Ўлчаш воситалари хатоликларини меъёрлаш - Метрология - Рефераты

Ўлчаш воситалари хатоликларини меъёрлаш

Загружено в:

03.11.2023

Скачано:

0

Размер:

159.734375 KB

Ўлчаш воситалари хатоликларини меъёрлаш Режа: 1. Ўлчашлар ноаниқлиги. 2. Ўлчаш воситаларининг аниқлик класслари. 3. Ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларини меъёрлаш усуллари.

1. Ўлчашлар ноаниқлиги Ўтган асрнинг 60-йиларида ўлчашлар билан шуғулланувчи мутахиссислар ўртасида янги - ўлчамлар ноаниқлиги концепцияси вужудга келди. Ўша давргача ўлчашлар сифатини баҳолаш тизими ўлчанадиган катталикнинг “чинакам қиймати”га асосланган эди. Аммо метрология фан сифатида бу тушунча билан иш олиб бормас эди. Ўлчанадиган катталикнинг “ҳақиқий ўлчами” дастлабки кўрсаткич сифатида қаралган. Шунинг учун, катталикнинг чинакам қийматини билмаган ҳолда, метрологлар катталикнинг ҳақиқий қиймати чинакам қийматидан қандайдир миқдор (хатолик)да фарқ қилқ қилади деб ҳисоблардилар. Бунда хатолик қандай усулда – тажриба ўтказиш ёки назарияга асосланган ҳолда – аниқланганлигининг аҳамияти йўқ эди. Бу тасдиқлашнинг қанчалик ҳақиқийлиги номаълум. Эталонлар билан шуғулланмайдиган амалиётчи метрологлар фаолиятида бу саволлар муҳим аҳамиятга эга эмас. Чунки амалиётда аниқлиги юқорироқ ўлчаш воситасининг қайта ишлайдиган (тиклайдиган) қиймати катталикнинг чинакам (ёки) ҳақиқий қиймати деб қаралади. Ўлчам ноаниқликларини баҳолашда халқаро ягоналикни таъминлаш мақсадида 7 та халқаро ташкилот ва 32 та мамлакатнинг йирик метрология ташкилотлари ҳамкорлигида “Ўлчамларда ноаниқликларни ҳисоблаш бўйича қўлланма” ишлаб чиқилди ва 1993 йилда нашр этилди. Шунга кўра, қатор халқаро стандартлар қайта кўриб чиқилди. Ўзбекистон Республикасида ҳам халқаро стандартларнинг бажарилишини таъминлаш мақсадида 2007 йилда O'z DSt ISO/IEC 17025:2007 “Общие требования компентентности испытательных и калибровочных лабораторий” стандарти жорий этилди. Ўлчашларнинг ноаниқликлари вужудга келиш сабабларига кўра қуйидаги турларга бўлинади: - тавсиф ноаниқлиги; - Методик ноаниқликлар; - ўлчаш шартлари ноаниқликлари;

- моделлаштириш ноаниқлиги; - инструментал ноаниқликлар - ўлчанаётган объект ноаниқликлари; - оператор ноаниқликлари. Юқоридаги ноаниқликлар умумлаштирилиб, стандарт шаклда ифодаланган ва стандарт ноаниқликлар ноаниқликлар деб аталади. Стандарт ноаниқликларни А ва В турлари бўйича баҳоланади. Ўлчаш ноаниқликларини аниқлаш масалалари норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилган. 2. Ўлчаш воситаларининг аниқлик класслари Ўлчаш воситаларининг меъёрланадиган барча метрологик характеристикаларини ҳисобга олиш метрологик амалиёт учун хос бўлган ўта юқори аниқликдаги ўлчашлар учун ўзини оқлайдиган қийин ва мураккаб жараён ҳисобланади. Кундалик ҳаётда ва ишлаб чиқаришда ўлчов натижаларининг бундай аниқлигига зарурият йўқ. Шу сабабли кундалик амалиётда қўлланиладиган ўлчов воситаларини аниқлик бўйича классларга бўлиш қабул қилинган. Аниқлик класси бир хил типдаги барча ўлчов воситалари кўрсаткичларининг тўғрилигини, кўрсаткич аниқлигини чегара қийматларда баҳолагани ҳолда, таъминлайдиган ва белгилайдиган умумлаштирил г ан тавсиф ҳисобланади. Стандартларда ҳар бир муайян типдаги ўлчов воситалари учун шу типдаги ўлчаш воситаларининг аниқлик классларини белгилаб берувчи умумлаштирилган метрологик характериситкаларга талаблар белгиланган бўлади. Аниқлик класслари ўлчов воситаларига давлат қабул текширувлари натижаларига кўра берилади. Битта катталикни турли оралиқда ўлчашга мўлжалланган ўлчаш воситаларининг ҳар қайсисига ўлчов оралиғига кўра турлича аниқлик класси берилиши мумкин.

Ўлчов воситаларининг метрологик характеристикалари уларни тайёрлаш вақтида ва ва фойдаланиш жараёнида белгиланган аниқлик классига мос келиши керак. Аниқлик классларининг белгиланишлари ўлчов воситасининг циферблати, корпуси, қутисида қайд этилади ва унинг норматив-техник ҳужжатида берилади. Номатив-техник ҳужжатда ўлчов воситасининг аниқлик класси белгиси билан бир қаторда, шу типдаги ўлчов воситаларига аниқлик классларини регламентловчи стандарт ёки техник шартлар номери хам кўрсатилади. Аниқлик класслари шартли белгиларни қўшган ҳолда лотин алифбосининг бош ҳарфлари (масалан, М, С ва ш.к.) ёки рим рақамлари (I, II, III, IV ва ш.к.) билан белгиланиши мумкин. Норматив-техник ҳужжатларда бундай белгилашларнинг маъноси очиб берилган. Кириш (чиқиш) сигналининг ноль қиймати ўлчаш диапазонининг чеккасида ёки ўлчаш диапазонидан четда жойлашган, тенг тақсимланган, деярли тенг тақсимланган ёки даражали шкалали ўлчов воситаларининг аниқлик класслари (1; 1,5; 1,6; 2; 2,5; 3; 4; 5; 6)¿10n (бунда n = 1,0, -1, -2 ва ҳ.к.) араб ҳарфлари билан белгиланган бўлса, ўлчанадиган катталикнинг миқдори саноқ қурилмаси кўрсаткичининг ўлчашнинг юқори чегарасини аниқлик класси деб белгиланган сонга тенг фоизи айирмаси ва йиғиндиси оралиғида бўлади. 1-масала. Аниқлик класси 0,5 бўлган волтьметрнинг саноқ қурилмаси 124 В кучланишни кўрсатган (1-расм). Ўлчанадиган кучланиш қанчага тенг? Масаланинг ечилиши. Вольтметрнинг юқори ўлчаш чегараси 200 В. У ҳолда (200*0,5/100) = 1 В. Демак, ўлчанадиган кучланиш кўрсаткич кўрсатаётган миқдордан 1 В дан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Демак, вольтметрда ўлчанадиган кучланиш 123 В ¿U≤ 125 В бўлади.

1–расм. Тенг тақсимланган шкалали вольтметрнинг юза панели (аниқлик класси 0,5) Худди шундай шартларга кўра “0” қиймати ўлчаш диапазони ичида жойлашган ўлчов воситаларидан фойдаланилганда ҳам ўлчанадиган катталикнинг миқдори юқоридагидек аниқланади. 2–масала. Аниқлик класси 1,5 бўлган амперметрнинг саноқ қурилмаси 4 А кучланишни кўрсатган (2-расм). Ўлчанадиган ток кучи қанчага тенг? Масаланинг ечими. Амперметрнинг юқори ўлчаш чегараси 20 А. У ҳолда (20*1,5/100) = 0,3 А. Демак, ўлчанадиган ток кучи кўрсаткич кўрсатган миқдордан 0,3 А дан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Демак, ўлчанадиган ток кучи 3,7 А≤I≤4,3 А бўлади. 2-расм. Тенг тақсимланган шкалали амперметрнинг юза панели (аниқлик класси 1,5) Номинал қийматлари белгилаб қўйилган ўлчов воситаларида ўлсанадиган катталикнинг миқдори шу номинал миқдорнинг фоизи ҳисобидаги қийматдан катта бўлиши мумкин эмас. 3-масала. Номинал частотаси 50 Гц бўлган 2-аниқлик классдаги рақамли частотомер 47 рақамини кўрсатган (3-расм). Ўлчанадиган частота қанчага тенг?

Масаланинг ечими. Частотомерда ўлчанадиган частота таблода кўрисатилаётган миқдордан 1 Гц дан катта бўлиши мумкин эмас. Шунга кўра аниқланадиган частота 46 Гц ≤f≤48 Гц . Аниқлик класслари юқорида кўрсатилган рақамлар қаторидаги рақамлардан фарқ қилса, ўлчам қийматини аниқлаш учун шу типдаги ўлчаш воситаларининг стандартларига мурожаат этиш зарур. Шу рақамлар қаторида берилган аниқлик класслари бошқа қўшимча белгилар воситасида ҳам белгиланиши мумкин. Масалан рақамлар айлана ичига ёзилган бўлиши мумкин. Бундай ҳолда ўлчанадиган миқдор ўлчов воситаси кўрсаткичининг шу сондаги фоизи ҳисобидаги қийматдан катта бўлиши мумкин эмас. 3-расм. 50 Гц номинал частотали 2 аниқлик классли частотомернинг юза панели. 4-масала. Тенг тақсимланмаган шкалали аниқлик класси 2,5 бўлган мегаомметрнинг ўлчов кўрсаткичи 40 МОмни кўрсатган (4-расм). Ўлчанадиган қаршилик қанча бўлади? Масаланинг ечими. Масаланинг шартига кўра 40*2,5/100 =1 МОм. Шунга асосан ў лчанадиган қ аршилик39 МОм ¿ R ¿ 41 МОм.

4-расм. Тенг тақсимланмаган шкалали мегаомметрнинг юза панели. Айрим ҳолларда, аниқлик класси каср кўринишида, масалан, 0,02/0,01 шаклида берилади. Бу ҳолда аниқланадиган катталик ўлчаш воситасининг кўрсаткичидан [c+d(|Xk X|−1)] қийматнинг фоизларда ҳисобланган улушидан катта бўлиши мумкин эмас, бунда с, d – аниқлик класси белгиланишидаги сурат ва махраж, Х к — Ўлчов воситасининг модулига кўра юқори ўлчаш чегараси, Х – ўлчов кўрсаткичи модули. 5-масала. Аниқлик класси 0,02/0,01 бўлган ампервольтметрнинг саноқ қурилмаси 25 А ни кўрсатган 5-расм). Ўлчанадиган ток кучининг миқдори қанча? Масаланинг ечими. Ўлчаш фарқи [0.02+0.01( 50 25 −1)] %=0,03%. Шунга кўра тузатма 25*0,03/100≈0,008А. Шунга кўра ўлчанадиган ток кучи 24 .992 А≤I≤25 .008 A. 5-расм. Аниқлик класси0,02/0,01 бўлган ампервольтметрнинг юза панели 1...5-масалаларда ўлчаш натижасига бошқа омиллар таъсир этмайди деб қаралган. Аниқлик класслари ўлчов воситаларининг умумлашган характеристикаси ҳисобланади. Унинг қиймати алоҳида бажарилган

ўлчашнинг аниқлигини эмас, балки ўлчов воситасида аниқланадиган катталик ўлчамининг қиймати чегараларини аниқлашга ёрдам беради. 3. Ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларини меъёрлаш усуллари Ўлчаш воситаларини текширишда уларнинг хатоликлари (шунингдек бошқа кўрсаткичлари)ни меъёрланган чегараларда бўлиши аниқланади. Ўлчаш меъёрларини белгилаш ўлчаш воситаси томонидан бажариладиган ўлчаш ишларининг сифатини таъминлашнинг асосий ва муҳим омили ҳисобланади. Бу масалани ҳал этишда икки хил усул (ёндошув)дан фойдаланилади. 1. Аниқ (конкрет) ўлчов воситалари учун аниқлик классини белгилаш усули. 2. Ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларини меъёрлаш усули. Ўлчаш воситаларини аниқлик класслари бўйича меъёрлаш ГОСТ 8.401- 80 ГСИ “Классы точности средств измерений. Общие требования” асосида амалга оширилади. Аниқлик класси муайян типдаги қлсаш воситалари учун хатоликнинг энг юқори, кафолатланган қийматини беради. Бунда мунтазам ва тасодифий хатоликлар ажратилмайди ва умумий хатоликнинг чегараси кўринишида меъёрланади. Ўлчаш воситаларининг хатолигини сон билан ёки нисбатан содда формула билан ифодалаш имкони бўлган ҳолларда аниқлик класслари белгиланади. Ўлчаш воситаларини аниқлик класслари ёрдамида меъёрлаш муҳим камчиликларга эга бўлиб, шулардан бири ўлчов воситасининг турлича келиб чиқишга эга бўлган хатоликлари жамланиб, битта сон кўринишида ифодаланишидан иборат. Бунда ўлчаш хатолигининг мунтазам ва тасодифий ташкил этувчиларининг катталиги ҳақида алоҳида-алоҳида маълумот олиб бўлмайди. Бунда Ўлчаш воситаси бошқа ўлчаш воситалари билан бирга, масалан, ўлчаш комплексида ишлатилса, умумий хатоликни аниқлаш қийинлашади.

Ўлчаш воситаларини аниқлик класслари ёрдамида меъёрлаш усулининг иккинчи камчилиги шундан иборатки, хатоликнинг қиймати кўпчилик ҳолларда ошириб юборилган бўлади. Бунда ўлчов воситасининг рухсат этиладиган хатолиги ҳақида эмас, балки рухсат этилган хатоликнинг юқори чегараси ҳақида гап боради. Агар ўлчаш воситаларининг партияси ишлаб чиқарилган бўлса, уларнинг ҳаммаси ҳам хатоликнинг чегаравий қийматига эга бўлмайди, аммо ҳисоб-китобларда хатоликнинг унинг аниқлик классига мос келувчи чегаравий қийматидан фойдаланишга тўғри келади. Бу усулдан электр ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларини меъёрлашда кенг фойдаланилади. 2. Ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларини меъёрлаш усули ўлчаш воситалари хатолигини аниқлашга янгича ёндошув бўлиб, ГОСТ 8.009-84 ГСИ “Ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларини меъёрлаш ва фойдаланиш” стандартда ўз аксини топган. Бу усулдан мураккаб ўлчаш воситалари, ўлчаш комплекси таркибига кирувчи ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларини меъёрлашда фойдаланилади. Ўлчаш воситалари метрологик характеристикаларини меъёрлаш ўлчаш воситаларини ишлаб чиқарувчи корхона томонидан, улардан фойдаланиш жараёнида эса, аккредитацияланган синов Марказлари ва лабораториялари томонидан белгиланган норматив ҳужжатларга асосан олиб борилади.

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

Похожие

Ўлчаш воситаларининг хатоликларини аниқлик синфи асосида меъёрлаш ва баҳолаш

Ўлчаш усуллари ва воситалари

Ўлчаш. Ўлчаш ноаниқликлари

Ўлчашлар хакида умумий маълумот ўлчаш воситалари,уларнинг элементлари ва параметрлари

«ЎЛЧАШ ХАТОЛИКЛАРИ»