Metallar va ularning qotishmalari - Материаловедение - Рефераты

Metallar va ularning qotishmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Metallar va ularning qotishmalari Reja: 1. Qora metall va uning qotishmalari. 2. C h uyan va uning sinflanishi. 3. Pulatlar va ularning sinflanishi. 4. Legirlangan pulatlar. 5. Q otishma turlari va xossalari.

Qora metall va uning qotishmalari Texnikaviy temirni temir rudalaridan uglerod yordamida kaytarish reaktsiari yordamida olinadi va shuning uchun temir tarkibida xamma vakt 4,5 - 5,O % dan yukori bulmagan mikdorda uglerod buladi. Bundan tashkari, texnikaviy temir tarkibiga rudadan kupgina xar xil elementlar utadi. Ularga misol kilib Si, Mn, P, S va xatto Ni, Sr larni kursatish mumkin. Kora metallarga asosan temir va uning kotishmalari kiradi. Temir kotishmalarining eng muximlarini pulat bilan chuyan tashkil etadi. Kimyoviy tarkibi jixatidan pulat bilan chuyan, ya’ni ular kup komponentli kotishmalardir. Ammo ularning tarkibiga ikkita asosiy komponent - temir va uglerod kiradi va shuning uchun bu kotishmalarni temir bilan uglerod kotishmalari deb karash mumkin. Tarkibida O,O5 dan O,2 % gacha uglerod bulgan temir kotishmasi yumshok temir deyiladi va 2,14 % gacha uglerod bulgan temir kotishmalari pulat deyiladi. YUmshok temir plastik, kulrang tusda tovlanadigan ok metall bulib, 1539 o S da suyuklanadi. Chuyan va uning sinflanishi CHuyan domna pechlarda olinadigan temirning asosiy maxsuloti xisoblanadi. Uning tarkibida 2,14 dan 4,5 % gacha uglerod buladi. Ugleroddan tashkari uning tarkibida kupgina turli elementlar xam ishtirok etadi. Ishlatilish soxasiga kura chuyan 3 ta asosiy guruxga bulinadi: kayta ishlanuvchi, kuymakorlik chuyanlar va ferrokotishmalar - ya’ni maxsus chuyanlar. 1) kayta ishlanuvchi chuyan barcha chuyanlarning 8O % ni tashkil etadi. Tarkibidagi xamma uglerod yoki uning ma’lum kismi temir bilan kimyoviy birikkan xolda - temir karbidi ( ў eS, tsementit) kurinishda buladi. Bunday kotishma ok chuyan deyilib, uni kayta ishlash yuli bilan undan pulat olinadi. Ok chuyanning

ozrok kismi maxsus tarzda yumshatilib shartli ravishda bolgalanuvchan chuyanga aylantiriladi. Pulatning olinish usuliga kura kayta ishlanuvchi chuyan 3 sinfga, ya’ni marten, bessemer va tomas chuyanlarga bulinadi. Marten chuyani M-1, M-2, va x.k., bessemer chuyani B-1, B-2 va x.k., tomas chuyani esa T-1, T-2 va x.k. kurinishda markalanadi. 2)kuymakorlik chuyanning tarkibidagi uglerodning mul kismi erkin xolatda grafit kurinishda buladi va sinik joyi kulrang tusda bulgani sababli kulrang chuyan deb ataladi. Tarkibidagi grafitning shakliga kura kulrang chuyan oddiy, juda puxta va bolgalanuvchi chuyanlarga bulinadi. Oddiy kulrang chuyan SCH xarflari va ikki xonali ikkita son bilan markalanadi (SCH12-29). SCH - ser ы y chugun; 12 - uni chuzilishidagi pishiklik chegarasi (kg/mm 2 ); 29 - egilishidagi mustaxkamligi (kg/mm 2 ) ni bildiradi. Bu chuyanda grafit plastinkalar shaklida buladi. Juda puxta chuyan VCH xarfi bilan belgilanadi (v ы sokoprochn ы y chugun) . Agar u VCH 45-5 bilan belgilangan bulsa u xolda 45 - chuyanning chuzilishidagi pishikligini (kg/mm 2 ), 5- esa chuyanning nisbiy chuzilishini ( % xisobida) bildiradi. Juda puxta chuyanda grafit zoldir shaklida buladi. Bolgalanuvchan chuyanda grafit bodrok shaklida bulib, bu chuyan xam xarf va sonlar bilan belgilanadi. Bu chuyanlar xam oldigi chuyan kabi markalanadi. Masalan KCH50-4 bilan belgilangan bulsa bunda KCH - kovkiy chugun, ya’ni bolgalanuvchan chuyan degani, sonlar esa tegishlicha chuzilishidagi pishikligi va nisbiy chuzilishini bildiradi. 3) Ferrokotishmalar. Bu chuyanlar tarkibida kremniy va marganets mikdorlari odatdagi chuyandagidan ancha kup buladi. Ular uch turga bulinadi: ferrosilitsiy, yaltirok chuyan va ferromarganets. Ferrokotishmalardan pulat olishda va ular pulatlarni legirlashda ishlatiladi. Bu chuyanlardan tashkari, legirlangan chuyanlar deb ataladigan xili xam buladi.

Pulatlar va ularning sinflanishi Pulatlar xozirgi zamon texnikasining barcha soxalarida xilma-xil detallar, mashinalar va konstruktsiyalar tayyorlash uchun ishlatiladigan asosiy material xisoblanadi. Pulat asosan chuyandan olinib, undan tarkibi bilan farklanadi. Pulatda uglerod va boshka elementlar mikdori chuyandagiga nisbatan kam buladi. Demak chuyandan pulat olishda chuyan tarkibidagi kushimcha elementlar mikdorini kamaytirish lozim buladi. Xozirgi kunda pulat olishning uch usuli mavjud bulib, bularga konvertor, marten va elektr usullar kiradi. Kimyoviy tarkibiga kura pulatlar ikki guruxga, ya’ni uglerodli pulatlar guruxi bilan legirlangan pulatlar guruxiga bulinadi. Ugderodli pulatlar. Tarkibida 2,14% gacha uglerod bulgan pulatlar uglerodli pulatlar deyiladi. Tarkibida 0,25% gacha uglerod bulgan pulatlar kam uglerodli, 0,25 dan 0,60% gacha uglerod bulgan pulatlar urtacha uglerodli va 0,60% dan kup uglerodi bulgan pulatlar esa kup uglerodli pulatlar deb ataladi.Uglerodli pulatlar, vazifasiga kura, konstruktsion pulatlar bilan asbobsozlik pulatlarga, sifatiga kura esa oddiy sifatli, sifatli va yukori sifatli pulatlarga bulinadi. Uglerodli konstruktsion pulatlar sifatiga kura oddiy sifatli va sifatli pulatlarga bulinadi. Oddiy sifatli pulatlar A, B, va V guruxlarga yoki  ,  va  gurux pulatlarni ishlab chikarishni nazarda tutadi. A guruxga mexanikaviy xossalari kafolatlangan, B guruxga kimyoviy tarkibi kafolatlangan va V guruxga esa xam mexanikaviy xossalari, xam kimyoviy tarkibi kafolatlangan pulatlar kiradi. A gurux pulatlari St. xarflari va 0, 1, 2, ...., 7 rakamlari bilan markalanadi Rakam kancha katta bulsa pulatning pishikligi va kattikligi shuncha yukori, plastikligi esa shuncha kichik buladi. B gurux pultlari M, K, B, St. xarflari va rakamlar bilan markalanadi (M - marten pulatini, K - konvertor va B - bessemer pulatini bildiradi). Masalan MSt.0, MSt.5, KSt.4, BSt.1 va x.k.

V gurux pulatlari marten usulida va konvertor usulida tayyorlanadi. Bu gurux pulatlari VMSt.1, VMSt.2, VKSt.1, VKSt.2, kabi xarflar va rakamlar bilan markalanadi. Sifatli pulatlarning kimyoviy tarkibi va mexanikaviy xossalari kafolatlangan buladi. Sifatli pulatlar tarkibidagi marganets mikdoriga kura ikki guruxchaga bulinadi.  gurux pulatlarda kupi bilan 0,8%; 11 gurux pulatlarida esa 1,2% gacha marganets buladi. 1 gurux pulatlar 05, 08, 10, 15, 20, ------, 85 ( 0,05% uglerod va 0,85% gacha marganets buladi).  gurux pulatlar 15G, 20G, -----, 70G (0,15 dan 0,7% S va 0,8 dan 1,2% gacha marganets bor). Uglerodli asbobsozlik pulatlar jumlasiga tarkibida 0,65 dan 1,35% gacha uglerod bulgan pulatlar kiradi. Bu pulatlar sifatli va yukori sifatli bulishi mukin. Uglerodli asbobsozlik pulatlar U7, U7A, U8, U8A, -------, U13, U13A bilan markalanadi. Bunday belgi pulat uglerodli (U), rakamlar uglerod mikdorini undan bir ulushini (7=0,7% S) bildiradi. A-xarfi pulatni yukori sifatli ekanligini bildiradi. Legirlangan pulatlar Tarkibida ataylab kushilgan elementlar, masalan Sr, Ni,Mo, V, W va boshkalar yoki ortikcharok mikdorda doimiy kushimchalar, masalan kremniy, marganets va boshkalar bulgan pulatlar maxsus yoki legirlangan pulatlar deb, kushilgan va ortikcharok bulgan doimiy elementlar esa maxsus yoki legtrlovchi elementlar deb ataladi. Pulat tarkibida kaysi legirlovchi element yoki elementlar bulsa pulatning nomi shunga karab aytiladi (marganetsli pulat, xromnikel’-molibdenli pulat va x.k.). Pulatni legirlashdan maksad uning xossalarini zarur tomonga uzgartirishdan iborat. Mis, xrom, nikel’, titan, molibden, niobiy va boshkalar pulatning korroziyabardoshligini oshiradi va uning boshka xossalariga xam ijobiy ta’sir etadi.

Legirlangan pulatlar kimyoviy tarkibi jixatdan ma’lum guruxlarga bulinadi. Bunday pulatlar uz tarkibidagi legirlovchi elementlar mikdoriga kura uch guruxga bulinadi: Kam legirlangan (2,5% gacha legirlovchi elementi bulgan pulatlar), urtacha legirlangan (2,5 - 10,0%) va kup legirlangan (10,0% dan kup) pulatlar. Kam legirlangan pulatlar asosan konstruktsion pulatlar sifatida, urtacha legirlangan pulatlar konstruktsion va asbobsozlik pulatlar sifatida, kup legirlangan pulatlar esa asosan maxsus xossali pulatlar sifatida ishlatiladi. Legirlangan pulatlar vazifasiga kura uch guruxga - konstruktsion pulatlar guruxi, asbobsozlik pulatlar guruxi va maxsus xossali pulatlar guruxiga bulinadi. Uchinchi gurux pulatlarga kuyidagi maxsus pulatlarni kursatish mumkin: korroziyabardosh pulatlar, olovbardosh pulatlar, issikbardosh pulatlar, elektr karshiligi yukori bulgan kotishmalar, aloxida termik xossalarga ega bulgan kotishmalar, magnitli kotishmalar va x.k. Aloxida fizikaviy va kimyoviy xossalarga ega bulgan pulatlar va kotishmalar xozirgi zamon texnikasining turli soxalarida va ayniksa, elektrotexnika va radiotexnika sanoatida, raketasozlik va turbinasozlikda, aviatsiya va kimyo sanoatda kup ishlatiladi. GOST ga kura, xar kaysi legirlovchi element ma’lum xarf bilan belgilanadi. Masalan: A-azot, YU-alyuminiy, R-bor, F-vanadiy, V-vol’fram, K-kobal’t, S- kremniy, G-marganets, D-mis, E-selen, CH-siyrak er elementlari, T-titan, X-xrom, P-fosfor, TS-tsirkoniy, N-nikel’, M-molibden, B-niobiy. Legirlangan pulatlar tegishli xarflar va rakamlar bilan markalanadi. Xarflar legirlovchi elementlarni, rakamlar esa ularning mikdorini kursatadi. Legirlangan pulat markasida rakamlar va xarflar muayyan tartibda kuyiladi. Pulat markasida eng oldin turgan rakamlar shu pulat tarkibidagi uglerod mikdorini foyizning yuzdan bir ulushlari xisobida ifodalaydi, xarflardan keyin turgan rakamlar esa shu xarflar bilan belgilangan elementlarning foyiz xisobidagi urtacha mikdorini bildiradi. Legirlovchi elementning mikdori 1% dan kam yoki 1% dan sal kuprok bulsa rakam yozilmaydi. Masalan: 20XN markali pulat tarkibida 0,17 -0,23% S,

0,45 - 0,75% Sr va 1,0 - 1,4% Ni borligini kursatadi. 18X2N4V markali pulatda esa 0,14 - 0,20% S, 1,35 - 2,65% Sr, 4,0 - 4,4% Ni va 0,8 - 1,2% vol’fram buladi. Ba’zi guruxdagi pulatlar kushimcha ravishda ravishda tegishli xarflar bilan belgilanadi. Masalan: zoldirli va rolikli podshipniklarga muljallangan pulatlar - SH, magnitlangan pulatlar - E, elektrotexnikviy pulatlar - E, tezkesar pulatlar - R, xromli zanglamas pulatlar - J, xrom-nikelli zanglamas pulatlar - YA xarflari bilan belgilanadi. Kotishma turlari va xossalari Ikki va undan ortik elementlarni birga suyultirish orkali xosil kilingan birikma kotishma deyiladi. Kotishmani tashkil etgan elementlarning xar biri komponent deb ataladi. Texnikada sof metallar emas, balki ularning kotishmalari ishlatiladi. Korroziyabardoshlik fakat kotishmalarning tarkibiga boglik bulmay, balki ularning strukturasiga, kotishmada xoil bulgan fazalarning xossalariga, strukturani tashkil kiluvchilarga, xosil kilingan strukturaning yuza kattaligiga, uning tuzilishiga, shakliga va uning sistemada tarkalishiga, shuningdek kotishmada xosil bulgan kuchlanishga va kotishmaning sirt tuzili щ iga boglik. Komponentlar suyuk xolatida bir-birida eriydigan, ammo kattik xolatida bir- birida mutlok erimaydigan va uzaro kimyoviy birikma xosil kilmaydigan kotishmalar mexanik aralashmalar deyiladi. Kotishmaning bir-biridan chegara sirt bilan ajralgan kismi faza deb ataladi. Mexanik aralashmalarda, uni tashkil kiluvchi komponentlar soniga karab, ikki yoki undan kup fazalar buladi. Binobarin, ikki komponentli mexanik aralashma ikki fazali kotishma xisoblanadi. Kupchilik metall kotishmalar suyuk xolatda bir jinsli, ya’ni komponentlari bir-birida erigan xolatda buladi va kristallanish jarayonida uning bir jinsliligi saklanib koladi. Bunday kotishmalarda komponentlarning atomlari umumiy kristall panjaraning tarkibiga kiradi, ya’ni komponentlari bir-birida eriydi. Demak, eruvchi komponentning eruvchanligi va erituvchi komponentning eritish kobiliyati kattik xolatda xam saklanib koladi. Bunday kotishmaning kristallanishi natijasida xosil

bulgan kattik jism kattik eritma deyiladi. Binobarin, kattik eritma bir fazali, bir turdagi kristallardan iborat va bir kristall panjaraga ega bulgan kotishmadir. Birlamchi kristallanish jarayonida komponentlarning uzaro kimyoviy reaktsiyaga kirishuvi natijasida xosil bulgan kotishmalar kimyoviy birikmalar deb ataladi. Kimyoviy birikmalar bir jinsli, ya’ni bir fazali kotishmalar jumlasiga kiradi. Kotishmalarda ikkilamchi kristallanish jarayoni xam sodir buladi. Bu kristallanish kotishma komponentlarining allatropik shakl uzgarishlariga yoki kattik eritmalarni kisman yoki batamom parchalanishiga boglik. Kattik eritmalar parchalanganda yangi kattik eritma, kimyoviy birikma yoki mexanik aralashma xosil buladi. Kimyoviy birikma xosil kiluvchi bir fazali kotishmalar konstruktsion material sifatida ishlatilmaydi. CHunki bunday kotishmalar murt, kattik bulishi bilan birga yomon texnologik xususiyatlarga ega buladi. Kattik eritma xosil kluvchi bir fazali kotishmalar yaxshi texnologik xususiyatga ega bulishi bilan birga ular korroziyabardosh kotishmalar xisoblanadi. Kup fazali kotishmalar korroziyabardosh bulmaganligi sababli ulardan kimyoviy sanoatda ishlatiladigan jixozlar tayyorlanmaydi. Ammo kup fazali kotishmalar ichida korroziyabardoshlari xam buladi. Masalan: kremniyli chuyan, kremniy alyuminiy (silumin kotishma) - Al+Si li kotishma va x.k.

Adabiyotlar r o’ yxati : 1. Xamraev A.L. Konstruktsion materiallar va metallar korroziyasi fanidan ma’ruza matni. Toshkent, TITLP, 1999 y. 2. Klinov I.YA. Korroziya ximicheskoy apparatur ы i korrozionnostoykie material ы . M.,Mashinostroenie,1967,468 s. 3. Klinov I.YA. Ximicheskoe oborudovanie korrozionnostoykom ispolnenii. Spravochnik. M., Mashinostroenie 1970, 589 s.

Похожие

Rangli metallar va ularning qotishmalari

Metallar va ularning qotishmalari1

Temir va uning qotishmalari

Quymakorlik qotishmalari va ularni xususiyatlari

Metallar korroziyasi xaqida umumiy ma’lumotlar