Qattiq jism kinyematikasi.qattiq jismning qo`zgalmas o`q atrofida aylanma xarakati - Механика - Рефераты

Qattiq jism kinyematikasi.qattiq jismning qo`zgalmas o`q atrofida aylanma xarakati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3745.5 KB

QATTIQ JISM KINYEMATIKASI.QATTIQ JISMNING QO`ZGALMAS O`Q ATROFIDA AYLANMA XARAKATI. Reja: 1. Qattiq jism ilgarlanma xarakati 2. Qattiq jismning aylanma xarakati 3. Qattiq jismning aylanma xarakatini burchakli tezlik va burchak tezlanish orqali klassifikatsiyalash.

Absolyut qattiq jism deb, ixtiyoriy ikki nuqtasi orasidagi masofa o`zgarmas bo`lgan jismga aytiladi. Qattiq jismning fazodagi qolatini aniqlaydigan erkin koordinatalar soni jismning erkinlik darajasi deyiladi. Erkinlik darajasini i xarfi bilan belgilanadi. Masalan i=1 bo`lsa jism faqat bir o`?da i=3 bo`lsa u 3ta o`q buyicha xarakatlanadi. Qattiq jism kinmatikasini o`rganish deganda, shu jism erkinlik darajasini, jismning ixtiyoriy nuqtasini xarakat qonunini, tezligi va tezlanishini, xarakat traektoriyasini aniqlash masalalarda tushiniladi. Qattiq jismning xarakati quyidagi turlarga ajratib o`rganiladi. 1.Qattiq jism ilgarlanma xarakati 2.Qattiq jismning aylanma xarakati 3.Qatti jismning tekis paralel xarakati yoki tekis figuraning xarakati 4.Qattiq jismning qo`zgalmas nuqta atrofida sferik xarakati. Fazoda xarakati cheklanmagan jism erkin qattiq jism deb ataladi. Endi erkin jismning erkinlik darajasini topaylik. Erkin jism vaziyatini bir to`gri chiziqda yotmagan ixtiyoriy uchta nuqta orqali aniqlaylik. Bu nuqtalar A.B.C nuqtalar bo`lsin (42- rasm). 42- rasm Xar bir nuqtaning vaziyati uchta koordinata bilan aniklanadi. Uchta nuqtaning vaziyati 9 ta koordinata bilan aniqlanadi. Lekin A B C nuqtalar bir-biriga bogliq. Bu boglanish quyidagi tenglamalar bilan aniqlanadi. ) ( ) ( ) ( 1 2 21 2 21 2 z z y y x x AB       ) ( ) ( ) ( 2 3 1 3 2 3 z z y y x x BC       ) ( ) ( ) ( 3 1 23 1 23 1 z z y y x x AC       Tenglama soni uchta ( uchta boglanish), umumiy koordinatalar soni 9 ta. Erkinlik darajasi umumiy koordinatalar sonidan ( 9 dan ) boglanishlar soni 3 ni ayrilganiga teng. Demak erkin jismning erkinlik darajasi i=9-3=6 ga teng. Qattiq jismning ilgarilanma xarakati. Agar qatti jismning xarakati vaqtida uning ixtiyoriy ikkita nuqtasini tutashtiruvchi chiziq o`z-o`ziga paralel xarakat qilsa bunday xarakat qattiq jismning ilgarilanma xarakati deyiladi. Masalan, tsilindr ichidagi porshen xarakati, tikish mashinasidagi ignaning xarakati va boshqa mashina va mexanizmlarning xarakati ilgarilanma xarakatga misol bo`ladi.

Ilgarilanma xarakat qilayotgan jismning istalgan nuqtasining tezligi,tezlanishi va traektoriyasi quyidagi teoremaga asosan topiladi. Teorema: Ilgarilanma xarakat qilayotgan qattiq jismning barcha nuqtalari bir xil traektoriyalar chizadi (bir-biriga parlel) va xar onda jism nuqtalarining tezlik va tezlanish vektorlari bir biriga teng bo`ladi. Teoremani isbotlash uchun jismning ixtiyoriy A va V nuqtalarini tanlab olamiz. Bu nuqtalar orasidagi AB masofa qattiq jism ta`rifiga asosan o`zgarmasdir. Ikkinchi tomondan AB miqdorni va vektori orqali quyidagicha yozish mumkin. ΔOAB dan r B =r A +AB (31) B nuqtaning tezligini topamiz. dt dAB dt dr AB r dt d AB r dt d v A AAB       ) ( ) ( (32) 43-rasm AB=const bo`lganligi uchun const dt dAB  (33) demak (31) dan ko`rinadiki B nuqtaning tezligi A nuqtaning tezligiga teng. A va B nuqtalar ixtiyoriy bo`lganligi uchun qattiq jismning xamma nuqtalarining tezlik vektori bir-biriga teng ( geometrik teng) deb aytish mumkin. Endi A va B nuqtaning tezlanishini aniqlaylik. dt dv a B B  (34) (33) ga asosan v B ning o`rniga v A ni qo`ysak dt dv a B B  (35) ifoda xosil bo`ladi. B nuqtaning tezlanishi A nuqtaning tezlanishiga geometrik teng. A va B nuqtalar ixtiyoriy bo`lganligi uchun qattiq jismning xamma nuqtalari birxil tezlanishga ega degan xulosa chiqadi. Demak ilgarilanma xarakat qilayotgan jismni bitta nuqta deb qarash mumkin. Ilgarilanma xarakatdagi qattiq jismning xarakat qonuni, uning istalgan nuqtasining xarakat qonuni,uning istalgan nuqtasining xarakat qonuni singari bo`ladi. Amalda qattiq jismning ogirlik markazini ifodalaydigan nuqtani C bilan belgilab, shu nuqtaning xarakat qonuni

x c =f(t) y c =f(t) z c =f(t) ko`rinishda yoziladi. Bu boglanishlar qattiq jismning xarakat qonunini ifodalaydi. Qattiq jismning aylanma xarakati Agar qattiq jism xarakati vaqtida uning xamma nuqtalari markazi aylanish o`qi deb aytiladigan bir to`gri chiziqda yotgan kontsentrik aylanalar chizsa, bunday xarakat aylanma xarakat deyiladi. Bu aylanalarning markazi aylanish o`qida yotadi.qattiq jismning aylanma xarakatiga Yerning o`z o`qi atrofida aylanishi elektrmotorlarning xarakati, mashina gildiraklarining xarakati kabilarni misol keltirish mumkin. Faraz qilaylik AB o`q atrofida aylanadigan qattiq jism berilgan bo`lsin (44-rasm). 44-racm Jismning istalgan aylanish o`qiga nisbatan vaziyatini burilish burchagi φ orqali quyidagicha topamiz. AB o`qni Z o`qi deb olaylik. Burilish burchagining ishorasini qo`yidagicha aniqlaymiz. Agar Z o`qi oxiridan qaraydigan kuzatuvchi jism aylanishini soat mili yo`nalishiga teskari yo`nalishida ko`rsa, burilish burchagi musbat aks xolda manfiy bo`ladi. Burchak radianlarda o`lchanadi. 1rad=180 0 ⁄π =57° 17` 45". Agar φ ma`lum bo`lsa, jism nuqtalarini sanoq sistemasiga (OC ga) nisbatan vaziyatini aniqlash mumkin. Jism bir marta aylansa φ =2π ga teng bo`ladi. N marta aylansa φ=2πN bo`ladi. Jismning vaziyatini aniqlash uchun φ ni vaqtning funktsiyasi sifatida ifodalash lozim. φ=f(t) boglanish qattiq jism aylanma xarakatini ifodalab, uni xarakat qonuni deyiladi. Aylanma xarakatni xarakterlash uchun burchak tezlik va burchak tezlanish tushunchalari kiritiladi. Burchak tezlik deb birlik vaqt ichida burilish burchagi o`zgarishiga teng bo`lgan kattalikka aytiladi. Faraz qilaylik Δt vaqt oraligida jism Δφ burchakka burilsin. Bu xolda t  nisbat o`rtacha burchak tezlik deyiladi. t     (36) oniy burchakli tezlikni aniqlash uchun (6) dan 0  t nolga intilgandagi limitini olamiz. Burilish burchakdan vaqt bo`yicha olingan xosila burchak tezlikka teng ekan. Jismning aylanishi vaqtida burchak tezlik vektori o`zgarishi mumkin. Δt vaqt ichida burchak tezlik vektori Δω ga o`zgarsa, burchak tezlanishi yuzaga keladi.

t     (37) Bu ifoda o`rtacha burchak tezlanish deyiladi. Δt→0 vaqt cheksiz kichik bo`lsa, burchak tezlanishni oniy qiymatini topamiz. (7) ning Δt→0 xoldagi limiti oniy burchakli tezlanishini beradi.              dt d t t0 lim (38) Burchak tezlik va burchak tezlanish tushunchalari faqat qattiq jism uchun ma`noga ega. Burchak tezlik va burchak tezlanish vektor kattalikdir. Ularning yo`nalishi parma qoidasidan topiladi. Bu qoida quyidagidan iborat. Agar parmaning dastasini jismning aylanish yo`nalishi bo`yicha aylantirsak, parma uchini yo`nalishi ω ning yo`nalishini ko`rsatadi. Agar dφ>0 bo`lsa yuqoriga aks xolda pastga qarab yo`nalgandir. dω>0 bo`lsa ω va ε vektori bir xil yo`naladi. dω < 0 bo`lganda ω va ε vektorlari qarama- qarshi yo`nalgan bo`ladi. dω < 0 ,bo`lganda ε<0 bolib jism sekinlashuvchan xarakat qiladi. Shunday qilib ω va ε vektorlarining modullari       dt d ) (dt d dt d dt d      (39) ko`rinishida yoziladi.· Qattq jismning M nuqtasini chiziqli tezligini topaylik. Bu tezlik moduli (3 rasm). t s v t     0 lim 3-rasmdan R=OM Δs=RΔφ bo`lganligi uchun    R t R t R v t         0 lim (40) ga teng ga teng. (40) dan ko`rinadiki.nuqta o`qdan qancha uzoqda joylashgan bo`lsa tezlik shuncha katta bo`ladi. Chiziqli tezlikni M nuqtani ifodalovchi radius vektor orqali ifodalaylik. 3-rasmdan OM=R=rsinβ (41) ga teng. Bu erda r vektori bilan ω-vektori orasidagi burchak β ga teng. (11) ni (I0) ga qo`ysak v=rsinβ ni xosil qilamiz. Ma`lumki, ωrsinβ=ωr (42) ga teng (43) Chiziqli tezlik vektori v burchak tezlik vektori ω ni r radius vektorga bo`lgan vektorial ko`paytmasiga teng. v ning yo`nalishi parma qoidasidan topiladi. Ma`lumki dt dr v edi sh ifodani (43) ga qo`ysak dt dr r   (44) xosil bo`ladi. Bu (14) ifoda Eyler formulasi deb ataladi. Agar r-radius vektorning o`rniga birlik vektorlar (ortalar) i, j, k ni ishlatmoqchi bo`lsak, quyidagilarni xosil qilamiz. dt di i   dt dj j    dt dk kj    (45) ifodalar Puasson formulalari deyiladi. Endi jismning chiziqli tezlanish vektorini topaylik. Tezlanish ta`rifiga asosan (43) dan foydalanib yozamiz. dt dr r dr d r dt d dt dv a          ) ( (46) Bu erda dt d  va dt dr v ekanligini eslasak v r a a      (47) Q uyidagi belgilashlarni kiritamiz (48)

Oxirgi tenglamalardagi a va a ni mos ravishda urinma tezlanish va markazga intiluvchi tezlanish deyiladi. Bu a tezlanish vektori tezlik vektori buyicha yunalib, ε ning ishorasiga qarab v bilan bir xil yunalishda yoki qarama-qarshi yunalgan bo ` ladi. Rasmdan a ning quylish nuqtasi tanlangan M nuqtada joylashgan, moduli esa ) sin( r r a    ga teng. a ning yo`nalishi parma qoidasidan topiladi. a esa o`qqa intiluvchi yoki markazga intiluvchi tezlanish deyiladi. a va a vektorlar o`zaro perpendikulyar bo`lib ularning yigindisi to`liq tezlanish deyiladi.   a a a      (49) uning moduli esa 22   aaa  (50) ga teng bo`ladi. To`liq tezlanishning yo`nalishi α burchak orqali ifodalanadi.    a a tg  (51) Endi a va a larni modullarnini topamiz. ) sin( r r a    (52) R r r r     sin ) sin(  chunki a ning moduli esa ) sin( v v a     rasmdan 1 ) sin(  v va v a    bo`ladi. r v  ni xisobga olsak R a 2  (53) bo`ladi. (52) va (53) ni (50) ga qo`ysak 4 2    R a (24) ga teng bo`ladi. 2    tg ga teng. Shunday qilib, qattiq jism qo`zo`almas z o`qi atrofida aylanganda yuzaga keladigan ω, v, a, vektorlarining proektsiyalarini topish mumkin. Chiziqli tezlik vektorini burchak tezlik ω ning ω x , ω y , ω z va r radius vektorning proektsiyalari X,Y,Z, orqali qo`yidagicha uchunchi tartibli diterminant bilan aniqlanadi   r v  (25) bunda i,j,k lar X,Y,Z, o`qlarida yotadigan birlik vektorlar. (55) dan foyda- lanib qattiq jism M-nuqtasining v- tezligini, o`qlardagi v x , v y , v z proektsiyalarini topish mumkin. k v j v i v v z y x        (56) yoki (55) ni quyidagicha yozamiz. V=ωr= (57) (27) ni (26) bilan solishtirsak x y v y x z     (58) bo`ladi. (58) formula Eyler formulalari deyiladi. Qattiq jismning aylanma xarakatini burchakli tezlik va burchak tezlanish orqali klassifikatsiyalash . , ,   a va a kattaliklarning qiymatlari o`zgarishi bilan jismning aylanma xarakati xarakteri o`zgarishini ko`raylik. ω =const bo`lsin. Bu xolda jism tekis aylanma xarakat qiladi. Burchak tezlik ta`rifiga asosan const dt d     (59) (59) dan 1 0 c t dt t o        bo`ladi. Oxirgi ifodadan c1 ni topaylik

Boshlangich shartdan t=0, φ=φ 0 =0 bo`lgani uchun φ=ω 0 t (60). Bu tekis aylanma xarakat tenglamasidir. Qattiq jismning tekis aylanma xarakatiga misol qilib erni o`z o`qi atrofida xarakati, soat mili xarakati kabi xarakatlarni keltirish mumkin. Yerning burchak tezligi c 1 000072,0 3600 24 2      ga teng 2) Jismning burchak tezlanishi ε=const bo`lgan xolni ko`raylik. Bunda ε 0  dt d  (61) dω=εdt Bundan ω ni topamiz. 2 0 c t dt t o        boshlangich shartni tenglamaga qo`yamiz. t=0, ω=ω 0 da ω 0 =ε.0+c 2 ω=ω 0 +εt (62) ε<0 bo`lsa manfiy ishora bilan olinadi. (62) tenglamadan burilish burchagini keltirib chiqarish mumkin. dt d   dφ=ωdt=(ω 0 ±εt)dt oxirgi ifodani integrallab φ ni topamiz. 3 2 0 2 ) ( c t dtt t o           Boshlangich shartdan foydalanib c 3 ni topamiz. t=0, φ=φ 0 =0 shartlarni oxirgi tenglamaga qo`ysak c 3 =0 bo`ladi. Demak 2 2 0 t t      (63) Bu ifoda tekis o`zgaruvchan aylanma xarakat tenglamasi deb ataladi. + ishora tekis tezlanuvchan - ishora tekis sekinlashuvchan xarakatga mos keladi. Tekis o`zgaruvchan xarakatning grafigi (45-rasm) da keltirilgan. 45-rasm

Похожие

QATTIQ JISMNING MURAKKAB XARAKATI.

Qo’zg’almas o’q atrofida aylanuvchi qattiq jism nuqtasining tezligi va tezlanishi

Qattiq jismning tekis parallel harakati

KINEMATIKA

Potentsial energiya. Mexanik energiyaning saqlanish qonuni