Temir va uning qotishmalari - Материаловедение - Рефераты

Temir va uning qotishmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1586.5 KB

Temir va uning qotishmalari Reja: 1. Temir uglerod sistemasini tashkil qiladigan komponentlar va fazalar. 2. Temir sementit diagrammasi. 3. Uglerod va doimiy qo`shimchalarni po`lat xossasiga ta'siri. 4. Grafitga parchalanish protsessi. 5. Oq va kulrang cho`yanlar. 6. Yuqori mustahkamlikka ega bo`lgan sharsimon grafitga ega bo`lgan cho`yanlar.

Tayanch so`zlar va iboralar. Ferrit, austenit, sementit, ledeburit, perlit, evtektik oq cho`yan. Oq cho`yan, fafit shakllari, kulrang cho`yan, bog`lanuvchan cho`yan, legirlangan cho`yan, cho`yan tamg`alari. Komponentlar: Temir va uglerod. Temir: Ilgarigi ko`rinishdek uchta modifikasiyaga ega. G`m - elementar kristall panjarasi markazlashgan kub yacheyka, to 9P°C gacha mavjud bo`ladi. Temirning bu modifikatsiyasi 768°C dan past ferromagnitlik xossasiga ega, yuqorida esa paromagnitli xossaga ega. O`zi juda yumshoq, yaxshi plastikka ega. G`t - elementar kristall panjarasi markazlashgan kub yacheyka ega, 911°C dan to 1392° C gacha mavjud bo`ladi. Odatda ion parchalanish temperaturasini A3 harfi bilan belgilanadi, agar isitilayotgan bo`lsa, A^ sovutilayotgan A^ deb belgilanadi. 1393°C boradigan a(b)"->u faza o`zgarishlariga esa A,.4 va A,, deb belgilanadi. Faza o`zgarish jarayonida elba deformatsiyalanish ro`y beradi, ya'ni fazalarni hajmi bir-biriga to`g`ri kelmaydi. Masalan Ғе„->Ғет o`tayotganda siqilish ro`y berib butun hajmi bo`yicha siqilish darajasi 1 % boradi.

Uglerod kristall bo`lmagan element bo`lib, yuqori erish temperaturasiga ega (3500°C). Atom radiusi, temir radiusidan qariyb 1,6 marta kichkina (temirni atom radiusi 0,127 MPa, uglerodni atom radiusi esa 0,077 MPa). Uglerod ham polimorfizmga ega. Oddiy sharoitda grafit modifikasiyasida bo`lsa, boshqa sharoitda metostabil muvozanatda bo`lgan olmos xolida ham bo`ladi. Uglerod suyuq xolda ham qattiq xolda ham temirda eriydi. Uglerod temir birikib barqaror va beqaror kimyoviy birikmalarni ham hosil qiladi. Yuqori uglerodli temir qotishmalarida uglerod sof grafit holatida uchrashi mumkin. Fe - S sistemasida quyidagi (fazalar mushpanitda bo`lishi mumkin. Ferrit (F) - uglerod va o`zga qo`shimchalarni "temirdagi singdirilgan qattiq eritmasi. Past temperaturada temirda uglerod 0,02% erisa, yuqori temperaturada (723°C) erishi 0,1% ga yetadi. Uglerod temir kristall panjarasini yon tomonlarini o`rtasida (atomlar orasiga temir radiusini 0,29% ni tashkil qiladi) yoki vakansiyada joylashishi mumkin.

(0,012 MPa) - 0.06% uglerod bo`lganda quyidagi mexanik xossalariga ega bo`ladi. 5"=250 MPa. D,:=120 MPa, 5=50%. ф*809& , НВ ХП-ИО (М)0-900 МПа). Austenit (A) - uglerod va o`zga qo`shimchalarning uglerodlash qattiq aralashmasi Austenitni uglerod 2,14% gacha eriydi. U temirning elementar yacheykasi markazlashgan kub yacheyka bo`lib, atomlar orasida bo`shliqni maksimal o`lchami temir atomining 0,4K teng (atom radiusi). = 0,27" 0,2 = 0,044 MPa) u - temirida atomlar orasidagi bo`shliq temirga qaraganda katta bo`lganligi uchun, u temir uglerod ko`proq eriydi. - uglerod bilan temirni kimyoviy birikmasi, ya'ni temir karbidi Fe 3 C. Sementitda 6,67% uglerod bo`ladi. Sementit atomlari zich joylashgan romb shaklidagi kristall panjaraga ega. Sementitni erish temperaturasi 1600°C tashkil qiladi, lekin negadir har xil qilib ko`rsatilgan 1250°C to 1600 °C gacha yetadi. Lekin sementit 768°C gacha ferromagnitli xossasiga ega bo`lib juda katta qattiqlikka ega bo`ladi. Shuning uchun sementitni xarakterli xususiyatlardan biri uning qattiqligidir. НУ = 1000 yoki (10000 Mpa) hamda juda kam plastiklikka ega bo`ladi. 1) Evtektik reaksiya, uglerod C=4,3% va o`zgarmas temperatura T=1147°C bo`lgan suyuqlikdan bir paytni o`zida ikkita qattiq faza ajralib chiqadi. S= ~4,3% (L- ledeburit) 2) Evtektoid reaksiyasi T=723°C bo`lganda qotishmada uglerodning konsentrasiyasi 0,8% yetganda bir paytni o`zida ikkita qattiq faza ferrit (F) va sementit parchalanadi. 5) Pertektik reaksiyada o`zgarmas temperatura 1499°C bo`lganda suyuqlikdan avval bir faza (ferrit) ajralib chiqadi, so`ngra ajralib chiqqan faza qoldiq suyuqlik bilan reaksiyaga kirishib, yangi bir fazani, ya'ni austenitni xosil qiladi. 5-rasm. Temir-uglerod xolat diagrammasi

Uglerod konsentratsiyasi perstektik reaksiya nuqtalarida quyidagicha bo`ladi: S"=0,1%, S”=0,16%, S"=0,51%. holat diagrammasida muvozanatdagi strukturaga binoan hamda kimyoviy tarkibiga ko`ra hamma hosil bo`layotgam temir uglerod qotishmalarini ikkita guruhga bo`lishi mumkin po`latlar va cho`yanlar.

Po`latlar deb, tarkibida uglerod miqdori S<2,14% bo`lgan qotishmalarga aytiladi. Cho`yanlar deb esa tarkibida uglerod miqdori S>2,14% bo`lgan qotishmalarga aytiladi. Lekin bunday bo`lishi albatta shartli, chunki ba'zi paytda po`latlarda 2,5% gacha uglerod bo`lishi mumkin. Po`latlarni muvozanatdagi strukturasiga qarab 3 ta guruh, evtektoid (perlit), evtektoidgacha (ferrit + perlit) hamda, evtektoiddan keyingi (perlit + sementit) po`latlarga bo`lishi mumkin. Cho`yanlarni ham muvozanatdagi strukturaga ko`ra 3 guruhga bo`lish mumkin. Evtetik (ledeburit) cho`yanlar evtektikgacha bo`lgan (A+L yoki P+L) cho`yanlar hamda evtektikadan keyingi cho`yanlar (L+S,). Albatta po`lat va cho`yan xossalarga birinchi navbatda uglerodni miqdori va uning temir bilan hosil qilgan fazalari katta ta'sir ko`rsatadi. Lekin temir uglerod qotishmalari murakkab qotishmalardir, chunki qotishmada temir va ugleroddan tashqari boshqa ko`p elementlar bor. Ular asosan doimiy qo`shimcha bo`lib, shartli ravishda zararli va foydali deb ikki guruhga bo`linadi. Zararli doimiy qo`shimchalarga fosfor, oltingugurt, azot, kislorod, vodorodni ko`rsatsak, foydali qo`shimchalarga marganets, kremniy, alyuminiy va boshqa metall qo`shimchalarni ko`rsatish mumkin. Foydali qo`shimchalar ferrit fazasimi mustahkamlash hisobiga qotishma mexanik xossalarini ko`taradi. Bolg`alanuvchan cho`yanlar Biz yuqorida muvozanat holatidagi temir - uglerod qotishmalarini strukturasiga va kimyoviy tarkibiga ko`ra klassifikatsiyaladi. Aytdikki hamma temir uglerod qotishmalari uglerod miqdoriga qarab ikkita katta guruhga bo`linadi dedik. Demak cho`yanlarda uglerod miqdori 2,14% ko`p bo`lar ekan. Lekin uglerod cho`yanlarda qattiq eritma holatida, kimyoviy birikma holatida hamda, sof - grafit holatida uchrashi mumkin. Sementit cho`yanga yaltiroq tus beradi. Shuning uchun asosiy uglerod strukturada kimyoviy birikma holatida bo`lsa, bunday cho`yanlar oq cho`yanlar deb ataladi. Agar uglerod cho`yanda sof - grafit holatida bo`lsa, bunday cho`yan rangi kulrang bo`ladi. Shuning uchun bunday cho`yanlarni nomini kulrang

cho`yan deb ataladi. Lekin, uglerodni cho`yan strukturasida sof - grafit holatida bo`lishi uning mexanik xossalarini beqaror o`zgartiradi. Cho`yanlarda grafit xususiyatini parchalash natijasida paydo bo`ladi va asosan u ajralish yuzalariga yoyiladi. Demak, sementitni grafitga parchalash va grafit formasi cho`yan xossalari belgilaydi. Shuning uchun ajralish yuzalarida yoyilayotgan grafit formasi uni hosil q?ilish usullariga qarab mashinasozlik cho`yanlarini 3 guruhga bo`lish mumkin: kulrang, yuqori mustahkamlikka ega bo`lgan sharsimon fafitli hamda bog`lanunchan cho`yanlar. Oq cho`yanlardagi sementitni sof grafitga parchalash protsessiga grafit hosil qilish protsessi deb ataladi. Umuman olganda cho`yanlarda stabil faza - grafitni hosil qilish to`g`ridan- to`g`ri suyuq (qattiq) qotishmadan ajratish mumkin yoki sementitni yonida stabil grafit fazapi hosil qilinganda temir-uglerod holat diagrammasida bir necha gradus temperatura farqi bilan faza o`zgarish chiziqlariga parallel chiziqlar hosil qilinadi, ya'ni metostabil temir-uglerod diagrammasi hosil bo`ladi. Lekin suyuq fazada (yoki austenitda) grafit hosil bo`lishiga qaraganda metostabil sementitni hosil bo`lishi osonroq. Grafit juda sokinlik bilan sovutilgandagina hosil bo`lishi mumkin. Shuning uchun, juda sekin sovutilganda (austenitda) ham grafit ajralib chiqib ferrit bilan mexanik aralashma hosil qilishi mumkin.

(A-> F+G). Kulrang cho`yanlarda asosan fafit suyuq fazani kristallanishi natijasida hosil bo`ladi. Austenitdan parchalanayotgan grafit mustaqil ajralmasdan, balki qo`shimchalar ustida hosil bo`ladi. Sementit strukturasiga ega bo`lgan cho`yanni uzoq va yuqori temperaturada qizdirilsa, sementitni fafitga parchalanishi mumkin. Cho`yanni yuqori temperaturaga qizdirilgandan avaal sementit to`la austenitda erishi kerak, ya'ni gomogen austenit fazasimi hosil qilish kerak. Ana shundan keyin asta-sekin sovutilsa avval A->A.+G so`ngra A"+G-^F+G hosil bo`ladi. Bunda grafit fazasini o`sishi austenit-grafit chegarasidagi uglerod atomlarini diffuziyalanishi orqali bo`ladi. Shu bilan bir qatorda temir atomlari ham ugleroddagi diffuziya orqali ajraladi, bu ham o`z navbatida fafitni o`sishiga olib keladi. Evtektoid temperaturasidagi pastdan fafitni ajralib chiqishi ham xuddi yuqorida ko`rilgan mexanizmiga bo`ysunadi, lekin bunda fafit ferrit-fafit chegarasidagi ferritdan fafitga qarab diffuziyalanadi va ferrit esa fafit fazasidan ajraladi.Shunday qilib fazalar qayta taqsimlanib ferrit-fafit mexanik aralashmasini hosil qiladi. Kulraig cho`yan umuman olganda temir, kremniy, uglerod uchlamchi sistemaga mansubdir, lekin bu elementlardan tashqari albatta marganes, fosfor va oltingugurt kabi qo`shimchalar bo`ladi. Kulrang cho`yanlarga qarab hamma uglerod yoki uning aksariyatini ko`p qismi sof fafit holatida bo`ladi. Kulrang cho`yanlarni strukturasini xarakterli tarafi shundan iboratki, fafit yoyilgan plastinkasimon, ko`ndalang kesimda chuvalchangsimon shaklda bo`ladi. Kulrang cho`yanlarda uglerod miqdori qancha ko`p bo`lsa, uning shuncha mexanik xossalari past bo`ladi. Shuning uchun amalda asosan evtektikadan oldingi (2,4- 3,8% C) cho`yanlar qo`llaniladi. Umuman cho`yanlarda uglerod miqdori 3,8% oshmaydi. Lekin agar cho`yanda uglerod miqdori 2,4% kam bo`lsa, uning suyuq holda oquvchanligi yomon bo`ladi. Cho`yanni mexanik xossasi uning strukturasiga bog`liq, asosan fafit, miqdori va formasiga bog`liq. Cho`yanni temir matritsaga ega bo`lgan kesiklardan iborat bo`lgan po`lat deb qarash mumkin. Bunday kesiklar (podrezlar) materialning metall asosini mustahkamligini kamaytiradi. Shuning uchun mexanik xossalar

kesik miqdori, o`lchamlari (geometriyasi) va matritsada taqsimlanish xarakteriga bog`liq bo`ladi, demak shuncha bir - biridan ajralgan holda bo`ladi, cho`yanni mexanik xossasi yuqori bo`ladi. Katta to`g`ri chiziqli yirik fafit to`plamlari metall asosida ko`proq hajmni agallaydi, demak cho`yan xossalari past bo`ladi. Grafit plastinkalari cho`yanning cho`zilishiga bo`lgan mustahkamligini kamaytirali, ayniksa plastikligini kamaytiradi. Metall asosini qanday strukturaga ega. Bo`lishidan qat`iy nazar kulrang cho`yanlarni nisbiy cho`zilishi 0 ga teng yoki juda kam (<0,5%) bo`lali. Siqilishdagi mustahkamlikka va qattiqlikka grafitni ta'siri kam, asosan metall matritsani strukturasiga bog`liq. Lekin cho`yan siqilishga sinalganda anchagina deformatsiyalanadi va yemirilish yo`nalishi chiziqlari 45°ni tashkil qiladi. Yemirilish kuchlanishi, cho`yan siqilishiga sinalganda, cho`zilishdagi yemirilish kuchlanishidan qariyb 3,5 barobar oshiq bo`ladi. Shuning uchun cho`yanlar konstruksiyalarda siqilishga ishlashni mo`ljallash kerak. Cho`yan egilishiga ishlayotganda ham grafit plastinkalari cho`zilishdagiga qaraganda kamroq ta'sir qiladi, chunki egilishda namunaning bir qismi siqilishga ham ishlaydi. Egilishdagi mustahkamlik cho`zilish va siqilishdagi mustahkamliklar orasida turadi. Kulrang cho`yanlarning qattiqligi НВ =143-255 (1430-2550 MPa).

Grafit metall matrisani bir butunligini buzganligi uchun, cho`yanlarda har xil to`plangan kuchlanishlar ta'sirini kamaytiradi. Masalan yemirilishga yuza nuqsonlar, darzlar buyinchalarni ta'siri kamayadi. Shuning uchun detalni mustahkamligiga detal konstruksiyasi (geometriyani murakkabligiga) ta'siri kam bo`ladi. Cho`yandagi grafit ishqalanishdan yuzlariga oson ko`chganligi uchun ishqalanishga yaxshi ishlaydi, ya'ni grafit quruq moylovchi rolini o`ynab, detalni yemirilishini kamaytiradi. Kulrang cho`yanlar strukturasiga kremniy katta ta'sir ko`rsatadi. Shuning uchun muvozanatdagi strukturani analiz qilishda uchlamchi diagrammadan MP- 5GS foydalanish kerak. Umuman kulrang cho`yanlarda grafitni miqdori 1,2-3,5% bo`ladi. Cho`yanda qancha kremniy ko`p bo`lsa, evtektoid temperatura intervali shuncha yuqoriroq bo`ladi. Kremniy qo`shilganda uglerodni temirda erishi kamayadi, natijada austenit oblastini mavjudlik kengligi kamayadi, ya'ni hamda E nuqtalar chap tarafga qarab suriladi. Bundan tashqari kremniy evtektik qotishmada uglerodni miqdorini kamaytiradi, ya'ni har bir protsent kremniy evtektikidagi uglerod miqdorini 3% ga kamaytiradi. Natijada S nuqta ham chapga qarab suriladi. Masalan kremniy elementi qo`shilmagan cho`yan uchun evtektik nuqtaga 4,3% C to`g`ri kelsa, cho`yanga 4% kremniy qo`shilsa, eptektik nuqtaga mos keladigan uglerod miqdori 3,1% ni tashkil qiladi. Demak evtektikadan uglerod qancha kam bo`lsa, cho`yanda shuncha uglerod sof grafit holatida bo`ladi. Albatta cho`yanlarni real sharoitda sovutganimizda hosil bo`layotgan fazalar holat diagrammasidagi fazalardan farq qiladi. Real sharoitdagi cho`yanlarda hosil bo`lgan quymalar, cho`yanni kimyoviy tarkibiga bog`liq, ya'ni uglerod va kremniy miqdoriga va kristallanish sharoitiga bog`liq bo`ladi. Kremniy grafitga parchalanish jarayonini osonlashtiradi, ya'ni sovutish tezligini kamaytirish bilan ekvivalentdir. Shuning uchun cho`yanda bir tarafdan kremniy miqdorini o`zgartirish bilan, ikkinchi tarafdan sovutish tezligini boshqarish bilan har xil metall asosidagi strukturaga ega bo`lgan cho`yanlarni olish mumkin bo`ladi.

Real sharoitda strukturada uglerodning qanday holatda bo`lishga qarab cho`yanlar quyidagacha bo`lishi mumkin: 1. Uglerod butunlay sementit holatda bo`lsa, bunday cho`yanlarga oq deb ataladi. Bunday cho`yanlar strukturasi - perlit, ledeburit va sementitdan iborat bo`ladi. 2. Strukturada uglerodni ko`proq qismi (-0,8%) sementit holatida bo`lib, qolgan qismi esa grafit holatida bo`lsa, bunday cho`yanlar yarim oq cho`yanlar deb ataladi. Bunday cho`yan strukturasi - perlit, ledeburit va plastinkasimon grafitdan iborat bo`ladi. 3. Agar matritsa strukturasi, ya'ni temir asosan faqat perlitdan iborat bo`lsa, bunday cho`yanlar perlitli kulrang cho`yan deb ataladi. Uning strukturasi perlit va grafitdan iborat bo`ladi. Perlit tarkibiga uglerod (0,7-0,8%) holatida bo`ladi. 4. Agar matritsa ferrit va perlitdan iborat bo`lsa, ferrit perlitli kulrang cho`yan deb ataladi. Bunday cho`yanlarda kimyoviy bog`langan holda uglerodni 0,7% dan to 0,1% gacha bo`lishi mumkin. 5. Ferritli kulrang cho`yanlar strukturasi ferrit va grafitdan iborat bo`ladi. Shuning uchun uglerod hammasi grafit holatida bo`ladi. Uglerod va kremniyni aniq bir tarkibida grafit parchalanishi qancha sekin sovutilsa shuncha to`la bo`ladi. Ishlab chiqarish sharoitida buni detalni kalinligini hisobga olish usuli bilan boshqari mumkin. Agar detal qancha yupqa bo`lsa, shuncha tez soviydi, demak grafitga to`la parchalanish uchun bundan detal materiali tarkibida kremniy miqdorini oshirish kerak.

Cho`yanlarda marganes miqdoriga 1,24-1,4% dan oshmasligi kerak. Chunki marganes grafitda parchalanishni qiyinlashtiradi va aksincha oq cho`yan strukturasini hosil bo`lishini mayinligini oshiradi. Shuningdek oltingugurt ham grafit hosil bo`lishini qiyinlashtiradi, hosil bo`lgan grafit donachalarini (plastinkalarini) o`stirishga yordam beradi. Shuning uchun oltingugurt miqdori 0,1- 0,2% dan oshmasligi kerak. Oltingugurt temir, marganes elementlari bilan sulfidlarni hosil qilib (GE5, MP5) sulfidlar esa temir bilan past temperaturali evtektik mexanik aralashmalarni hosil qiladi. Kulrang cho`yanlarda fosforni miqdori umuman 0,2% dan oshmaydi. Lekin fosfor grafit hosil bo`lish jarayoniga ta'sir ko`rsatmaydi. Ba'zi bir naytda fosforni miqdorini ataylab 0,4-0,5 gacha ataylab oshirishadi, chunki bunda cho`yan strukturasida evtektik mexanik aralashma (Fe 2 P+austenit) hosil bo`ladi, oq cho`yanlarda esa uchlamchi evtektik mexanik aralashma hosil bo`ladi (Fe 3 C+ Fe 2 P+austenit). Bunday evtektikani hosil bo`lishi cho`yanning suyuq holda oquvchanligini yaxshilaydi.

Cho`yanni antifriksion xossalari metall asos strukturasiga bog`liq, ya'ni perlit va ferrit nisbatiga bog`liq hamda grafit miqdori va formasiga bog`liq. Bunday cho`yanlarga qo`yiladigan talablar albatta birinchidan kam yoyilishi kerak, ikkinchidan ishqalanish koeffisienti ham kichik bo`lishi kerak. Antifriksion cho`yanlar A Ч deb belgilanadi va quyidagi markalarda bo`lishi mumkin: A ЧС . 1(3,2-3,6%; 1,3 - 2,0%3; 0,6 - 1,2 Mp ; 0,15~0,3% R ; <0,12%) ЧАС - 2, ЧАС -3. ЧАС - 1 va ЧАС - 2 perlit asosdagi cho ` yanlar toblangan yoki normallangan po ` latdagi qilingan vallar bilan birga ishqalanish juftlarida yaxshi ishlash ; ЧАС - 3 cho ` yanlari toblanmagan vallar bilan ham yaxshi ishlaydi . Fosfor miqdori ataylab ko`paytirilgan (0,3-0,5%) perlit asosdagi cho`yanlardan porshen halqalari yasaladi. Bunday cho`yanlar ishqalanishga bardoshligi yaxshi bo`ladi, chunki perlit asos mayda bo`lib, grafit fazasi fosfor evtektikasi ajratib turadi. Yuqori mustahkamlikka ega bo`lgan sharsimon grafitli cho`yanlar ozgina ishqoriy metallar qo`shib olinadi. Ko`pincha 0,30-0,07 % magniy qo`shib olinadi. Qolgan elementlarni miqdori bilan bu cho`yan kulrang cho`yandan farq qilmaydi. Magniy ta'siri ostida cho`yandagi grafit sharsimon formaga ega bo`ladi. Sharsimon grafit hajmi cho`yanda o`zgarmagan solishtirma yuzasi kam bo`ladi. Grafit sharsimon bo`lganligi uchun ichki kuchlanishlari to`planishiga yo`l qo`ymaydi. Sharsimon grafitga ega bo`lgan cho`yanlar yuqori mexanik xossa ega, hattoki quyma uglerodli po`lat xossalariga yaqinlashadi. Lekin shu bilan bir qatorda bunday cho`yanlar suyuq holda oquvchanligi saqlanib qoladi, yaxshi kesib ishlanadi, tebranishlar yutish xususiyatiga ega, ishqalanib yemirilishga bardoshligi katta. Bunday cho`yanlarni odatdagi tarkibi 2,7 - 3,7% C, 1,6-2,7% 81, 0,5-0,6%, 1^|?0.10%? R<0,1%. Yuqori mustahkamlikka ega bo`lgan cho`yanlar ВЧ harflari bilan belgilanib, undan keyingi son bilan cho`zilishdagi mustahkamligini ko`rsatadi. Orada tere qo`yilib prosent hisobida nisbiy cho`zilishi ko`rsatiladi. ВЧ 50-2, ВЧ 60-2, ВЧ 70-3, ВЧ 80-3. Agar metall asos perlit bilan ferritdan iborat

bo`lsa, nisbiy uzayish ancha ortadi. ВЧ 45-5; ВЧ 38-17; ВЧ 42-12 (ferrit asosli). Ichki termik kuchlarni olish uchun termik ishlov beriladi. Yuqori mustahkamlikka ega bo`lgan cho`yanlar quyma holda sanoatda keng qo`llaniladi. Masalan avtomobil va dvigatellarni tirsakli vallari tayyorlanadi. Korpusli detallar, prokat stanoklarining detallari va xokazo detallar tayyorlanadi. Kimyo va neft sanoatida korpusli detallarni yasashda ko`p ishlatiladi. Yuqori mustahkamlikka ega bo`lgan cho`yanlardan tirsakli vallar yasalganda struktura donachali perlit qilib olinadi, chunki bunda mexanik xossalar yaxshi bo`ladi. Strukturada donachali perlit olish uchun cho`yanga maxsus termik ishlov beriladi, ya'ni 600°C da qizdiriladi va bir ozdan so`ng temperatura 725°C gacha qizliriladi va shu temperaturada uzoq vaqt ushlab turiladi. Ikkita markada yuqori mustahkamlikka ega bo`lgan cho`yanlar bor: ЛЧВ -1 (2,8-3,5% C; 1,8-2,7% 5 У ; 0,5-1,2% Mn; Si<0,7) - perlit strukturasiga ega va ЛЧВ -2 esa ferrit bilan perlitdan iborat. ЛЧВ -1 toblangan po`lat birgalikda ЛЧВ -2 esa toblanmagan po`lat bilan birgalikda ishlaydi. Oq cho`yanni yuqori temperaturada uzoq vaqt ushlab turib, so`ngra sekin sovutilsa, ajralib chiqayotgan grafit formasi ponasimon bo`ladi. Aslida bunday cho`yanlarni bog`lab bo`lmaydi, grafitni formasi paxtasimon bo`lganligi uchun, kulrang cho`yanlarga nisbatan plastikligi katta, ana shu plastiklikni xarakterlash uchun bog`lanuvchan cho`yan deb ataladi. Bu cho`yanni metall asosi ferritli yoki perlitli bo`lishi mumkin. Ferritli bog`lanuvchan cho`yan yuqori plastiklikka ega va mashinasozlikda ko`p qo`llaniladi. Bog`lanuvchav cho`yanni hosil qilish uchun oq cho`yan kimyoviy tarkibi quyidagicha tanlanadi: 2,5-30% C; 0,7-1,5% 5У : 0,3-1,0% Mn; oltingugurt 5 0,12% va fosfor < S 1,8%. Cho`yanga uglerod va kremniy miqdori kamroq bo`lgani ma'qul, chunki uglerod kam bo`lsa, grafit kam bo`lib cho`yan plastikligi ortadi. Kremniy kamroq bo`lganda grafit plastinkasimon shakllanish bo`lgan. Quyma cho`yandan tayyorlangan detallarning devorlarini qalinligi 40-50 mm dan

oshmasligi kerak, aks holda detalning o`rtacha qismida plastinkasimon grafit hosil bo`ladi. Grafit kesib ishlash sharoitini ham yaxshilaydi. Metall qirqadigan stanoklarda cho`yanlarga ishlov berilayotganda qirindi maylalanib chiqadi. Bu esa ish protsessini sekinlashtiradi. Cho`yanlarning mustahkamligi asosan metall asosga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun, metall asos perlit strukturadan iborat bo`lsa. eng katta mustahkamlikka ega bo`ladi. Agar metall asosda (1>ferrit ham bo`lsa, plastiklikka ko`p ta'sir bo`lmagan holda mustahkamligini kamaytiradi, ishqalanishdagi yemirilish darajasi ham katta bo`ladi. Shuning uchun ferrit asosga ega bo`lgan kulrang cho`yanlar eng kam mustahkamlikka ega. Kulrang cho`yanlar GOST-1412-79 asosan markalanadi. Ulchr СЧ -15 harflari bilan belgilanadi, 15 raqami cho`zilishdagi o`rtacha mustahkamlikni bildiradi (kg/mm 2 ). O`z xossalari va qo`llash sohalari bo`yicha kulrang cho`yanlarning bir necha turlari mavjud. Cho`yan xossalari asosan metall asosga (matritsaga) bog`liq. Metall asosli ferrit va perlitdan iborat bo`lgan cho`yanlar javobgarligi kamroq bo`lgan va devor kalinligi 10-30 mm bo`lgan detallarni yasashda qo`llaniladi. Ular СЧ 10, СЧ 15 deb markalanadi. Demak, bunday cho`yanlarni cho`zilishdagi o`rtacha mustahkamligi 10-15 kg/mm: yoki 100-150 MPa, siqilishdagn mustahkamlik esa chuzilishdagi mustahkamlikdan ikki barobardan ko`p bo`ladi.

Похожие

Metallar va ularning qotishmalari

Rangli metallar va ularning qotishmalari

Quymakorlik qotishmalari va ularni xususiyatlari

Konstruktor materiallari

Quymakorlik metallurgiyasi