Маълумотлар базалари ва ЭҲМ учун дастурлар (patentshunoslik) - Метрология - Рефераты

Маълумотлар базалари ва ЭҲМ учун дастурлар (patentshunoslik)

Загружено в:

26.08.2022

Скачано:

0

Размер:

22.2216796875 KB

Маълумотлар базалари ва ЭҲМ учун дастурлар Режа: 1. Илмий кашфиётлар ва унинг объектлари. 2. ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базалари.

Кашфиёт ҳақида тушунча. Кашфиёт деб билим даражасига тубдан ўзгартириш олиб кирадиган илгари номаълум бўлган аммо объектив мавжуд бўлган моддий дунёнинг ҳодиса, хосса ва қонуниятларини тушунтириб берувчи таълимотга айтилади. Кашфиётни ҳимоя қилиш мақсади: 1. Илмий мазмун ишончлилигини тасдиқлаш учун; 2. Муаллиф ва давлат устунлигини ўрнатиш; 3. Кашфиёт муаллифининг хусусиятларини тан олиш ва унга тегишли имтиёзлар бериш; 4. Кашфиёт билан боғлиқ илмий-технологик масалаларни ҳал қилишда кўмаклашиш; 5. Фан ва техникада, фойдаланиш учун кашфиётларни давлат томонидан маълумот учун қабул қилиниши ва ҳисобга олиниши; Кашфиёт қуйидаги ҳолларда эътироф этилади: 1. Илгари номаълум бўлган, агар биринчи топилган кунгача давлатимизда ёки хорижда эълон қилинмаган бўлса, учинчи шахсга етказилмаган бўлса; 2. Агар жиддий хусусиятга эга бўлиб дунёни илмий ўрганишга муҳим ҳисса қўша олса, билим даражасига тубдан ўзгартиришлар олиб кирса шу жумладан фан ва техника равнақи борасидаги янги йўналишлар ва янги техника ечимларга асос солса; 3. Илгари маълум бўлган назарий тушунчаларни умуман ўзгартириб юборса; 4. Илгари илмий жиҳатдан тушунтирилмаган илмий ҳақиқатларни изоҳлай олса. Кашфиёт қуйидаги ҳолларда эътироф этилмайди: Фойдали қазилмалар, ижтимоий фанлар соҳасидаги жўғрофий ва археологик кашфиётлар тан олинмайди. Кашфиётни ҳимоя қилиш мақсади: 1. Илмий мазмун ишончлилигини тасдиқлаш учун;

2. Муаллифлик ва давлат устунлигини ўрнатиш; 3. Кашфиёт муаллифининг хизматларини тан олиш ва унга тегишли имтиёз бериш; 4. Кашфиёт билан боғлиқ илмий техник масалаларни ҳал қилишда кўмаклашиш 5. Фан ва техникада фойдаланиш учун кашфиётларни давлат томонидан маълумот учун қабул қилиниши ва ҳисобга олиниши. Кашфиёт объектлари учта тушунчадан иборат бўлиб улар қуйидагилардир: 1. Ҳодиса деб илгари номаълум бўлган билим даражасини тубдан ўзгартиришга олиб келадиган объектив мавжуд бўлган моддий дунё моҳиятининг намоён бўлиш шаклига айтилади. 2. Хосса деб, илгари номаълум бўлган билим даражасини тубдан ўзгартиришга олиб келадиган моддий дунёни борлиғининг объектив мавжуд сифатли томонига айтилади. 3. Қонунийлик деб, илгари номаълум бўлган билим даражасини тубдан ўзгартиришга олиб келадиган моддий дунё ҳодисалари ва хоссалари ўртасидаги объектив мавжуд бўлган барқарор муносабатига айтилади. Кашфиёт устунлиги илмий қоиданинг биринчи марта таърифлаб берилган кундан, унинг матбуотда эълон қилинган вақти учинчи шахсга етказилган кундан белгиланади. Кашфиётни аниқлаш тартиблари. Кашфиётларни аниқлаш деб – инсонларга жавоб берувчи муҳим илмий қоидаларни маълум қилмоқ илгари номаълум бўлган объектив мавжуд билим даражасига тубдан ўзгартириш киритадиган илмий далилларни белгилашга айтилади. Кашфиётни аниқлаш тўрт босқичда ўтказилади: 1-босқич – асос, қидирув тадқиқотни илмий-амалий муҳандис тадқиқотдан ажратиш лозим тадқиқотнинг объектини табиий ёки техник обект бўлиши мумкин ва уни тартибли амалга ошириш керак. Тадқиқот-нинг

объекти табиий ёки техник бўлиши мумкин ва уни тартибли амалга ошириш керак. 2-босқич – Кашфиёт предмети ҳодиса, хосса, қонунийликни олдиндан белгилашга айтилади. 3-босқич – Кашфиёт шаклига мувофиқ кашфиёт предмети қатъий шаклланади. 4-босқич – Бунда илмий қоида жамоатчилик томонидан муҳокама қилинади. Кашфиёт муаллифларига диплом берилади. Диплом қуйидагиларни тасдиқлайди: 1. Таклифнинг кашфиёт деб тан олинишини; 2. Муаллифларни; 3. Қандай, қачон яратилганлиги; 4. Қандай ҳодиса, хосса, қонуниятни тушунтириб беришини. Комп ютерлар ва ахборот технологиялари ҳаётимизнинг барча жабҳаларига жадал суръатларда кириб келмоқда. Бугунги кунда инсон фаолиятининг электрон ҳисоблаш машиналари (ЕҲМ)дан фойдаланмайдиган соҳалари деярли қолмади. Агар 80-йилларнинг ўрталаригача ЭҲМдан фақат фан ва ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун фойдаланилган бўлса, шахсий комп ютерларнинг пайдо бўлиши билан ЭҲМ ларнинг кэнг тарқалиш даври бошланди. Ҳозир ҳеч амалий масалани ЭҲМ сиз ҳал қилиб бўлмайди, фан ва ишлаб чиқариш соҳасидан ташқари, деярли барча корхона ва ташкилотларнинг иш юритиши ЭҲМдан кэнг фойдаланишга асосланган. Бугунги кунда комп ютер инсонларнинг ўзаро муносабатлари, ахборот билан алмашишнинг бош воситасига айланди. Комп ютер ҳар қандай ишда инсоннинг энг яқин ёрдамчисидир. Лекин комп ютернинг ўзи тўлақонли ёрдамчи эмас. Унинг қандайдир масалани ҳал қилишдаги фойдалилиги тўлалигича у ишлайдиган дастурга боғлиқдир.

Дастурий таъминот комп ютернинг жонидир . Ҳар қандай ЭҲМ ни икки қисмга бўлиш мумкин: аппарат-техник ( ҳардwаре ) ва дастурий таъминот ( софтwаре ). Дастурий таъминот ёки ЭҲМ учун дастур бу ЭҲМ, унинг тармоқлари ва бошқа комп ютер воситаларининг муайян натижалар олиш мақсадида ишлаш учун мўлжалланган маълумотлар ва буйруқлар мажмуидир. ЕҲМ, янги коммуникация воситаларининг кэнг тарқалиши ахборот ресурсларининг кескин кўпайишига олиб келди. Бизни ўраб турган ахборот (илмий-техник, иқтисодий, сиёсий, маданий ва бошқалар) йил сайин геометрик прогрессия бўйича кўпайиб бормоқда. Шу муносабат билан зарур маълумотларни излаш, уларга ишлов бериш ва таҳлил қилишни энгиллаштиш мақсадларида бундай ахборотларни системалаштириш вазифаси юзага келади. Бу дастурий таъминотдан яна бир интеллектуал мулк объекти – маълумотлар базалари ажралиб чиқишига олиб келди. Маълумотлар базалари бу маълумотлар (масалан, мақолалар, ҳисобкитоблар) мажмуи бўлиб, у шундай тартибга солинганки, электрон ҳисоблаш машиналари ёрдамида уларни топиш ва ишлов бериш мумкин. ЕҲМ пайдо бўлган дастлабки вақтда унинг аппарат-техник қисми дастурий таъминотидан жуда (бир неча тартибга) қиммат эди. Лекин шундан бери ЭҲМ ривожида доимий равишда бир йўналиш кузатилмоқда – аппарат- техник қисмлар қиймати тушиб, дастурий таъминот қиймати тобора ошиб бормоқда. Бугунги кунда дастурий таъминот ЭҲМнинг муҳим таркибий қисми бўлиб, ЭҲМни қўллаш соҳаси, у ёки бу муайян масалани ҳал қилиш қобилиятини белгилаб беради. Шунга мувофиқ ЭҲМ ва маълумотлар баъзалари учун дастурлар ишлаб чиқариш катта интеллектуал сарф- харажатларни талаб қилади ва катта тижорат қимматига эга. Лекин ҳар қандай интеллектуал мулк объекти каби бу объектларнинг тижорат қиммати ҳам уларнинг ҳуқуқий муҳофазасига бевосита боғлиқдир.

Бугунги кунда жаҳоннинг 30 дан ортиқ мамлакатида ЭҲМ ва маълумотлар базалари дастурлари ва алгоритмлари ҳуқуқий жиҳатдан ҳимояланган. Олдинги бўлимда кўрсатиб ўтилганидек, ЭҲМ ва маълумотлар баъзалари учун дастурлар муаллифлик ҳуқуқи меъёрлари асосида ҳуқуқий муҳофазаланади, чунки улар қуйидаги асосий тамойилларни қаноатлантиради деб тан олинади: - қандайдир объектив шаклда ўз ифодасини топган; - фан, санъат соҳасига тегишли; - ўзига хос. Лекин ЭҲМ ва маълумотлар базаси учун дастурлар муаллифлик ҳуқуқининг одатдаги обектларидан бир қатор ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради, яъни ЭҲМ ва маълумотлар базаси учун дастурлар адабиёт ва санъат асарлари каби бевосита объектив шаклда намоён бўлмайди, балки ЭҲМнинг аппарат-техник қисми орқали у бажарадиган ишларда, у акс эттирадиган аудиовизуал тасвирларда билвосита намоён бўлади. Барча дастурлар ва маълумотлар базаси дастлабки матн шаклида дастурлаштиришнинг бирор-бир тилида яратилади [1]. Дастурлашнинг бирор-бир тилида яратилган ва бирор-бир компилятор билан қайта ишланмаган матн дастлабки матн ҳисобланади. Лекин, ЭҲМ дастлабки матнни бевосита қабул қилмайди, балки объектга кодини – дастлабки матнни машина кодига айлантириш натижасида олинган дастурни қабул қилади. Биринчи марта 1972 йил Женевада ЭҲМ дастурларини ҳуқуқий муҳофазалаш бўйича экспертлар гуруҳининг биринчи сессиясида Париж ва Берн конвенцияларининг қоидалари ЭҲМ дастурларини муҳофазалашни кафолатлай олмаслиги таъкидланди. ЭҲМ дастурларининг ҳуқуқий муҳофазасини таъминлайдиган ва муаллифлик ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчиликка асосланадиган ҳамда махфий ишлаб чиқаришлар ва ноқонуний рақобатнинг олдини олиш тўғрисидаги қонунчиликни ҳисобга оладиган махсус қонуний ҳужжатларни жорий этиш тўғрисида келишиб олинди.

Кейинчалик жаҳон амалиётида ЭҲМ объектларини муҳофазалаш масалаларини ҳал қилишда икки йўналиш кэнг тарқалди [2]: - муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги мавжуд қонунчиликка ўзгартиришлар киритиш; - ЭҲМ дастурлари учун муаллифлик ҳуқуқи тўғрисида махсус қонун ишлаб чиқиш. Бу йўналишлар Ўзбекистон қонунчилигида ўз аксини топди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси ва “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги қонунига мувофиқ ЭҲМ ва маълумотлар базалари учун дастурлар муаллифлик ҳуқуқи обектларига киритилган. Демак, тегишлича ЭҲМ ва маълумотлар базаси учун дастурларга муаллифлик ҳуқуқининг барча тамойиллари тарқалади. Шуни қайд этиб ўтамизки, муаллифлик ҳуқуқи ижодий фаолият натижаси бўлган ва объектив шаклда тақдим этилган ЭҲМ ва маълумотлар базалари учун ҳар қандай дастурларга, уларнинг мақсади ва қимматидан қатъий назар, тарқалади. ЭҲМ ёки маълумотлар базаси учун дастурларга муаллифлик ҳуқуқи унинг акси исботланмагунча тарқалади. ЭҲМ ёки маълумотлар базалари учун дастурларни ноқонуний кўчириб олиш ёки тарқатиш, шу жумладан ўзгаларнинг номи билан чиқариш муаллифлик ҳуқуқининг бузилиши ҳисобланади. ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базаларининг нусхаларига қонуний эгалик қилувчи шахсларга ҳуқуқ эгасидан қўшимча рухсатнома олмасдан дастурнинг мақсадига мувофиқ равишда ишлашини таъминлаш билан боғлиқ ҳар қандай ҳаракатларни амалга ошириш, шу жумладан ЭҲМга ёзиш ва хотирасида сақлаш, шунингдек унинг кўриниб турган хатоларини тузатиш ҳуқуқи берилади. Бунда агар ҳуқуқ эгаси билан тузилган шартномада бошқа ҳолат кўзда тутилмаган бўлса, қонун билан фақат битта ЭҲМ ёки тармоқдаги битта фойдаланувчининг дастурларни ёзиб олиши ва хотирада сақлашига йўл қўйилади. Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш учун бу объектларни ҳуқуқий муҳофазалашнинг муҳимлиги

ва ўзига хослигини хисобга олган ҳолда “Електрон ҳисоблаш машиналари учун дастурлар ва маълумотлар базаларини ҳуқуқий муҳофазалаш тўғрисида”ги қонун билан ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базасига муаллифлик ҳуқуқлари (муаллифлик ҳуқуқининг бошқа ҳар қандай объектлари каби) улар яратилгандан сўнг вужудга келади ва қандайдир рўйхатга олиш ёки бошқа расмиятчиликларга риоя қилишни талаб қилмайди [3] . Муаллиф ўз дастурини ўз истагига кўра ва фақат ўз муаллифлик ҳуқуқининг муҳофаза даражасини ошириш мақсадида рўйхатдан ўтказиши мумкин. Масалан, дастурларни давлат рўйхатига олиш низоли ҳолатларда, ишни судда кўришда (асл вариант (дастлабки матн)ни аниқ белгилаш зарурияти туғилган ва ҳоказо) ўз муаллифлик ҳуқуқи ҳажмларини идентификациялашни осонлаштиради [4]. ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базаларини рўйхатга олиш учун Давлат патент идорасида ЭҲМ учун дастурлар ва маълумот--лар базаларини ҳуқуқий муҳофазалаш агентлиги (бундан кейин – Агентлик) ташкил этилган. Ўз дастури ёки маълумотлар базасини рўйхатдан ўтказиш учун муаллиф (ёки бошқа ҳуқуқ эгаси) Агентликка тегишли талабнома бериши зарур [5]. Бундай талабнома битта ЭҲМ учун дастур ёки маълумотлар база- ларига тааллуқли бўлади ва қуйидаги ҳужжатларни ўз ичига олади [6]: - ҳуқуқ эгаси, муаллифи, асар номи ва бошқа белгиланган маълумотларни кўрсатган ҳолда ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базаларини расмий рўйхатга олишга талабнома; - дастур ёки маълумотлар базаларини айнанлаштирувчи ва дастур ёки маълумотлар базасининг мақсади, қўлланиш соҳаси ва функционал имкониятлари кўрсатилган рефератни ўз ичига олган депонентланган материаллар, шунингдек дастур ёки маълумотлар базасининг дастлабки матни листинг(босма нусхаси)нинг дастлабки 25 ва охирги 25 бети. Листингга дастурни идентификациялаш учун зарур бошқа материаллар, масалан дисплей экранида олинадиган тасвирнинг қоғозга босиб чиқарилган

нусхалари (стандарт видеокассеталардаги ёзувлар ёки фотографиялар берилиши мумкин) илова қилиниши мумкин; - дастурлар ёки маълумотлар базаларини рўйхатга олиш учун тегишли рўйхатга олиш божлари тўланади. Агентлик рўйхатга олиш учун буюртма тушгандан сўнг расмий экспертиза ўтказади (бунда зарур ҳужжатларнинг мавжудлиги ҳамда қоидаларда белгиланган талабларга мувофиқлиги текширилади) ва текшириш натижалари ижобий бўлса, Агентлик ЭҲМ учун дастурлар ёки маълумотлар базаларини тегишлича Дастурий маҳсулотлар давлат реестри ёки Маълумотлар базалари давлат реестрига киритади, буюртма берувчига дастур ёки маълумотлар базаларининг расмий рўйхатга олинганлиги тўғрисида гувоҳнома беради ҳамда Агентликнинг расмий бюллетенида рўйхатга олинган ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базалари тўғрисидаги маълумотларни эълон қилади. Агентлик шунингдек ЭҲМ учун дастурлар ва маълумотлар базаларига мулкий ҳуқуқларни бошқа шахсларга бериш тўғрисидаги шартномаларни ҳам рўйхатга олади. Бунда қонун билан бундай шартномаларни томонларнинг розилиги билан рўйхатга олиш мумкинлиги белгилаб қўйилган, рўйхатга олинган дастурларга мулкий ҳуқуқларнинг тўлалигича бошқа шахсларга берилиши тўғрисидаги шартномалар белгиланган тартибда рўйхатга олиниши шарт. Хулосада яна бир бор шуни таъкидлаб ўтамизки, ҳисоблаш техникаси объектларини (ЕҲМ учун дастурлар ва алгоритмлар ва маълумотлар базалари) ҳуқуқий муҳофазалаш фан-техника тараққиёти ривожланиши ва демак, давлатимиз иқтисодий фаровонлигининг ошишига кўмаклашувчи омилдир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Джумаходжаев А.З. Патентоведение. Учебник для ВУЗов. Изд. Меҳнат, 2001 г. 2. "Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналари тоъгърисида"ги Оъзбекистон Республикаси Қонуни. - 2003 йил. 3. Правила составления и подачи заявок на изобретения и полезные модели – Патентоведение. Ведомство Республики Узбекистан. Ташкент, 2003 г. 4. Прахов Б.Г. Зенкин Н.М. Изобретательство и патентоведение 2-е изд. Киев. Техника, 1988 г. 5. Патентоведение. Учебник для ВУЗов. Под. Ред. В.А.Рясенцева, авт. Артемов Е.И. и др. 3-е изд. М.: Машиностроение, 1984 г.

Похожие

Лицензияли битимларнинг асослари ва уларнинг шартлари

«МЕТРОЛОГИЯ ТЎҒРИСИДА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР»

МЕТРОЛОГИЯ БЎЙИЧА АСОСИЙ МАЪЛУМОТЛАР

Температурани ўлчаш ҳақида асосий маълумотлар ва ўлчов асбоблари

Маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичлари ҳақида маълумотлар