logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Материаловедение
  4. Quymakorlik metallurgiyasi

Quymakorlik metallurgiyasi

Загружено в:

22.01.2023

Скачано:

0

Размер:

610.998046875 KB
Скачать
Quymakorlik metallurgiyasi Reja: 1 Quymakorlik metallurgiyasining umumiy tasnifi 2 Suyuqlantirishning asosiy prinsiplari va usullari Metallurgiya – fan va texnikaning hamda sanoatning ma’dan va boshqa materiallardan metallar olish jarayonlarini, shuningdek, metall qotishmalarning kimyoviy tarkibini, strukturasini, binobarin, xossalarini o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarni qamrab oluvchi sohasidir. Quymakorlikda suyuq holatdagi quyma qotishmalar tayyorlash va ularni ma’lum tarkibli hamda talab etilgan xossali holatga yetkazish jarayonlari metallurgiyaga kiradi. Quymakorlik metallurgiyasining asosiy metodlari suyuqlantirish va biror tashqi ta’sir yordamida (bu ta’sirlar xilma-xil bo’lishi mumkin) suyuq quyma qotishmalarga ishlov berishdir. 1 Quymakorlik metallurgiyasining umumiy tasnifi Quymakorlikda suyuqlantirish atamasi talab etilgan sifatdagi quymalar olishni ta’minlaydigan ma’lum kimyoviy tarkibli, haroratli va xossali qotishma tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan fizik va kimyoviy jarayonlar majmuyini bildiradi. Jarayonlarning asosini tashkil etuvchi fizik va kimyoviy qonuniyatlar majmuyi suyuqlantirish metodi deyiladi. Suyuqlantirish metodi uni amalga oshirishning asosiy prinsipi bilan belgilanadi. Masalan, vagrankada suyuqlantirish metodi suyuqlantirish agregati sifatida vagrankadan foydalanishga, yoy yordamida suyuqlantirish esa issiqlikni hosil qilish manbayi sifatida yoy razryadidan foydalanishga asoslangan va h.k. Quyma qotishmalarni suyuqlantirib olishning asosiy xususiyati shundan iboratki, bunda quymaning talab etilgan xossalari unda birdaniga, keyingi metallurgik ishlov berishlarsiz hosil qilinishi zarur. Masalan, metallurgiya zavodlarida suyuqlantirib olinadigan po’lat quyma tarzida quyiladi, keyin esa unga bosim bilan ishlov beriladi (uchinchi metallurgik ishlov), quymakorlikda suyuqlantirib olinadigan po’latdan esa talab etilgan sifatdagi quyma detal olishda foydalaniladi, bu olingan xossalar esa termik ishlov berish yo’li bilan, biroq metallurgik ishlov bermasdan yaxshilanishi mumkin. Quyma qotishmalarni suyuqlantirib olish, ba'zan metallar va qotishmalar olishning metallurgik jarayonidan iborat bo'lgan birlamchi suyuqlantirishdan farqli ravishda, quymakorlikda ikkilamchi suyuqlantirish deb ataladi. Cho’yan uchun, masalan, domnada suyuqlantirib olish birlamchi, vagranka yoki elektr pechlarda suyuqlantirib olish esa ikkilamchi suyuqlantirish hisoblanadi. Ikkilamchi suyuqlantirish uchun dastlabki material sifatida metallurgiyadagi kabi ma’dandan emas, balki metallar va qotishmalardan foydalaniladi, bular, o’z navbatida, yo birlamchi suyuqlantirish mahsuloti, yo metall temir-tersagidan iborat ikkilamchi metallar bo’lishi mumkin. Ba’zan bu atama «Ikkilamchi rangli metallar» korxonalarida rangli metallar temir-tersagini qayta suyuqlantirish yo’li bilan olinadigan quyma holdagi rangli metallarni anglatadi. Suyuqlantirish agregatiga qattiq materiallar solinadi, u yerdan esa suyuq metall yoki qotishma va suyuqlantirishdagi qo'shimcha mahsulot hisoblangan shlak (tashqol) olinadi. Qattiq materiallar aralashmasi shixta deb ataladi. Uning tarkibi tayyor metall yoki qotishmaning talab etilgan xossalariga ko’ra belgilanadi. Shixtaning asosini metall materiallar tashkil etadi. Qotishma hosil bo’lishi uchun ma’lum sharoitlar yaratish maqsadida suyuqlantirish agregatiga fluslar ham solinadi. Ular shlak hosil qilish yoki uning tarkibini rostlash uchun metallurgiya jarayonlarida ishlatiladigan materiallardir. Ko’pincha quyma qotishmalarni suyuqlantirib olishda alohida faza sifatida ugleroddan foydalaniladi. U vagrankada yoqilg’i sifatida ishlatiladi, elektr pechlarida karburizator (uglerodlovchi) bo’lib xizmat qiladi, suyuqlantirish agregatlarining ba’zi turlarida esa o’tga chidamli ichki devor qatlami rolini bajaradi. Suyuqlantirishning barcha jarayonlarida gaz fazasi ishtirok etadi, bu fazani gazlar, yoqilg’ining yonish mahsulotlari, boshqa fazalarning o’zaro ta’sirlashadigan elementlari, shuningdek, agar suyuqlantirish pechi germetiklangan bo’lsa, atrof atmosferasi hosil qiladi. Ba’zi hollarda suyuqlantirish vakuumda olib boriladi. Suyuqlantirish pechlarining suyuqlantirish jarayoni o’tadigan ichki bo’shlig’i 1800 °C gacha haroratga chidaydigan o’tga chidamli ichki qatlam (futerovka) bilan chegaralangan bo’ladi. Bu qatlam qisman suyuqlanishi va boshqa fazalar bilan o’zaro kimyoviy ta’sirlashishi mumkin. Suyuqlantirish natijasida suyuq qotishma olinadi, undan qoliplarga quyishda foydalanish mumkin. Biroq ko’pchilik quymalarda qotishmaning sifatini talab etilgan darajagacha yetkazish uchun unga suyuq holida ishlov beriladi. Ishlov berish bevosita pechda yoki undan tashqarida olib boriladi (pechdan tashqarida ishlov berish). Ishlov berish jarayonida qotishma zararli qo’shilmalardan tozalanadi, modifikatsiyalanadi va legirlanadi. 56-rasm. Metallarni suyuqlantirish pechining umumiy tuzilishi: 1 - suyuq shlak; 2 - metallni suyuqlantiradigan joy; 3 - chiqib ketadigan gazlar; 4 - qattiq metall; 5 - qattiq uglerod; 6 - qattiq flyuslar; 7 - beriladigan gaz; 8 - suyuq metall; 9 - futerovka. 2 Suyuqlantirishning asosiy prinsiplari va usullari Suyuqlantirish jarayonlarining klassifikatsiyasi va ularni amalga oshirish usullari. Barcha mavjud jarayonlar bosqichlari soniga ko’ra monojarayonlar va polijarayonlarga bo’linadi. Quymakarolikda monojarayonlar eng keng tarqalgan. Monojarayonda hamma operatsiyalar bitta suyuqlantirish agregatida, polijarayonda esa suyuqlantirish ketma – ket ikkita yoki bir nechta suyuqlantirish agregatida bajariladi. Qayta suyuqlantirish jarayonlari alohida guruhni tashkil etadi, bularda dastlabki quyma (odatdagidek shixta emas) qayta suyuqlantirishdagi ma’lum sharoitlar tufayli ancha yuqori sifatli quymaga aylanadi. Bunda quyma bevosita suyuqlantirish jarayonida shakllanadi (uzluksiz jarayon), yo maxsus sharoitlarda, masalan, vakuumda qoliplarga quyish natijasida shakllanadi. 57-rasm. Quymakorlikda qotishmalarni suyuqlantirib olish jarayonlarining klassifikatsiyasi. Polijarayon dupleks – jarayonlarga va tripleks – jarayonlarga bo’linadi. Dupleks – jarayonda ikki pechdan foydalaniladi: bittasi suyuqlantirish va qisman qizdirish uchun, ikkinchisi uzil – kesil yetiltirish va quyishga uzatish uchun ishlatiladi. Tripleks – jarayonda aytib o’tilgan ikki pechdan tashqari, maxsus quyish qurilmasidan iborat bo’lgan uchinchi pechdan ham foydalaniladi [26]. Quymakorlikda qotishmalarni suyuqlantirib olish usulining fizik mohiyati dastlabki kristall materiallarni suyuq holatga o’tkazishdan iboratdir. Bu o’tkazish issiqlik yutilishi bilan kechadi. Yonilg’i bilan ishlaydigan va elektr pechlarda suyuqlantirib olish jarayonlari ushbu jarayonning o’tishi uchun zarur bo’lgan issiqlikni hosil qilish prinsipi bo’yicha bir – biridan farq qiladi. Suyuqlantirish jarayoni uzluksiz va davriy bo’lishi mumkin. Uzluksiz jarayonda yuklash va chiqarish operatsiyalari ayni bir vaqtda o’tadi, davriy jarayonda esa bu ikki operatsiyani ayni bir vaqtda olib borib bo’lmaydi. Issiqlik hosil qilish manbayi suyuqlantirishda reaksiyaga kirishuvchi fazalar bilan kontaktda bo’lishi yoki ulardan ajratib qo’yilgan bo’lishi mumkin, shu boisdan suyuqlantirishning kontaktli va kontaktsiz jarayonlari bir - biridan farq qiladi. Bitta suyuqlantirish agregatida ikkita issiqlik hosil qilish manbayidan foydalanish mumkin. Bu holda suyuqlantirish jarayonlari kombinatsiyalashgan (aralash) bo’ladi. 58-rasm. Metallni suyuqlantirish asosiy ishchi joylari va pechlari turlari Suyuqlantirish jarayonini amalga oshirish uchun ikkita asosiy element zarur: ishchi bo’shliq va issiqlik energiyasi hosil qiluvchi manba. Uzluksiz jarayonlarda shaxta shaklidagi ishchi bo’shliqdan (58a-rasm), davriy kontaktli usullarda vanna tarzidagi (58b-rasm), kontaktsiz usullarda tigel tarzidagi (58d-rasm) ishchi bo’shliqlardan foydalaniladi. Issiqlik energiyasi hosil qilish manbalariga quyidagilar kiradi (58rasm): K – qattiq yoqilg’i (odatda koks) va G – gaz yoki suyuq yonilg’i, D – elektr yoy razryadi, P – plazma – yoy razryadi, S – spiralning (nixrom sim va boshqalarning) qarshiligi, I – tigel atrofidagi induktor, IK – kanal tipidagi induktor, SSH – shlak qatlamining qarshiligi, EP – elektron pushka. Ishchi bo’shliqlarni va issiqlik hosil qilish qurilmalarini birlashtirish (U) variantlari quyidagi asosiy suyuqlantirish agregatlarini hosil qilishga imkon beradi. 1. Yoqilg’idan foydalaniladigan: SH U K = V – vagranka, SH U G = GV – gazda ishlaydigan vagranka, VP U G = Pl – alangali pechlae, bular quyiladigan bo’linadi: statsionar PlS, burilma PlP va aylanma PlV hamda T U G = TP – tigelli suyuqlantirish pechlari. 2. Elektrda ishlaydigan: VP U D = DP – yoy pechlari, bular quydagilarga bo’linadi: nomustaqil yoyli pechlar DZ (bunda yoy elektrod bilan metal orasida yonadi); mustaqil yoyli pechlar DN (bunda yoy ikkita elektrod orasida yonadi); VP U P = PP – plazma pechlari; VP U S = PSV – vannali qarshilik pechlari; T U I = ITP – tigelli induksion pechlar; T U IK = IKP – kanali induksion pechlar; T U S = PST – tigelli qarshilik elektr pechlari. Issiqlik hosil qiluvchi ikkita manbani bitta shakldagi ishchi bo’shliq yoki shakldagi ishchi bo’shliq bilan birlashtirilganda kombinatsiyalashgan suyuqlantirish pechlari hosil bo’ladi. Masalan, T U I U P = IPP – induksion – plazmali pech; SH U V U G = DHP – shaxta – alangali pech va h.k. Metallni ikkita suyuqlantirish agregatidan foydalanib suyuqlantirish dupleks – jarayon deb ataladi (59- rasm). Dupleks – jarayonning turlaridan biri vagrankadan konvetorga cho’yan quyib, undan po’lat olishdir. Konvetorga quyilgan cho’yan orqali havo yoki kislorod haydaladi, natijada po’lat olinadi. Konvetor – yoqilg’i foydalanilmaydigan yagona agregatdir. Issiqlik hosil qilish manbalari ishchi bo’shliqning qayta suyuqlantirish qoliblar bilan birlashtirilganda (58 e,f -rasm) qayta suyuqlantirsh jarayonlari sodir bo’ladi, masalan, PrP U SSH = ESHP – elektr shlak vositasida qayta suyuqlantirsh va h.k. Quymakorlikda ESHP pechi yordamida tayyor quyma olish mumkin (suv bilan sovitiladigan kristallizator). Qayta suyuqlantirishning boshqa turlari vacuum (V) bo’lishini taqozo etadi: PrP U D U V= VDP – vakuum yoy yordamida qayta suyuqlantirish; PrP U EP U V= ELP – elektrnur yordamida qayta suyuqlantirish. Qayta suyuqlantirish jarayonlariga, shuningdek, vakuumda induksion suyuqlantirishni ham kiritish mumkin (IP U V = IVP) (59-rasm). Jarayonlarning keltirib o’tilgan klassifikatsiyasiga muofiq, qotishmalarning har qaysi guruhi uchun suyuqlantirishining turli usullari mavjud. Masalan, cho’yanni suyuqlantirib olish uchun vagrankada suyuqlantirish, induksion va yoy yordamida elektr suyuqlantirsh, dupleks – jarayonlarda suyuqlantirish, issiqlik hosil qilishning kombinatsiyalashgan manbalaridan foydalanib (masalan, induksion – plaza yordamida) suyuqlantirish qo’llaniladi. Suyuqlantirish jarayonining parametrlari. Suyuqlantirish jarayonining intensiv parametrlariga harorat va bosim kiradi. Ular qotishma turiga va suyuqlantirish agregatining xiliga bog’liq bo’ladi. Aynan bir xil qotishma suyuqlantirib olish uchun parametrlari turlicha bo’lgan turli suyuqlantirish agregatlaridan foydalanish mumkin. Ko’pgina hollarda suyuqlantirishdagi gaz fazasining bosimi atmosfera bosimiga teng yoki undan ortiq bo’ladi. Gaz fazasi, suyuq qotishma va shlakning harorati suyuqlantirish jarayonida katta ro’l o’ynaydi va u suyuq qotishmaning talab etilgan haroratiga ko’ra belgilanadi, chunonchi u cho’yan uchun 1400 – 1450 0 C ga, po’lat uchun 1500 – 1650 0 C ga, mis qotishmalari uchun 1000 – 1250 0 C ga, alyuminiy qotishmalari uchun 700 – 750 0 C ga, rux qotishmalari uchun 420 – 480 0 C ga, nikel qotishmalari uchun 1400 –1650 0 C ga va titan qotishmalari uchun 1650 – 1800 0 C ga teng. Gaz fazasi va shlakning harorati pech turiga bog’liq. Yoqilg’idan foydalaniladigan pechlarda u qotishmaning haroratidan yuqoriroq, elektr pechlarida yuqori ham, past ham bo’lishi mumkin, xususan, yoy pechlarida shlakning harorati induksion pechlardagi shlakning haroratidan ancha yuqori bo’ladi. Suyuqlantirish jarayonlarining texnologik parametrlariga solishtirma joriy quvvat va solishtirma ish unumdorligi kiradi. 59-rasm. Suyuqlantirish poliprotsesslarini sinflari Hulosa Quymakorlik metallurgiyasi aniq va ko’rsatilgan kimyoviy va mexanik xususiyatga ega bo’lgan quymani olishda ahamiyati katta. Qotishmalarni yoqilg’i va elektr pechlarda tayyorlab olinadi. Metallurgik jarayonlarni to’g’ri olib borish, kerakli kimyoviy ttarkibga ega bo’lgan quymalar olishda muhim o’rin egallaydi. Nazorat savollari: 1. Metallurgiya qanaqa fan? 2. Birlamchi va ikkilamchi metallurgiya farqi? 3. Shixtaga nima kiradi? 4. Karbyurizator tarkibiga qanaqa materiallar kiradi. 5. Karbyurizator nima? 6. Toshqol tarkibi. 7. Flyuslarga nima kiradi? 8. Suyuqlantirishda qancha toshqol hosil bo’ladi? 9. Suyuqlantirishda ishtirok etadigan fazalar. 10. Mono va poliprotseslar. 11. Suyuqlantirish jarayonlarini parametrlari. Adabiyotlar 1. Производство сталных отливок, под ред. Я.Я.Козлова, Москва, МИСИС, 2003, 347. 2. А.Муйнов. Получение отливок вакуумно-пленочным методом, Бухоро, 1972, 46. 3. Специальные способы литья, под ред. Б.Б.Гуляева, Машиностроение, 1971, 255. 4. Н.Н.Рубцов, В.В.Балабин, М.Н.Воробев. Литейные формы, Машгиз, 1959 5. S.A. Rasulov, N.D. Turaxodjayev. Metallurgiyada quyish texnologiyasi, Toshkent, Cho’lpon, 2007, 209. 6. Технология литейного производства, литье в песчаные формы, учебник, под ред. А.П.Трухова, Академа, 2005, 525. 7. С.С.Жуковский, А.М.Лясс, Формы и стержнииз холоднотвердеющих смесей, М, Маш., 1978, 221. 8. Mahi Sahoo and Sudhari Sahu Principles of metall casting, 3-rd edition, 2014, 765p, New York. 9. М.Н.Сосненко, Современные литейные формы, М., Маш., 1987, 263. 10. A.M.Липнинкий, Справочная книга рабочего литейщика, Лениздат, 1981, 240. 11. Литейное производство, под ред. А.М.Михайлова, М., Маш., 1971, 311. 12. Литейное производства, под ред. И.Б.Куманина, М., Маш., 1971, 311. Peter Beeley Foundry Technology, London, England, Wip9hl, 2001,

Похожие

Quymakorlik qotishmalari va ularni xususiyatlari
Quymakorlik nuqsonlari va quymani aniqligi
Quymakorlikning afzalligi
Quymani tayyorlab olish texnologiyasini loyihalash asoslari
Qoliplarni tayyorlash