КВАЛИТЕТЛАРНИ, ЎТҚАЗИШЛАРНИ ТАНЛАШ ВА ҲИСОБЛАШ - Метрология - Рефераты

КВАЛИТЕТЛАРНИ, ЎТҚАЗИШЛАРНИ ТАНЛАШ ВА ҲИСОБЛАШ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

384.5 KB

КВАЛИТЕТЛАРНИ, ЎТҚАЗИШЛАРНИ ТАНЛАШ ВА ҲИСОБЛАШ Режа : 1. Квалитетларни танлаш; 2. Тирқишли ўтқазишларни ҳисоблаш ва танлаш; 3. Ўтимли ўтқазишларини танлаш; 4. Тарангликли ўтқазишларни ҳисоблаш ва танлаш.

1. Квалитетларни танлаш Квалитетлар қуйидаги омилларга кўра танланади: 1. Техник-иқтисодий кўрсаткичларга кўра. Маълумки кўп ҳолларда жоизликларни камайтириш туфайли буюмларнинг сифати ошади. Бироқ жоизликларни камайтириш натижасида ишлаб чиқаришга сарф қилинадиган меҳнат кўпроқ сарф бўлади. Шу туфайли буюмларнинг таннархи ошади. Демак, жоизликларнинг қийматини шундай танлаш керакки, унда кам меҳнат ва ресурслар сарф қилинган ҳолда буюмнинг ишлаш қобилиятини (работоспособность) керакли чегараларда бўлишини таъминлаш лозим. 2. Берилган аниқликка эришишнинг технологик имкониятлари. Ҳар қайси технологик жараёнларнинг имконияти станоклар ва мосламаларнинг ҳолатига ҳамда технологик жараёнларнинг ташкил этилиши даражасига боғлиқ. Масалан, махсус мосламалар (кондукторлар) туфайли технологик жараёнларнинг аниқлигини анча ошириш мумкин. 3. Белгиланган ўлчамлар аниқлигини аниқлаш имконияти. Бунда ишлаб чиқариладиган деталлар аниқлиги ва текшириш учун керакли ўлчаш воситаларининг имкониятлари орасидаги мувофиқлик бўлиши керак. Агар ишлаб чиқариладиган деталнинг аниқлиги юқори бўлса, унга мувофиқ равишда детални ўлчаш учун керакли ўлчаш воситалари юқори аниқликка эга бўлиши лозим: IT01...IT1 – узунликнинг ясси параллел уч улчовлари учун; IT2...IT5- калибрлар ва махсус (жуда) аниқликдаги деталлар учун; IT6...IT12-бирикадиган ўлчамлар учун; IT13...IT17- бириктирилмайдиган ўлчамлар учун ишлатилади. Қуйида келтирилган мисолларда у ёки бу квалитетларнинг қўлланилиши тўғрисида умумий тасаввурга эга бўлиш мумкин: IT4; IT5 – камдан-кам ҳолларда анча юқори аниқликка эга бўлган бирикмаларда ишлатилади. Масалан: жуда юқори аниқликка эга бўлган ускуна ва станок деталлари ҳамда подшипникларида, юқори аниқликдаги тишли ғилдиракларнинг валлари, шатун каллагининг палецлари ва ҳ.к.ларда; IT6; IT7 – механизмларнинг маъсулиятли бирикмаларида. Мисол: нормал аниқликдаги подшипниклар корпуси ва валлари, суюқ ишқаланиш подшипниклари, юқори ҳамда ўртача аниқлик даражасидаги тишли ғилдиракларнинг валлари ва ҳакозаларда ишлатилади; IT8; IT9 – бу квалитетлар кўпинчалик қишлоқ хўжалик, энергетика, газ саноати машиналарининг маъсулиятли узелларида қўлланилади (пахта териш машиналари шпинделлари втулкасини корпусга, кривошипни валга ўтқазиш ва ҳ.к.); IT10; IT11 – уртача тезликда ишлайдиган машина ва механизмларнинг маъсулият талаб қилмайдиган бирикма (қопқоқлар, флянецлар ва ҳ.к.лар) ларида қўлланилади; IT12 – тезлиги паст бўлган машиналарнинг қўзғалувчан ҳамда пайванд бирикмалари (масалан, сеялка ғилдирагини ўққа ўтқазиш, лебедка деталлари) да қўлланилади.

2. Тирқишли ўтқазишларни ҳисоблаш ва танлаш Тирқишли ўтқазишларнинг қўлланилиш ҳоллари: H7/h6– металл қирқиш станоклари валларидаги алмаштириладиган шестернялар, фрикцион муфталар ва ҳ.к., ҳамда пармалаш станокининг “шпиндел-корпус” жуфти, ички ёниш двигателларининг “поршен-цилиндр” жуфти; H8/h7 – бу ўтқазиш H7/h6 ўтқазиш вазифасини ўтайди ва кўп ҳолларда афзал ўтқазиш ҳисобланади; H8/h8, H9/h9, H9/h8, H9/h9 – бу ўтқазишлар қўзғалувчан ва қўзғалмас бирикмаларда кенг қўлланилади ва улар афзал ўтқазишлар қаторига киради. Одатда тирқишли ўтқазишни ҳисоблаш учун қуйидагилар берилган бўлади: d нб – бирикмаларнинг номинал диаметри; l – бирикма (подшипник) узунлиги, м;  – валнинг бурчак тезлиги, рад/с;  - мойнинг ишчи ҳароратидаги абсолют ёпишқоқлиги, Нс/м 2 ; q – таянчдаги солиштирма босим, Н/м 2 . Суюқликларнинг гидродинамик назариясидан маълумки, подшипникдаги h ва S (19-расм) қийматлар орасидаги боғланиш қуйидагича :., , 5,0 мкм l d l q h d S h нб нб        Бу ерда: h–бирикманинг ишлаш ҳолатидаги вал ҳамда подшипник сиртларининг энг яқин жойидаги мой қатламининг қалинлиги, м; S - бирикманинг тинч ҳолатидаги вал ҳамда подшипник орасидаги тирқиш, м. 19 - расм. hS кўпайтмаси аниқлангандан сўнг энг афзал тирқиш топилади:

мкм, hS 2 S афз. энг  Бирикма деталлари дастлабки ишлаш даврида сиртларининг ғадир- будирликлари кескин камаяди. Ғадир-будирликнинг бу даврдаги камайган қийматини дастлабки ейилиши қиймати дейилади. Ҳисоблаш натижасида топилган S энг аф нинг қийматини дастлабки ейилиш қийматига камайтириш тавсия қилинади. Бундай кичрайтирилган тирқишларни монтаж тирқиш (S m ) лар дейилади. Туташтирилувчи деталлар сиртларининг ғадир-будирликларини ҳисобга олган ҳолда ўртача монтаж тирқиш (S ур.м ) қиймати аниқланади: S ур.м = S энг аф - 2(R ZD + R Zd ), мкм. S урм нинг қийматига асосан ГОСТ 25347-82 дан қуйидаги шартни қаноатлантирадиган ўтқазиш танланади: S ур ст  S урм , бунда S ур ст – танланаётган стандарт ўтқазишнинг ўртача тирқиши. . 2 min max max cт cт cт S S S   Танланган ў т қ азишни сую қ ликли иш қ аланишга текширилади . Бунинг учун танланган ў т қ азишнинг энг катта тир қ иш (S max ст ) идаги энг кичик мой қ атлами (h min ) қ алинлиги ани қ ланади : ) (2 max min Zd ZD ст R R S hS h    Суюқликли ишқаланиш содир бўлиши учун қуйидаги шарт бажарилиши керак. h min > (R ZD + R Zd ), мкм. 3. Ўтимли ўтқазишларни танлаш. Бирикмалар учун ўтимли ўтқазишларни аввалдан маълум, яхши ишлайдиган бирикмаларнинг ўтқазишлари аналогияси асосида танланади: H/j S , J S /h - элементларидан бири тез-тез алмаштирилиб туриладиган бирикмаларда қўлланилади; H / k , K / h – аниқ марказлаш ҳамда йиғиш учун кам куч талаб қилинадиган бирикмаларда, яъни тишли ғилдиракларни, подшипникларни валга туташтирилганда қўлланилади. H / m , M / h – қўшимча маҳкамлаш элемент(болт, шпилка ва ҳ.к.)лар қўлланиладиган қўзғалмас бирикмаларда ишлатилади; H/n, N/h – қўшимча маҳкамлаш элементларисиз бириктириладиган элементлардан бири кам (жуда кам) алмаштириладиган бирикмаларда қўлланилади. Ушбу ўтқазишлар унча катта бўлмаган бурама момент узатади. 4.Тарангликли ўтқазишларни танлаш ва ҳисоблаш

Тарангликли ўтқазишни танлаш N x max ва N x min лар бўйича амалга оширилиши мумкин. Бунинг учун: 1) ўтқазиш жоизлик қиймати топилади: TN=N x max - N x min ; 2) бирикмани йигишда металлар сиртидаги гадир - будурлик уркачлари эзилиши ( семятие ) туфайли тарангликнинг камайишини хисобга олиб монтаж тир қ ишлар қ ийматлари ани қ ланади : N м min = N x min +0,3 Т N; N м max = N x max +0,3TN. 3) қуйидаги тенгсизликлар асосида ГОСТ 25347-82 дан стандарт утказиш танланади: N c т min  N м min ; N c т max  N м max . Мисол. Қуйидаги берилганларга кўра стандарт ўтқазиш ҳисобласин ва танлансин: d n =110  10 -3 м; N x min = 40 мкм; N x max = 130 мкм. Ечиш: 1) ўтқазиш жоизлиги TN = 130 – 40 = 90 мкм; 2) чакка технологик тарангликлар N м min = 40 + 0,3  90 = 67 мкм; N м max = 130 + 0,3*90 = 157 мкм; 3) технологик тарангликларга қуйидаги ўтқазиш тўғри келади:  110 Н7/t6 (N ст min = 69 мкм; N cт max = 126 мкм). Тарангликли ўтқазишларни ҳисоблаш. Тарангликли ўтқазишни ҳисоблаш учун қуйидагилар берилган бўлади: - d нб – бирикма номинал диаметри, м; - d 1 – ҳавол вал ички диаметри, м (19-расм); - d 2 – втулка ташқи диаметри, м(19-расм); - l – бирикма (подшипник) узунлиги, м; - M бур - узатилаетган бурама момент, Нм; - f – ишқаланиш коэффициенти; R ZD , R Zd – тешик ҳамда вал сиртларининг ғадир-будирлиги, мкм.

Амалий ҳисоблашда ишқаланиш коэффициенти туташувчи деталларнинг материалларига асосан қабул қилинади. Бирикувчи деталларнинг материали Ишқаланиш коэффициенти Пўлат-пўлат 0,06. . .0,13 Пўлат-чўян 0,07. . .0,12 Пўлат-бронза 0,05. . .0,1 20-расм. Тарангликли бирикма схемаси. Агар деталларни йиғишда ҳарорат деформацияси (қамровчи детални қизитиш ёки қамралувчи детални совитиш)ни қўллаб амалга оширилса, ишқаланиш коэффициенти кўпаяди. Пўлат ва чўяндан тайёрланган деталлар учун ишқаланиш коэффициенти (f) ни кўпчилик ҳолларда 0,14 га тенг қилиб олинади. Узатилаётган бурама моментнинг қийматини бирикма ўлчамларига асосан, вал ҳамда подшипник сиртлари (20-расмга қаранг) орасидаги солиштирма босим аниқланади:2 2 min , 2 м Н f l d M p нб бур    Энг кичик рухсат этилган таранглик формула билан топилади: мкм E C E C d p N d d D D нб ), ( min min   бу ерда: E D ва E d –тешик ҳамда вал материалларининг эластиклик модуллари, Н/м; углеродли пўлатлар учун Е=2,0. . .2,1*10Н/м; легирланган пўлатлар учун Е=2,1*10 11 Н/м. С D ва C d – коэффициентлар, улар формулалар билан аниқланади:

; / 1 ) / ( 1 ; / 1 ) / ( 1 2 22 2 22 d нб нб d D нб нб D d d d d C D d D d C          бу ерда:  D ва  d -тешик ҳамда вал материаллари учун Пуассон коэффициентлари. Пўлат учун  =0,3, чўян учун  = 0,25 ва рангли металлар учун  = 0,35. Бирикувчи деталлар сиртларининг ғадир-будирлигини ҳисобга олувчи монтаж таранглик қиймати формула орқали аниқланади: N M = N min +1,2(R ZD +R Zd ) мкм, ГОСТ 25347-82 бўйича танланган ўтқазиш қуйидаги шартни қаноатлантириши шарт: N minст  N m . Стандарт ўтқазиш танлангандан кейин бирикувчи деталлар орасидаги солиштирма босимнинг қиймати аниқланади. . / ,) / / ( ) (2,1 2 max max м Н E C E С d R R N p d d D D нб Zd ZD ст     Сўнгра втулка ҳамда ҳавол вал мустаҳкамлиги топилади: 2 2 1 max 2 max 22 22 / , ) / ( 1 2 ; / , ) / ( 1 ) / ( 1 м Н d d p м Н p D d D d нб d нб нб D         Втулка ҳамда ҳавол вал мустаҳкамлиги (  D ,  d ) қуйидаги шартларни қаноатлантириши керак:  D <   D ;  d <   d , бунда   - материалнинг чўзилишдаги оқим чегараси. Тарангликли ўтқазишни ҳисоблаш энг катта таранглик бўлган пайтдаги вални втулкага пресслаб ўтқазиш учун талаб қилинадиган кучни аниқлаш билан якунланади: . , max H p f l dHS Rnn   

АДАБИЁТЛАР: 1. Орипов А.В. Ўзаро алмашинувчанлик, стандартлаштириш ва техникавий ўлчовлар. Т., “Ўқитувчи”, 2001. 2. Нуриев К.К. Ўзаро алмашинувчанлик, метрология ва стандартлаштириш. Тошкент, 2005. 3. Якушев А.И. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., “Машиностроение”, 1986. 4. Серый И.С. Взаимозаменяемость, стандартизация технические измерения. М., ПО “Агропромиздат”, 1987. 5. Допуски и посадки. Справочник в 2-х ч.под.ред. В.Д.Мягкова 6-е изд. Л.: «Машиностроение». 1986 г. 6. Ўзбекистон Республикасининг Давлат стандатлари, 1996-2004 йиллар. 7. П.Р. Исматуллаев ва бошк. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш. Т., «Узбектстон», 2001. 8. Цитович Б.В. и др. Взаимозаменяемость, стандартизация и технические измерения. Учеб.пособие. М., “Высщая школа”, 1987. 9. Н.С. Козловский, В.М. Ключников. Сборник примеров и задач по курсу «Основы стандартизации, допуски и технические измерения. М., «Машиностроение» 1983.

Похожие

ЎЛЧАМЛАР ЗАНЖИРЛАРИНИ ҲИСОБЛАШ

Думаланиш подшипникларининг жоизликлари ва ўтқазишлари

Силлиқ цилиндрсимон бирикмаларнинг ўзаро алмашинувчанлиги ва уларни назорат қилиш воситалари

Маҳсулотнинг назоратга тақдим этиш йўллари якка маҳсулотни танлаш

Ўлчашлар ноаниқлиги