Узатмалар. Механик узатмаларга доир умумий тушунчалар - Машиностроение - Рефераты

Узатмалар. Механик узатмаларга доир умумий тушунчалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Узатмалар. Механик узатмаларга доир умумий тушунчалар Режа: 1. Умумий тушинча ва маълумотлар. 2. Механик узатмалар, тавсифлари, синфланиши. 3. Тезликни ўзгартириш усуллари.

1. Умумий тушунчалар. Маълумки, машина ва механизмларни харакатга келтириш учун аввалам бор бирор энергия манбаи (ички ёниш двигатели, буғ машинаси, электр двигатель) бўлиши керак. Кўпинча, энергия манбаи сифатида фойдаланиладиган механизмларни ишлаши машинанинг харакатдаги иш бажарувчи қасмга қўйилган талаб-лардан фарқ қилади. Масалан, автомобилни турган жойидан қўзғатиш вактида унинг ғилдирагидаги буравчи момент катта қийматга эга бўлиши керак. Бунга ғилдиракларнинг айланиш сонини камайтирилиши ҳисобига эришилади. Демак, автомобилнинг нормал харакатини таъминлаш учун маълум айланиш сони билан ишлаб турган двигател-дан фойдаланилган холда, ғилдирок тезлигини бошқариш ва лозим бўлган тақдирда харакат йўналишини ўзгартириш зарурияти туғилади. Кўпчилик электрик двигателларнинг ишлаш тартиби (режими) бир-бири - дан фарқ қилади. Уларни бир-бирига мослаштириш турли узатмалар воситасида амалга оширилади. Узатмалар деб, энергия манбаи билан машинанинг иш бажарувчи қисми оралиқида жойлашиб, уларни ўзаро боғловчи ҳамда харакатни талаб қилингандек ўзгартирадиган механизмларга айтилади. Машинасозликда механик , электрик, пневматик, ва гидравлик узатмалардан фойдаланади. 2. Машина деталлари курсида механик узатмалар ўрганилиб, бошқалари махсус курсларда ёритилади. Узатмаларнинг энергия манбаи билан иш бажаручи қисми ўртасида жойлашади ва бунинг сабаблари қуйидагилар: 1) энергия манбаи (масалан электр двигатель) валининг айланиш сонининг ишчи валнинг айланиш сонидан катталиги; 2) буровчи момент қийматларини узатма валларининг айланиш сони ҳисобига ўзгартириш мумкинлиги; 3) электр двигатель валидаги айланма ҳаракатни илгарилама , тебранма ва бошқа ҳаракатларга айлантириши. Механик узатмалар ҳаракатни бир валдан бошқа валларга узатиб, асосан

икки турга бўлинади: 1) ишқаланиш ҳисобига ишлайдиган узатмалар (фрикцион , тасмали); 2) илашиш ҳисобига ишлайдиган узатмалар (тишли, червякли ва занжирли). Механик узатмаларни ташкил этувчи асосий деталлар ўзаро туташиб туради (тишли, червякли, фрикцион) ёки эгилувчан бўғин (тасма, занжир) орқали боғланган бўлади. Бундан ташқари, бу узатмалар валларининг ўзаро жойлашувига қараб, параллель, кесишган ва айқаш турларига, узатиш сонининг ўзгаришига қараб эса, узатиш сони ўзгармас, поғанали ўзгарувчан ва поғанасиз ўзгарувчан турларига бўлинади. Ишқаланиш ҳисобига ишловчи узамаларнинг асосий деталлари (ғилдирак, шкив ва шу кабилар) силлиқ сиртга , илашиш ҳисобига ишлайиганларда эса (тишли ғилдирак, червяк ва шу кабилар) катта буровчи моментнинг узатилишини таъминлайдиган тишларга эга бўлади. Узатмаларда харакатни энергия манбаидан қабул қилиб олувчи вални етакловчи вал деб, бу валдан харакатни қабул қилиб иш бажарувчи қисмга узатувчи вални эса етакланувчи вал деб аталади. Агар узатма бир неча поғанали бўлса, ҳар бир поғананинг энергия манбаи томонидаги биринчи вал иккинчи валга нисбатан етакловчи, иккинчи вал эса поғанадаги етакланувчи вал бўлади. Узатмаларнинг асосий тавсифлари: валлардаги Р –қувват (Вт), T -буровчи момент (Нм) ва ω – бурчак тезлик (cек -1 ) ёки n – айланишлар сони (мин -1 ). Қўшимча тавсифлари: η - фойдали иш коэффициенти, F t - айланма куч (H) ва U -узатиш сони.

расм. Узатмаларни лойиҳалаш учун уларнинг камида биринчи ва охирги валларининг қуввати ҳамда айланиш сонлари ёки бурчак тезликлари берилган бўлиши керак (4.1- расм). Валлардаги қувват ва бурчак тезликлар маълум бўлганда улардаги буровчи момент қуйидагича аниқланади . T = P / ω ёки T = 9550 P / n Унда узатманинг узатиш сони қуйидагича ифодаланади: U = n 1 / n 2 = ω 1 / ω 2 . Энергия оқимининг йўналишидан қатъий назар, исталган икки вал бурчак тезликларининг нисбатлари узатиш нисбати дейилади. U 1-2 = n 1 / n 2 = ω 1 / ω 2 ёки u 2-1 = n 2 / n 1 = ω 2 / ω 1 . Узатиш нисбати умумий тушунча бўлиб, бирдан катта, бирдан кичик ёки бирга тенг бўлиши мумкин. Узатиш сони эса, n 1 > n 2 бўлгани учун доим бирдан катта бўлади. Айланиш сони n билан бурчак тезлиги ω орасида қуйидаги боғланиш мавжуд, ω = π n / 30. Узатманинг фойдали иш коэффициенти қуйидагича аниқланади: η = P 2 / P 1 . Агарда Т 2 моментни Т 1 моментга бўлсак, T 2 / T 1 = ( P 2 / ω 2 ) / ( P 1 / ω 1 )= η · U келиб чиқади, бундан эса узатиш ниcбати,

U = T 2 / T 1 · η бўлади. Шундай қилиб, узатиш сонини қуйидагича ифодалаш мумкин: U= n 1 / n 2 = ω 1 / ω 2 = T 2 / ( T 1 · η ). Агар узатма бир неча поғонали бўлса, унинг умумий узатиш сони: U ум = U 1 · U 2 · … · U 0 = U = n 1 / n 2 , бу ерда U 1 , U 2 ва U 0 –биринчи, иккинчи ва охирги валларнинг узатиш-лар сони; Кўп поғанали узатмалар турли турдаги узатмалардан (масалан, тасмали, червякли, тишли ва бошқалар) тузилган бўлиши мумкин. 3. Тезликни поғонали ўзгартиришда , бир оралиқда (диапазонда) ягона бир қийматга эга бўлган тезлик олиш мумкин. Масалан: автомо-билларда тезликни ўзгартиш қутичалари асосан тишли узатмалардан иборат бўлган тишли ғилдирак блокларидан фойдаланилади, яъни бир ўзгармас оралиқда, тезлик миқдори равон ва шовқинсиз узатилади; Поғанасиз тезликни ўзгартириш , вариаторлар ёки тасмали узатмалар ёрдамида ҳам амалга ошириш мумкин. Бунга мисол икки ғилдиракдан тузилган фрикцион узатма- оддий вариатор бўлиб, унда биринчи ғилдиракнинг сирти иккинчисининг ён ёғига тегиб харакатла-нади (4.2 – расм). Утакланувчи валнинг харакатини ўзгартириш учун етакловчи биринчи ғилдирак ўз ўқи бўйлаб силжитилади. Агар етакла-нувчи валнинг харакат йўналишини ўзгартириш керак бўлса, биринчи ғилдирак ўқ бўйлаб сурилиб, расм.

етакланувчи вал ўқидан чап томонга ўтказилади. Демак, биринчи ғилди-рак ўз ўқи бўйлаб иккинчи ғилдирак четидан ўрта тамонга силжир экан, етакланувчи валнинг тезлиги орта боради. Шундай қилиб, керакли узатиш сони олинади: u max = n 1 /n 2 min = d 2 max /d 1 , u min = n 1 /n 2 max = d 2 min / d 1 , Узатиш сонининг энг катта қийматини энг кичик қийматига нисбати бошқариш даражаси D деб айтилади. Бошқариш даражаси вариатор-ларнинг асосий тавсифларидан бири ҳисобланади. Демак бошқариш даражаси қуйидагича бўлади: D = u max / u min = n 2 max 1 / n 2 min = d 2 max / d 1 min Назарий жиҳатдан олганда d 1 нинг қиймати ( d 2 min → 0 бўлгани учун) чексиз бўлиши мумкин. Расмда кўрсатилган вариаторнинг фойда-ли иш коэффициенти кичик бўлсада, тузилиши оддий бўлгани учун улардан кам қувват механизм ва асбобларда кенг кўламда фойдалани-лади.

Адабиётлар : 1. Сулаймонов И. И. Машина деталлари. Тошкент нашриёти, 1988. 2. Тожибоев Р.Н., Жўраев А.Ж. Машина деталлари. Тошкент, «Ўқитувчи», 2002 3. Пятаев А.В., Муҳаммаджонов Б.К. Машина деталлари. Ўқув қўлланма., Тошкент, 2004. 4. Иванов М.Н. Детали машин. Москва, «В ы сшая школа», 1991.

Похожие

Узатмалар

Узатмалар

Червякли узатмалар. Умумий маълумотлар, узатманинг геометрияси ва кинематикаси

Машина қисмларини ҳисоблаш ва лойиҳалашга доир умумий масалалар

Машина деталлари хисоблаш ва лойихалашга доир умумий масалалар