Ўлчаш усуллари ва воситалари - Метрология - Рефераты

Ўлчаш усуллари ва воситалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

374.5 KB

Ўлчаш усуллари ва воситалари. Режа. 1. Ўлчашларнинг усуллари ва турлари. 2. Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари.

Ўлчашларнинг усуллари ва турлари Катталикнинг сонли қийматини одатда ўлчаш амали билангина топиш мумкин, яъни бунда ушбу катталик миқдори бирга тенг деб қабул қилинган шу турдаги катталикдан неча марта катта ёки кичик эканлиги аниқланади. Ўлчаш деб , шундай солиштириш, англаш, аниқлаш жараёнига айтиладики, унда ўлчанадиган катталик физик эксперимент ёрдамида, худди шу турдаги, бирлик сифатида қабул қилинган миқдори билан ўзаро солиштирилади. Бу таърифдан шундай хулосага келиш мумкинки: биринчидан, ўлчаш бу ҳар хил катталиклар тўғрисида информация ҳосил қилишдир; иккинчидан, бу физик экспериментдир; учинчидан - ўлчаш жараёнида ўлчанадиган катталикнинг ўлчов бирлигининг ишлатилишидир. Демак, ўлчашдан мақсад, ўлчанадиган катталик билан унинг ўлчов бирлиги сифатида қабул қилинган миқдори орасидаги (тафовутни) нисбатни топишдир. Яъни, ўлчаш жараёнида ўлчашдан кўзда тутиладиган мақсад , яъни изланувчи катталик (бу шундай асосий катталикки уни аниқлаш бутун изланишни, текширишни вазифаси, мақсади ҳисобланади) ва ўлчаш объекти иштирок этади. Ўлчаш объекти (ўлчанадиган катталик) шундай ёрдамчи катталикки, унинг ёрдамида асосий изланувчи катталик аниқланади, ёки бу шундай қурилмаки, унинг ёрдамида ўлчанадиган катталик солиштирилади. Шундай қилиб, учта тушунчани бир-биридан ажрата билиш керак ; ўлчаш, ўлчаш жараёни ва ўлчаш усули. Ўлчаш - бу умуман ҳар хил катталиклар тўғрисида информация қабул қилиш, ўзгартириш демакдир. Бундан мақсад изланаётган катталикни сон қийматини қўллаш, ишлатиш учун қулай формада аниқлашдир. Ўлчаш жараёни - бу солиштириш экспериментини ўтказиш жараёнидир (солиштириш қандай усулда бўлмасин).

Ўлчаш усули эса - бу физик экспериментнинг аниқ маълум структура ёрдамида, ўлчаш воситалари ёрдамида ва эксперимент ўтказишнинг аниқ йўли, алгоритми ёрдамида бажарилиши, амалга оширилиши усулидир. Ўлчаш одатда ўлчашдан кўзланган мақсадни (изланаётган катталикни) аниқлашдан бошланади, кейин эса шу катталикнинг характерини анализ қилиш асосида бевосита ўлчаш объекти (ўлчанадиган катталик) аниқланади. Ўлчаш жараени ёрдамида эса шу ўлчаш объекти тўғрисида информация ҳосил қилинади ва ниҳоят баъзи математик қайта ишлаш йўли билан ўлчаш мақсади ҳақида ёки изланаётган катталик ҳақида информация (ўлчаш натижаси) олинади. Ўлчаш натижаси - ўлчанаётган катталикнинг сон қийматини ўлчаш бирлигига кўпайтмаси тариқасида ифодаланади. Х=n[x], бу ерда Х - ўлчанадиган катталик ; n - ўлчанаётган катталикнинг қабул қилинган ўлчов бирлигидаги сон қиймати; [x] - ўлчаш бирлиги Ўлчаш жараёнини автоматлаштириш муносабати билан ўлчаш натижалари ўзгармасдан тўғридан-тўғри электрон ҳисоблаш машиналарига ёки автоматик бошқариш тизимларига берилиши мумкин. Шунинг учун, кейинги пайтларда, айниқса, кибернетика соҳасидаги мутахассисларда ўлчаш ҳақидаги тушунча қуйидагича таърифланади. Ўлчаш – бу изланаётган катталик ҳақида информация қабул қилиш ва ўзгартириш жараёнидир. Бундан кўзда тутилган мақсад шу ўлчанаётган катталикнинг ишлатиш, ўзгартириш, узатиш ёки қайта ишлашлар учун қулай формадаги ифодасини ишлаб чиқишдир. Ўлчаш фан ва техниканинг қайси соҳасида ишлатилишига қараб у аниқ номи билан юритилади: электрик, механиқ, иссиқлик, акустик ва х.к. Ўлчанаётган катталикнинг сонли қийматини топишнинг бир неча хил турлари (йўллари) мавжуддир. Қуйида шу йўллар билан танишиб чиқамиз.

Бевосита ўлчаш - Ўлчанаётган катталикнинг қийматини тажриба маълумотларидан бевосита топиш. Масалан, оддий симобли термометрда ёки линейка ёрдамида ўлчаш. у = с∙х; Бунда: у - муайян бирликда ифодаланётган ўлчанаётган катталикнинг қиймати; с - шкаланинг бўлим қиймати; х - шкаладан олинган қайднома. Билвосита ўлчаш - бевосита ўлчанган катталиклар билан ўлчанаётган катталик орасида бўлган маълум боғланиш асосида каталикнинг қийматини топиш. Масалан, тезликни ўлчаш. у = f (х 1 х 2 ...х n ). Мажмуий ўлчаш - бир неча номдош катталикларнинг бирикмасини бир вақтта бевосита ўлчашдан келиб чиққан тенгламалар тизимини ечиб, изланаётган қийматларни топиш. Масалан, ҳар хил тарози тошларининг массасини солиштириб, бир тошнинг маълум массасидан бошқасининг массасини топиш учун ўтказиладиган ўлчашлар, ҳ арорат н и қаршилик термометри орқали ўлчаш . Биргаликдаги ўлчаш - турли номли икки ва ундан ортиқ катталиклар орасидаги муносабатни топиш учун бир вақтда ўтказиладиган ўлчашлар. Ўлчаш турлари билвоситабевосита мажмуий нисбиймутла қбиргаликда

Мисол, резисторнинг 20 0 С даги электр қаршилиги қийматини турли температураларда ўлчаб топиш. Мутлақ ўлчаш - бир ёки бир неча асосий катталикларни бевосита ўлчанишини ва (ёки) физикавий доимийликнинг қийматларини қўллаш асосида ўтказиладиган ўлчаш. Нисбий ўлчаш - катталик билан бирлик ўрнида олинган номдош катталикнинг нисбатини ёки асос қилиб олинган катталикка нисбатан номдош катталикнинг ўзгаришини ўлчаш. Ўлчаш усули – деганда ўлчаш қонун-қоидалари ва ўлчаш воситаларидан фойдаланиб, катталикни унинг бирлиги билан солиштириш усулларини тушунамиз. Ўлчашнинг қуйидаги усуллари мавжуд: Бевосита баҳолаш усули - бевосита ўлчаш асбобининг санаш қурилмаси ёрдамида тўғридан тўғри ўлчанаётган катталикнинг қийматини топиш. Масалан, пружинали манометр билан босимни ўлчаш ёки амперметр ёрдамида ток кучини топиш. Ўлчов билан таққослаш (солиштириш) усули - ўлчанаётган катталикни ўлчов орқали яратилган катталик билан таққослаш (солиштириш) усули. Масалан тарози тоши ёрдамида массани аниқлаш. Ўлчов билан таққослаш усулининг ўзини бир нечта турлари мавжуд: Айирмали ўлчаш (дифференциал) усули - ўлчов билан таққослаш усулининг тури ҳисобланиб, ўлчанаётган катталикнинг ва ўлчов орқали яратилган катталикнинг айирмасини (фарқини) ўлчаш асбобига таъсир қилиш усули. Мисол қилиб узунлик ўлчовини қиёслашда уни компараторда намунавий ўлчов билан таққослаб ўтказиладиган ўлчаш. Ёки, вольтметр ёрдамида икки кучланиш орасидаги фарқни ўлчаш, бунда кучланишлардан бири жуда юқори аниқликда маълум, иккинчиси эса изланаётган катталик ҳисобланади. U=U 0  U x ; U x =U 0  U

U x билан U 0 қанчалик яқин бўлса, ўлчаш натижаси ҳам шунчалик аниқ бўлади. Нолга келтириш усули - бу ҳам ўлчов билан таққослаш усулининг бир тури ҳисобланади. Бунда катталикнинг таққослаш асбобига таъсири натижасини нолга келтириш лозим бўлади. Масалан, электр қаршилигини қаршиликлар кўприги билан тўла мувозанатлаштириб ўлчаш. Алмашлаш усули - ўлчов билан таққослаш усулининг тури ҳисобланиб, ўлчанаётган катталикнинг ўлчов орқали яратилган маълум қийматли катталик билан ўрин алмашишига асосланган. Мисол, ўлчанадиган масса билан тарози тошини бир паллага галма-гал қўйиб ўлчаш ёки қаршиликлар магазини ёрдамида текширилаётган резисторнинг қаршилигини топиш: Бунда “ К” ни иккала ҳолатда (1,2) қўйганда  1 =  2 шарт бажарилиши керак. I 1 = U / R 0   1 I 2 = U / R к   2 f (x  y) = 0 = 0Х У R 0 К U 2 1 + R Х А

Мос келиш усули - ўлчов билан таққослаш усулининг тури. Ўлчанаётган катталик билан ўлчов орқали яратилган катталикнинг айирмасини шкаладаги белгилар ёки даврий сигналларни мос келтириш орқали ўтказиладиган ўлчаш. Масалан, калибр ёрдамида вал диаметрини мослаш. Ҳар бир танланган усул ўз усулиятига, яъни ўлчашни бажариш усулиятига эга бўлиши лозим. Ўлчашни бажариш усулияти деганда, маълум усул бўйича ўлчаш натижаларини олиш учун белгиланган тадбир, қоида ва шароитлар тушунилади. Œлчанадиган катталикнинг œлчаш жараёнида œзгариш характерига кœра статик ва динамик œлчашларга ажратилади. Статик œлчаш деганда šиймати œлчаш жараёни мобайнида œзгармайдиган катталикни œлчаш тушунилади. Бундан ташšари, даврий œзгарувчан катталикларнинг турђун режимидаги œлчашлар ќам киради. Масалан, œзгарувчан катталикнинг амплитуда, эффектив ва бошšа šийматларини турђун режимида œлчаш. Динамик œлчашларга šийматлари œлчаш жараёнида œзгариб турадиган катталикларни œлчашлар киради. Динамик œлчашга ваšт бœйича œзгарадиган катталикнинг оний šийматини œлчаш мисол бœла олади. Юšорида кœрилган œлчаш усулларидан тубдан фарš šилувчи дискрет œлчаш усули ќам мавжуд. Дискрет œлчаш усули шундан иборатки, унда ваšт бœйича узлуксиз œзгарадиган катталик ваšт бœйича дискретланади, миšдор бœйича эса квантланади ёки бошšача šилиб айтганда ваšт бœйича узлуксиз œзгарадиган катталик ваšтнинг айрим моментларига тегишли узуš šийматларига œзгартирилади.

X ( t ) – ваšт бœйича узлуксиз œзгарадиган катталикнинг œзгариш графиги; Х к – квант миšдорлари яъни œлчанадиган Х= f ( t ) катталигининг t 1 , t 2 , t 3 , ……. t n моментларига тегишли узуš šийматлари. Демак, дискрет œлчаш усули бœйича œлчанадиган катталикнинг ќамма šиймати (0  t ) эмас, балки, айрим моментларга тегишли šийматигина маълум бœлади. Дискретлаш бу муайян дискрет (жуда šисšа) ваšт оралиђида šадномаларни олишдир. t 1 , t 2 , t 3 , ……. t n – дискретлаш моментлари дейилади ва t 1  t 2 гача оралиš дискретлаш моментлари дейилади. Квантлаш эса, X ( t ) катталикнинг узлуксиз šийматларини Х к дискрет šийматларининг тœплами (набори) билан алмаштиришдир. Œлчанадиган катталикнинг узлуксиз šийматлари муайян тартиблар асосида квантлаш даражаларининг šийматлари билан алмаштирилади. Кодлаштириш эса, муайян кетма-кетликда ифодаланган сонли šийматларни тавсия этишдан иборат. Узлуксиз œзгарувчан катталикнинг дискрет усули асосида узук дискрет šийматларига, кодларга œзгартирилиши асосан 3 хил усулда амалга оширилади. (1-расм . а, б, в): а) кетма-кет ќисоб усули; б) таššослаш (солиштириш) усули; в) саноš усули; X t yt 1 t 2 t n X(t)X K (t) . . .

1 - расм . а, б, в 2. Ўлчаш воситалари ва уларнинг турлари Маълумки, ўлчашни бирор бир воситасиз бажариб бўлмайди. Ўлчаш воситаси деб ўлчашлар учун қўлланиладиган ва меъёрланган метрологик хоссаларга эга бўлган техникавий воситага айтилади. Ўлчаш воситаларининг турлари хилма-хил. Улар содда ёки мураккаб, аниқлиги катта ёки кичик бўлиши мумкин. Ўлчаш воситалари меъёрланган метрологик хо с саларга эга бўлишлари лозим ва бу метрологик хоссалар даврий равишда текширилиб турилади. Ўлчаш амалида ўлчанаётган катталикнинг қиймати тўғри аниқланиши айнан мана шу ўлчаш воситасининг тўғри танланишига ва ишлашига боғлиқ. Ўлчаш воситаларининг намоёндалари сифатида қуйидагиларни келтиришимиз мумкин: * ўлчовлар; * ўлчаш асбоблари; * ўлчаш ўзгарткичлари; * ўлчаш қурилмалари; * ўлчаш тизимлари.

Ўлчовлар - кенг тарқалган ўлчаш воситаларидан ҳисобланади. Ўлчов деб, катталикнинг аниқ бир қийматини ҳосил қиладиган, сақлайдиган ўлчаш воситасига айтилади. Масалан, тарози тоши, электр қаршилиги, конденсатори ва шу кабиларни ўлчовларга мисол қилиб олишимиз мумкин. Ўлчовларнинг ҳам турлари ва хиллари кўп. Стандарт намуналар ва намунавий моддалар ҳам ўлчовлар туркумига киритилган. Стандарт намуна - модда ва мат е риалларнинг хоссаларини ва хусусиятларини тавсифловчи катталикларни ҳосил қилиш учун хизмат қиладиган ўлчов саналади. Масалан, ғадир-будурликнинг намуналари, намликнинг стандарт намуналари. Намунавий модда эса, муайян тайёрлаш шароитида ҳосил бўладиган ва аниқ хоссаларга эга бўлган модда саналади. Масалан, "тоза сув", "тоза металл" ва ҳоказолар. "Тоза рух" 420 0 С температурани ҳосил қилишда ишлатилади. Ўлчовлар кўп қийматли (ўзгарувчан қаршиликлар, миллиметрларга бўлинган чизғич) ва бир қийматли (тарози тоши, ўлчаш колбаси, нормал элемент) турларга бўлинади. Баъзан ўлчовлар тўпламидан ҳам фойдаланилади. Катталикнинг ўлчамини ҳосил қилиш ва фойдаланишда қуйидаги қаторни ёдда тутишимиз лозим бўлади: Ишчи ўлчаш воситалари, намунавий ўлчаш воситалари, ишчи эталон, солиштириш эталони, нус х а эталон, иккиламчи эталон, махсус эталон, бирламчи эталон ва давлат эталони. Фан ва техниканинг энг юқори савиясида аниқлик билан ишланган намунавий ўлчовлар эталонлар деб аталади. Эталонлар ишлатиладиган ва давлат эталонларига бўлинади. Давлат эталонлари намунавий ўлчов ва асбобларни текширишда қўлланилади ва Давлат стандарти идораларида сақланади.

Ўлчаш асбоби деб кузатиш (кузатувчи) учун қулай кўринишли шаклда ўлчаш маълумоти сигналини ишлаб чиқишга мўлжалланган ўлчаш воситасига айтилади. Маълумотни тавсиф этишига қараб ўлчаш воситалари қуйидагиларга бўлинади: Шкалали ўлчаш воситалари; Рақамли ўлчаш воситалари; Ўзиёзар ўлчаш воситалари. 1-расм. Ўзиёзар асбоблар а) узлуксиз ёзувли ўзиёзар асбоб; б) нуқтали ўзиёзар асбоб.

Фойдаланилган а дабиётлар 1. Каримов И.А. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т. Ўзбекистон, 1994 й. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т. Ўзбекистон, 1996 й. 3. Метрология ҳақида. Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1993 йил. 4. Стандартлаштириш ҳақида. Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1993 йил. 5. Маҳсулот ва хизматларни сертификатлаш ҳақида. Ўзбекистон Республикаси қонуни. 1993 йил. 6. Исматуллаев П.Р., Маъруфов Э.А., Абдуллаев А.Х. Метрология бўйича изоҳли луғат. Тошкент, 1993 й. 7. Исматуллаев П.Р., Тўхтамуродов З.Т. Сифат ва сертификат. Конструктор ИЧБ. 1994 й. 8. Исматуллаев П.Р., Тўхтамуродов З.Т., Абдуллаев А.Х. Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштиришга муқаддима. Конструктор ИЧБ. 1995 й.

Похожие

Улчаш усуллари ва воситалари

Ўлчаш воситалари хатоликларини меъёрлаш

Ўлчаш воситаларининг турлари метрологик характеристикалари ўлчаш усуллари ва хатоликларининг классификацияси

Ўлчашлар хакида умумий маълумот ўлчаш воситалари,уларнинг элементлари ва параметрлари

Ўлчаш. Ўлчаш ноаниқликлари