йирик давлатлар геосиёсати. 3. Марказий Осиё давлатларигеосиёсатининг асосий йўналишлари. 4. Мустақил Ўзбекистон давлатининг геосиёсати.

Марказий Осиё давлатлари Оврупо ва Осиё мамлакатлари оралиғида жойлашган бўлиб, халқаро майдонларда жуда кўп давлатлар, айниқса йирик давлатлар бу минтақага алоҳида аҳамият билан гиосиёсат белгилайдилар. Ўз мустақиллигини қўлга киритган минтақа давлатлари уларнинг олиб бораётган сиёсатларини ҳисобга олиб ва албатта мустақилликларини мустаҳкамлаш мақсадларидан келиб чиқиб, геосиёсат белгилашлари табиий ҳолдир. Маълум бўлдики, одамзот ўз гомоэстазисини сақлаб қолиш учун бирлашади ва шу жараёнда яшаш учун кураш олиб бориб, фаровонлик ва хавф-хатарсиз яшашга интилиб келади. Тадқиқотлардан маълум бўлишича, жаҳонда 8 мингта тил ва ундан ҳам кўпроқ лисоний лаҳжалар бор. Хатто 200-300 кишидан иборат этнослар ҳам борки, уларнинг тили, тарихан таркиб топган маданияти, урф- одатларининг йўқотилишига умумбашарий маънавий махрумлик сифатида ёндашиш лозим. Шу нуқтаи назардан қараганда, ҳар бир этнос, ҳалқ, миллатнинг мустақиллиги бу умуминсоний маънавий маданиятни сақлаб қолиш, шу билан бирга тенглар ичида тенг яшашга табиий эҳтиёж сифатида қаралмоғи лозим. Ноосфера даврида миллий муносабатларга мана шундай ёндашув жаҳон ҳамжамиятининг барқарор ривожланиши учун кафолат бўлиши мумкин. Марказий Осиё ҳалқлари 1991 йилда мустақилликка эришдилар. Аммо бунгача ўлкада миллий мустақиллик учун жуда жиддий курашлар, қуролли қаршилик кўрсатишлар бўлгани, ватанпарвар, миллатпарварларнинг қутлуғ қонлари дарё бўлиб оққанига тарих шоҳид. Шу нуқтаи назардан қараганда, мустақиллик Марказий Осиё халқлари учун жуда қимматга тушган, бинобарин, уни сақлаб қолиш, минтақада барқарор

тинчлик ва хавфсизлик учун курашга хисса қўшиш ҳар бир гражданнинг муқаддас бурчидир. Маълумки, СССР қулагач, Марказий Осиёда ўзига хос геосиёсий бўшлиқ пайдо бўлди. Ана шу пайтларда АҚШ, Россия, Оврупо давлатларининг бу минтақага нисбатан аниқ сиёсий доктринаси йўқ эди. Натижада бу минтақада Туркия, Эрон, Хитой каби давлатларнинг таъсири кучайиб борди. Араб-мусулмон оламидаги расмий ва норасмий ташкилотларнинг ғоявий таъсир ўтказиш йўлидаги сайи-ҳаракатлари ҳам беиз қолмаётган эди. Айниқса ХХ аср 80-йилларининг ўрталаридан мусулмончиликни тарғиб қилувчи рағбатчилар ислом ақидапарастлиги ғояларини авом халқ орасида кенг ёйишга киришдилар.Улар Тожикистонда маълум даражада ўз мақсадларига эришиб, у ерда Ислом давлатини ўрнатиш сиёсий ҳаракатини вужудга келтириш учун фуқаролар урушини бошлаш имкониятига эга бўлдилар. Халқаро хавфсизликнинг қатъий структураси шаклланмаганлиги сабабли, минтақада Совет даврида етилиб қолган зиддиятлар ўзининг қарама-қарши томонига оғиб қетиш учун шу тариқа шароит вужудга кела бошлади. Фарғона ва Ўшдаги хунрезликлар шундан далолат берарди. Чунки большевиклар бу ўлка халқлари орасига рахна солиш осон бўлиши учун тарихан оға-инилардек яшашга интилиб келган халқларни сунъий равишда бешта қўғирчоқ давлатга бўлиб юборишга муваффақ бўлгандилар. Бу эса худудий можороларнинг чиқаришни осонлаштириб қўйган эди. Шундай қилиб миллий мустақилликни мустаҳкамлаш ва минтақавий хавфсизликни таъминлаш долзарб масала бўлиб қолди. Умуман, ҳорижий давлатлар, айниқса йирик давлатлар Марказий Осиёда “орани бузу, хукмроклик қил” тамойилига асосланиб геосиёсат олиб боришлари, муваффақият қозонишлари учун қулай шароит

мавжуд эди. Айниқса қўшни Афғонистондаги воқеалар тобора тахликали тус олаётган эди. Чет элдан жуда катта молиявий ёрдам олиб турган ҳамда гиёҳвандлик савдосидан бехисоб фойда олаётган Толибонлар ҳаракати кучайиб бормоқда эди. Ўрта асрчилик тартиботларини ўрнатишга қаратилган Толиблар ҳаракати қўлига хокимият ўткудек бўлса, Марказий Осиё доимий таҳлика остида қолиши аниқ эди. Унинг устига Марказий Осиё чегараларининг ҳимояси мўртлиги туфайли гиёҳвандлик ва бошқа яширин савдолар кучайди. ВИЧ инфекциясининг ёйилиши реал хавф туғдириб, у Россия ва Ғарбий Оврупо мамлакатларига ҳам тарқала бошлади. Минтақанинг ер ости ва ер усти бойликлари кўплиги, арзон хом ашё ва ишчи кучига ҳамда катта ички бозорга эгалиги албатта барча давлатлар, айниқса йирик давлатларни қизиқтирмай иложи йўқ. Натижада бу ерда Россия йўқота бошлаган ўз таъсирини тиклаш учун фаол геосиёсат юргиза бошлади. 2001 йилда АҚШда содир этилган йирик террорчиликдан сўнг, Американинг бу минтақага эътибори янада кучайди. Умуман олганда Марказий Осиё (бу тушунчага эндиликда Афғонистон ҳам киритилмоқда) АҚШ, Россия, Япония, Хитой, шунингдек Оврупо Иттифоқи давлатлари геосиёсатида алоҳида ўринга эга бўлиб қолди. Марказий Осиё геостратегик жиҳатдан икки йирик қитъа – Оврупо ва Осиё ўртасига жойлашгани геостратегик жиҳатдан алоҳида аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам турли давлатларнинг манфаатлари бу ерда ўзаро чатишиб кетади. Масалан, Каспий денгизи ва унинг атрофидаги нефть заҳираларининг кўплиги давлатларни қизиқтирмай иложи йўқ. Нисбатан арзон нефть ва газ ишлаб чиқариш учун транспортировка қилиш ишларида қатнашиб катта фойда олиш имкониятлари бор. Айниқса, нефть қазиб олиб четга чиқариш бўйича Қозоғистон салмоқли ўринга эга. Шунинг учун ҳам АҚШ билан Қозоғистон ўртасида энергетик ҳамкорлик бўйича

икки томонлама комиссия тузилди. Туркманистон ўз табиий газини экспорт қилиш бўйича Россия билан 25 йиллик шартномага имзо чекди. Кейинги йилларда Хитой, Япония ва Корея республикаси манфаатлари Марказий Осиё давлатлари билан ҳамкорликни кучайтиришни тақоза этди. Халқаро терроризм ва диний экстремизмга қарши кураш эҳтиёжлари Марказий Осиё давлатлари билан Хитой ва Россия ўртасида ҳамкорликни кучайтириб, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти тузилишига олиб келди. Иқтисодий алоқаларни кенгайтириш манфаатлари Евроосиё иттифоқини шакллантирдики, ҳозир унга Россия, Белорусия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, сўнг Ўзбекистон ҳам кирган бу ташкилотнинг келажаги борлигидан дарак беради. Делавэр университети профессори Сергей Лопатниковнинг фикрича, Россияни Марказий Осиёдан сиқиб чиқариш сиёсати Вашингтон йўл қўйган жиддий хато бўлди. Натижада минтақа республикаларининг Россия федерацияси атрофига бирлашиш майли кучайди. Ҳозирги замонда глобаллашув жараёни Марказий Осиёдаги ижтимоий-маданий, ахборот-мафкуравий, сиёсий ва иқтисодий ҳаётнинг барча томонларини қамраб олмоқда. Бу майл, бир томондан, барча Марказий Осиё мамлакатлари учун ҳар томонлама ривожланиш имкониятини туғдирса, иккинчи томондан, уларнинг ҳавфсизлигига муайян даражада путур етказиши ҳам мумкин. Марказий Осиёнинг маданий-тамаддуний ҳусусияти унинг географик жойлашуви билан қўшилиб, Евразия майдонида унинг алоҳида геосиёсий мақомга эга қилади. Зеро, бу минтақа атрофида ядро қуролига эга 4 та давлат (Россия, Хитой, Ҳиндистон, Покистон) бор ҳамда жаҳоннинг кучли марказлари манфаатлари чатишиб кетган. Марказий Осиё ўз моҳияти жиҳатидан ҳар доим геосиёсий аҳамият касб этиб келган, аммо ҳозирги

ҳалқаро муносабатлар тизимида уларнинг роли ва мавқеи янада ошиб бормоқда. Ҳусусан 2001 йил 11 сентябр воқеаларидан кейин Марказий Осиё жаҳон ҳамжамияти эътиборининг марказида туриб қолди. Бу ялпи умумий хавф-хатар ҳалқаро майдондаги кучларни бирлаштириши керак эди, аммо вақт ўтган сайин йирик давлатлар геосиёсатида эскича турғун фикрлар қарор топиб, минтақа вазиятига ўз салбий таъсирини ўтказа бошлади. Бу ҳол Марказий Осиёдаги мустақил давлатлар геосиёсати минтақа ҳалқлари бирлиги, ҳамкорлиги учун курашга биринчи даражали аҳамият беришни тақоза этмоқда. Туронзамин тош битикларида келажак авлодга қарата ёзилган фалсафий фикрлар бугунги воқелик учун янада долзарб бўлиб бормоқда. Яъни, ўша тарихий битикларда, ушбу маскан элатлари бирлашсалар, улар қудратли бўладилар ва бошқаларга қул бўлмайдилар, акс ҳолда, яъни ғоявий парокандалик шароитида ғанимларга тиз чўкиш, уларнинг хизматкорларига айланадилар, дейилгани маълум. Йирик давлатларнинг бу жойдаги манфаатлари уйғунлашуви ҳам тарафкашликни кучайтириб юбориши мумкин. Мабодо уларнинг геосиёсатида эскича андозалар устуворлик қилиб қолгудай бўлса, минтақадаги барча халқларнинг миллий мустақиллиги хавф остида қолиб, бошқа давлатлар таъсири бўйича парчаланиб кетиши ва давлатлар ўртасидаги “қалқон зона”лар вужудга келиши ҳам мумкин. Демак, Марказий Осиё давлатлари ўз геосиёсатларида бу ҳолатни эътибордан соқит қилишга асло ҳақлари йўқ. Уларнинг бариси тарих олдида, келажак авлодлар тақдири олдида катта масъулиятли эканликларини доимо ёдда тутишлари зарур. Тўғри, йирик давлатлар геосиёсати, яъни воқеликка мувофиқ шаклланиши учун БМТ, НАТО, ОБСЕ, ШОС, ОДКБ, ЕврАзЭС, ЕЭП каби ҳалқаро ва минтақавий ташкилотлар ўз таъсирларини кўрсатишлари мумкин. Аммо ушбу институал механизмлар фаолиятини таҳлил этиш шундан далолат бериб турибдики, уларнинг баъзилари йирик

давлатларнинг тарафкашлик сиёсатини ўтказиш қуролига айланиб қолмоқдалар. Бу хол минтақавий ҳамкорлик ишларини қийинлаштириб қўйиши аниқ. Шундай қилиб, Марказий Осиё мустақил давлатлари ҳар қандай шакл-шамойилдаги ихтилофларни бир чеккага қўйиб, яна йирик давлатлар сиёсий ўйинларининг югурдагига айланиб қолмасликлари учун кучларини бирлаштиришлари тарихий зарурат бўлиб турибди. Марказий Осиё мамлакатлари стратегиясида қуйидаги йўналиш мавжуд; а) мустақилликни иқтисодий, ижтимоий, маънавий жиҳатдан бутун чоралар билан мустаҳкамлаш; б) минтақавий барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш; в) бозор муносабатлари ва демократик ислоҳатларни изчиллик билан амалга ошириш; г) минтақавий ҳамкорликка биринчи даражали аҳамият бериш. Шуни таъкидлаш ўринлики, минтақада ҳозиргидек чегаралар тарихда бўлмаган. Туркистон учта давлатга бўлиниб кетган даврларда ҳам иқтисодий, савдо-сотиқ ва маъданий алоқалар учун чегаралар деярли очиқ бўлган. Бироқ ҳозирги вақтда минтақа давлатлари ўртасидаги ҳамкорлик, ҳамжихатликка маълум даражада путур етгани сабабли, сув ресурсларидан самарали фойдаланиш имконияти чекланиб қоляпти, экологик вазиятга путур етяпти, худудий ва чегаравий муаммолар пайдо бўлиб, натижада демократик жараёнлар ривожи йўлида суньий тўсиқлар пайдо бўляпти. Тадқиқотчиларнинг фикрича, демократия концепцияси ўрнига минтақавий бирлаштирувчилик демократияга қаратилган геосиёсат юргизиш маъқул кўриняпти. Бу йўлга дастлабки қадамлар қўйиляптики, истиқболда ушбу одимлар изчиллиги таъминланишига умид боғлаш мумкин. Фалсафа фани нуқтаи назаридан оламдаги барча нарса, ҳодиса, жараёнлар ўзаро алоқада, бир-бирига таъсир ўтказишда, бир ҳолатдан бошқа ҳолатга ўтишни бошидан кечириб туради. Дунёда бир нуқтада қотиб

қоладиган, ўзгармас нарсалар йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Шундай нуқтаи назардан келиб чиқсак, давлатларнинг геосиёсати ҳам воқеликдаги ўзгаришларга мутаносиб тарзда ўзгариб боради. Муайян давлатнинг ташқи сиёсий йўналиши аввало ўз мамлакати олдига қўйган ижтимоий, иқтисодий, маданий-марифий мақсадлар билан белгиланади. Яъни ташқи сиёсий ва геостратегик мақсадлар мамлакат аҳолисининг тинчлик ва хавфсизлик шароитида бунёдкорлик ишлари билан шуғулланиши учун қулай шарт-шароит яратиши керак. Ислом Каримов бошчилик қилаетган мустақил Ўзбекистон давлатининг геосиёсати жаҳондаги ҳамма давлатлар билан тенг ҳуқуқли асосдаги барча турдаги алоқалар ўрнатиш ва ўзаро манфаатли ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилгандир. У геосиёсат истиқболда Ўзбекистон жаҳон ҳамжамиятида ўз муносиб ўрнига эга бўлиши, тенглар ичида тенг ва эркин фаолият кўрсатиши, истиқболда порлоқ инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлат барпо этишга қаратилгандир. Шундан келиб чиқиб, Ислом Каримов Ўзбекистон давлати ташқи сиёсати тамойилларини қуйидагича изоҳлайди. Биринчидан, ўзининг миллий давлат манфаатлари устун бўлгани ҳолда ўзаро манфаатларни ҳар томонлама хисобга олиш. Бизнинг мустақил давлатимиз бирон-бир буюк давлатнинг таъсир доирасига тушиб қолиш ниятида эмас. Ўзбекистон яна кимгадир бўйсуниш учун мустақил бўлгани йўқ. Иккинчидан, республика одамлар ва давлатлар ўртасидаги ўзаро муносабатларда умумбашарий қадриятларни устун қўйиб, халқаро майдонда тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлаш учун, можороларни тинч йўл билан ҳал этиш учун ҳаракат қилади. Ўзбекистон ядросиз ҳудуд бўлиб қолади, тажаввузкор ҳарбий блоклар ва уюшмаларга кирмайди.

Учинчидан, республиканинг ташқи сиёсати тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорлик, бошқа мамлакатларнинг ички ишларига аралашмаслик қоидалари асосида қурилади. Мустақил давлатлар ҳамдўстлигида, бугун ташқи сиёсатда ҳам бизнинг шиоримиз – тенглар орасида тенг бўлиш, “катта оға”нинг қош-қовоғига қараб иш тутишдан узил-кесил ва абадул-абад халос бўлишдир. Тўртинчидан, мафкуравий қарашлардан қатъий назар, ташқи сиёсатда очиқ-ойдинлик тамойилини рўёбга чиқаришга ва барча тинчликсевар давлатлар билан кенг ташқи алоқаларни ўрнатишга интилади. Бешинчидан, Ўзининг миллий-ҳуқуқий тизимини вужудга келтираётган ёш мустақил Ўзбекистон ички миллий қонунларидан халқаро нормаларнинг устуворлигини тан олади. Бизнинг мустақил давлатимиз ўз қиёфасини йўқотмай, жаҳон ҳамжамиятига кирар экан, ҳалқаро талабларга риоя қилишга тайёрдир. Олтинчидан, Ўзбекистон тўла ишонч тамойиллари асосида ҳам икки томонлама, ҳам кўп томонлама ташқи алоқаларни ўрнатиш ва ривожлантириш учун, халқаро ташкилотлар доирасида ҳамкорликни чуқурлаштириш учун ҳаракат қилади. Ана шу тамойилардан келиб чиқиб, Ўзбекистон давлати МДҲ таркибига кирган давлатлар, Марказий Осиё ҳамда Осиё ва Тинч океани минтақаси давлатлари, Араб давлатлари, Жанубий-Осиё давлатлари, Ғарбий, Марказий ва Шарқий Оврупо давлатлари, Россия, АҚШ давлатлари билан ҳамда халқаро ташкилотлар билан ўзаро манфаатдорлик асосидаги алоқаларни ривожлантиришга интилмоқда. Айниқса Марказий Осиё минтақасида тинчлик ва хавфсизликни сақлаб қолиш, Тожикистон ва Афғонистондаги фуқаролар урушига барҳам бериш учун фаол сиёсат юргизди. Халқаро терроризм, диний экстремизм ва наркобизнесга қарши курашнинг олдинги сафларида бормоқда.

Хулоса: а) Марказий Осиё минтақасида хавфсизликни таъминлаш бу ўлкадаги барча давлатлар миллий мустақиллиги учун кафолатдир; б) йирик давлатлар мафкуравий йўллар билан Марказий Осиё давлатларини ўз таъсирларига олишдан манфаатдордир; в) Марказий Осиё давлатлари геосиёсатида мустақилликни мустаҳкамлаш, минтақавий барқарорликка эришиш, демократик ислоҳотларни амалга ошириш, минтақавий ҳамкорликка биринчи даражали аҳамият бериш устивор йўналиш бўлиши лозим; г) Ўзбекистон давлати олти тамойилга асосланиб, ўз геосиёсатини амалга оширмоқда.

Похожие

Сиёсат ва миллатлараро муносабатлар

Ифтихор

Ўзбекистоннинг ташқи ва жаҳон ҳамжамиятига қўшилиш сиёсати

Глобаллашув жараёнида мафкуравий иммунитетни шакллантириш вазифалари

Миллий-маънавий тикланиш, миллий муносабатлар ва жамият тараққиёти,