Узатмалар - Машиностроение - Рефераты

Узатмалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163.4267578125 KB

Узатмалар Режа: 1. Тишли узатмалар. Умумий маълумотлар. 2. Узатманинг геометрияси ва кинематикаси. 3. Қия тишли ғилдирак геометриясининг ўзига ҳос хусусиятлари. 4. Тиш қирқувчи рейкани силжитиш ҳисобига тиш шаклини ўзгартириш. 5. Тишли ғилдираклар тайёрлашда ишлатиладиган материаллар.

Тишли узатмалар. Тишнинг мавжуд профилларидан энг кўп қўлланиладиган эволвентавий профил бўлганлигадан қуйидаги мулоҳазалар, асосан, эволвента бўйича илашувчи тишли ғилдиракларга таълуқлидир. Одатда, илашишда бўлган бир жуфт ғилдиракдан кичиги шестерня, каттаси эса ғилдирак деб аталади. Бордию илашишдаги иккала ғилдирак бир ҳил бўлса, у ҳолда етакчиси шестерня, етакланувчиси ғилдирак дейилади. Улардан техниканинг турли соҳаларида фойдаланилади. Аниқ асбобсозликда диаметри 1 мм дан кичик бўлган тишли ғилдираклар ишлатилган бир вақтда, оғир саноатда диаметри бир неча 10м га етадиганларини учратиш мумкин. Валлар ўқларининг бир - бирига нисбатан жойлашувига қараб, тишли узатмалар қуйидаги турларга бўлинади: валларни ўқлари ўзаро параллел бўлиб, сиртқи ёки ички томонидан ишланган цилиндрик ғилдиракли узатмалар; валларнинг ўқлари ўзаро кесишувга конуссимон ғилдиракли узатмалар; валнинг ўқлари айқаш бўлган винтавий цилиндрик ва гипоид деб аталувчи конуссимон ғилдиракли ҳамда червякли узатмалар. Бундан ташқари, айланма ҳаракатни илгариланма ҳаракатга айлантирувчи механизм сифатида фойдаланиладиган ва тишли ғилдирак билан тишли рейкадан иборат узатмалар ҳам ишлатилади. Бундай узатмалар цилиндрик ғилдиракли узатмаларни хусусий ҳоли бўлиб, ғилдираклардан бирининг диаметри чексизга тенг. Тишларнинг ғилдирак сиртида жойлашувга қараб, тишли узатмалар тўғри тишли, қия тишли, айланавий тишли ғилдираклар деб аталувчи турларга тиш профилининг шаклига кўра эса эволpвента, айланма ёйилмаси ва циклоида бўйича ишлайдиган турларга бўлинади. Буларнинг

энг кўп ишлатиладигани 1760 йилда Эйлер тавсия этган эволpвента бўйича илашувчи профилли тишлардир. Тишли узатмаларда бошқа тур узатмалардагига қараганда қуйидаги афзаликлар бор; а) секундига 150 м гача тезлик билан катта (бир неча минг кВт) қувват узата олади ва узатиш сони бир неча юзга етади; б) сиртқи ўлчамлари нисбати кичик бўлади; в) таянчларга тушадиган куч унча катта бўлмайди; г) фойдали иш коэффициенти юқори (0,97 - 0,98) ; д) узатиш сонига салбий таъсир этадиган сирпаниш ходисаси бўлмайди; е) ишлаши ишочли, чидамлилиги эса катта бўлади; ж) ҳилма - ҳил материаллардан фойдаланишга имкон беради. Тишли узатмаларнинг камчиликлари жумласига; а) тайёрланишнинг нисбатан мураккаблиги; б) ишлаётган вақтда, айниқса, катта тезлик билан ишлаётганда шовқин чиқариши; в) зарб билан таъсир этувчи кучларнинг зарари кўпроқ сезилиши киради. Бу камчиликлар тишли узатмаларнинг афзалликларига хеч қандай путур етказмайди. Шунинг учун улар машинасозликда асосий ўринни эгаллайди. Узатманинг геометрияси ва кинематикаси Тишнинг мавжуд профиллардан энг кўп қўлланиладигани эволpвентавий профил бўлганлигидан қуйидаги мулохазалар, асосан, эволpвента бўйича илашувчи тишли ғилдиракларга таъллуқлидир. Одатда, илашишда бўлган бир жуфт ғилдиракдан кичиги шестерня, каттаси эса ғилдирак деб аталади. Бордию илашишдаги иккала ғилдирак бир ҳил бўлса, у ҳолда етакчиси шестерня, етакланувчиси ғилдирак дейилади. Тишли ғилдирак термини умумийдир. Шестерня параметрларини белгилашда 1 индекси, ғилдракларникига эса 2 индекси қўшиб ёзилади: Илашишда бўлган жуфтнинг геометрик ўлчамлари қуйидагича ифодаланади 1. d 1 ва d 2 - шестерня ва ғилдирак бўлиш айланаларининг диаметрлари. Бу айланалар ғилдиракларнинг бўлиш сиртларига таълуқли бўлиб, тиш ўлчамларини олиш учун асос қилиб олинади.

2. d  1 ва d  2 - шестерня ва ғилдирак бошланғич айланаларнинг диаметрлари. Бу айланалар ғилдиракларнинг бошланғич сиртларига таълуқли бўлиб, ғилдиракларнинг тезлик векторни уларга ўтказилган умумий уринма бўйича йўналган бўлади, бошланғич айланалар радиусларининг нисбати ғилдираклар бурчак тезлигининг нисбатига тескари пропорционал бўлиб, ғилдираклар айланганда бошланғич айланалар бир- бирининг устида сирпанмай думалаб ҳаракатланади, бошланғич айлана тушунчаси фақат илашишда бўлган ғилдиракларга таъллуқли бўлиб, алохида олинган ғилдирак учун қўланилмайди. Бошланғич айлана билан боғлиқ бўлган барча параметрлар w индекси билан ифодаланади. 3. р t тишларнинг айлана қадами (иккита ёндош тишнинг мос томонлари орасидаги масофа) концентрик айланалар ёйи бўйича ўлчанади ҳамда тиш энини қалинлиги ва тишлар орасидаги масофадан ташқил топади. Маpлумки маркази ғилдирак марказида бўлиб, унинг ён томонида жойлашган барча айланалар концентрик айланадар дейилади. Шунинг учун бошланғич айлана, бўлиш айланаси каби айланаларга таълуқли қадамлар мавжуд. Бундан ташқари, қия тишли ғилдиракларда ғилдирак ўки бўйлаб ўтган текислик бўйича ўлчанган ва Р х билан ифодаланадиган қадам ҳам мавжуд. 4. h - тишнинг баландлиги. Бу баландлик бўлиш айланаси воситасида тиш каллаги ҳамда тиш оёғи деб аталувчи икки қисмга бўлинади. 5. h a тиш каллагининг баландлиги. Тишнинг тиш учидан ўтган баландлиги айлана билан бўлиш айланаси орасида жойлашган қисми. 6. h f тиш оёғининг баландлиги, тишнинг бўлиш айланаси билан тиш тубидан ўтган айлана орасидаги қисми. 7. d a 1 ва d a 2 тишларнинг учидан ўтган айланаларнинг диаметрлари. Бу айланаларга боғлиқ бўлган барча параметрлар а2 индекси билан ифодаланади. 8. d f 1 ва d f 2 -тишларнинг тубидан ўтган айланаларнинг диаметри. Бу айланаларга боғлиқ бўлган барча параметрлар f индекс билан ифодаланади.

9. а  - марказлараро масофа. 10. d b 1 ва d b 2 -асосий айланаларнинг диаметрлари. Бу айланаларнинг ёйилмасидан тишнинг ён ёғи сирти учун зарур бўлган эволвента чизиғи ҳосил қилинади. Асосий айлана билан боғлиқ бўлган барча параметрлар b индекси билан ифодаланади. 11. g a - илашиш чизиғининг тишлар учидан ўтадиган айланалар билан чегараланган иш қисми. 12. П - илашиш қутби (бошланғич айлананинг умумий уриниш нуқтаси бўлиб, марказлараро чизиқ ҳам шу нуқтадан ўтади). 13.   - илашиш бурчаги. 14. А 1 А 2 = g - илашиш чизиғи. Илашишдаги тишлар учун умумий бўлган илашиш нуқтасининг илашиш давомида ўтган йўлининг траекторияси (ғилдиракларнинг асосий айланаларига ўтказилган умумий уринма сифатида ифодаланади). 15.   = g  / P b - қопланиш коэффициенти. Илашиш чизиғи иш қисмининг асосий қадамга нисбати. Бошқача қилиб айтганда, қопланиш коэффициент бир вақтда илашишда бўлган тишлар сонини кўрсатади. Одатда    1 бўлиши керак. Агар   =1, 3 бўлса, бу дегани сўз илашишнинг 30% давомида икки жуфт тиш илашишда бўлиб, 70% давомида эса бир жуфт тиш (хар бир ғилдиракдан биттадан) илашишда бўлади. Юқорида кўрсатилгандек, тиш элементларининг геометрик ўлчамларини аниқлаш учун бўлиш айланаси асос қилиб олинади. ҳар бир ғилдиракдаги ана шу айлананинг узунлиги учун қуйидаги тенгликни ёзиш мумкин. πd =zP t бу ерда z – ғилдиракдаги тишлар сони. Бу тенгликдан d= Pt π⋅z келиб чиқади . Кўриниб турибдики , айлана диаметри қадам ва ўлчовсиз сон π орқали ифодаланаяпти . Шу сабабли , тишли ғилдиракнинг асосий

ўлчамларини аниқлаш ва амалда уларни ўлчаш қулай бўлиши учун илашиш модули деб аталувчи сон параметр киритилади . Бошқача қилиб айтганда модул нисбий қадамдир : m= Pt π (178) Модул миллиметр ҳисобида ўлчанади . Унинг қийматлари 0. 05 дан 100 мм гача бўлиб , СТСЭВ 310-76 дан келтирилган . Демак , диаметр модул орқали ифодаланса , d=mz (178a) бўлади . Ьилдиракнинг бўлиш айланаси бўйича олинган қадами тиш қирқувчи асбобнинг қадамига тенг бўлади . юқорида кўрсатилганидек , хеч қандай қўшимча тузатишсиз тайёрланган ғилдирак учун унинг бошланғич айланаси билан бўлиш айланаси бир ҳил ифодаланади : d  1 =d 1 =mz 1 =2a  / (u+1), d  2 =d 2 =mz 2 =2a  -d  1 Бундай ҳолларда марказлараро масофа aω= dω1 2 +dω2 2 = mz 1 2 +mz 2 2 = 0,5 m (z1+z2)= 0,5 mz ∑¿¿ (179) бўлади , бу ерда z 1 ва z 2 - шестерня ва ғилдирак тишларини сони булардан каттасини кичигига нисбати U=z 2 /z 1 га узатиш сони деб юритилади , узатиш сони миқдор жихатидан узатиш нисбати n 1 /n 2 тенг бўлади ; Z  = Z 1 + Z 2 - тишларнинг умумий сони . Тиш ва унинг қисми баландликлари қуйидагича ифодаланади : h=2h * a m+mc * =2, 25 m h a =h a * m=m; h 1 +mh a * +mc * =1, 25 m (180) бу ерда h a * - тиш каллаги баландлигини коэффиценти ; одатда , h a * =1 бўлади; C *- радиал зазор коэффиценти , одатда с * =0.25 қилиб олинади . Тишларнинг учидан ва тубидан ўтган айланаларнинг диаметрлари қуйидагича бўлади :

d a =d 1 +2h a =mz+2m=m (z+2) d f =d 1 -2h f =mz-2 1, 25m=m (z-2, 5) (181) Узунлик бирлиги дюйм бўлган мамлакатларда ғилдиракнинг асосий параметри сифатида питчи - Р қабул қилинган . ПИТЧ ғилдирак бўлиш айланси диаметрининг бир дюмига тўғри келадиган тишлар сони я ъ ни P= z d} } } } } { ¿¿¿ ¿¿ бу ерда d " - бўлиш айланасининг дюйм билан ифодаланган диаметри . Бинобарин , d= { {z} over {p} } ;} { ¿ p=πd} over {z} } = { {π} over {p} } 25,4 ital мм} {¿¿¿ б ўлади. Кия тишли ғилдирак геометриясининг узига ҳос хусусиятлари Узатмадаги айлана тезлиги v>6 м / с бўлганда қия ёки шеврон тишли ғилдираклардан фойдаланиш тавсия этилади , чунки тўғри тишли ғилдиракларнинг бундай тезлик билан қониқарли ишлаши учун уларнинг тайёрланиш аниқлиги жуда юқори бўлиши керак . Ма p лумки , қия тишли ғилдиракларнинг тиши ғилдирак ўки билан ма p лум бурчак ҳосил қилган ҳолда жойлашган бўлади . лекин , шунга қарамасдан , улар ҳам тўғри тиш қирқиладиган асбоб ( рейка ) билан қирқилади . Бунинг учун кесувчи асбоб тишнинг талаб қилинган қиялик бурчаги  қандай бўлса , шундай бурчакка қийшайтириб қўйилади . Демак , тишларга тик кесим бўйича олинган тишнинг шакли улар орасидаги қадам ( я ъ ни модул ) тўғри тишли ғилдиракларникига мос келади . Бирок , қия тишли ғилдиракларда тишлар орасидаги масофа ( қадам ) ни ҳар ҳил кесим бўйича ўлчаш мумкин . Қадамнинг қайси кесим бўйича ўлчанганлигига қараб , қия тишли ғилдиракнинг геометрик ўлчамлари уч ҳил модул билан ифодаланади : тишга тик кесим бўйича ўлчанган нормал қадам р ва модул m; ғилдирак ўқига параллел кесим бўйича ўлчанган қадам р x ва модул m x ; ғилдирак ўқига тик кесим бўйича ўлчанган ён қадам р t ва модул m t .

P tC A Px Poβ B Қия тишли ғилдирак модулини аниқлашга доир схема. Узатманинг геометрик ўлчамлари аниқлашда, асосан ён модулдан, мустаҳкамликка ҳисоблашда эса нормал модулдан фойдаланилади. Уларнинг ўзаро муносабати қиялик бурчаги  га боғлиқ бўлиб, қуйидагича ифодаланади: mt= mn cos β,чунки ,pt= pn cos β/¿¿ (183) Айтилганларга кўра қия тишли ғилдиракнинг бўлувчи айланаси d= mtz= mnz cos β (184) бўлади. Қолган геометрик ўлчамлар ҳам шунга ўхшаш топилади. Тиш қирқувчи рейкани силжитиш ҳисобига тиш шаклини Узгартириш Тишли узатманинг геометрик ўлчамларини ихчамлаштириш мақсадида тишлар сонини камайтиришга ҳаракат қилинади. Тишлар сонининг камайиши эса қопланиш коэффициентининг камайишига, бу эса, ўз навбатида, тиш мустаҳкамлигининг пасайишига олиб келади. Бундан ташқари, тишлар сони Маpлум чегарадан камайтирилганда шестерня тишларининг тубида қирқилиш содир бўлади. Бундай кам тишли ғилдираклар тайёрлаш вақтида қирқивчи асбоб тишларининг каллаги қирқилаётган ғилдирак тиши ён сиртининг пастки қисмида ботик ҳосил қилади. Бу ҳол тиш асоси кундаланг кесимининг кичрайишига, яъни тиш мустаҳкамлигининг заифлашувига сабаб бўлади. Шунинг учун тишлар Тишлар сонининг тиш шаклига таъсири.

сонининг минимал қиймати чега-ралаб қўйилади. Одатда, бу қиймат қуйидагича бўлади; Z min = 17 Айрим ҳолларда, тишлар сони бундан ҳам кам бўлиши мумкин. Кам тишли шестернялар мустаҳкамлиги заифлашуви-нинг олдини олиш мақсадида, улардаги тишлар шакли ўзгартирилади. Умуман олганда, эволвентавий профилли тишлар шаклини ўзгартириш уларни тайёрланиш жараёнида кесиш асбоби - рейкани одатдаги ҳолатдан ғилдирак маркази томон ёки унга тескари томон силжитиш йўли билан тиш шаклига тузатиш киритишдан иборат. Бундай тузатишнинг икки ҳили қўлланилади. 1. Шестерня заготовкасига тишлар қирқишда рейкани марказдан ташқи томон силжитилиб, ғилдирак заготовкасига тишлар қирқишда, аксинча, марказ томонга силжитилади. Рейка марказдан ташқи томонга (мусбат) силжитилганда тиш шаклининг қандай ўзгаришини тушуниш қийинэмас. Расмдаги 1 - рейканинг одатдаги ҳолати; 2 - рейканинг силжитилган ҳолати. Кўриниб турибдики, рейка ўзгартирилган тишларини қирқишда х m масофага силжитилади. Бунинг натижасида ҳосил бўлган тишнинг қалинлиги, айниқса, асосига яқин жойда, нормал ҳолатда тайёрланган, 1 тишнинг қалинлигидан бирмунча катта бўлади. Демак, унинг эгилишига бўлган мустаҳкамлиги ортади. Рейкани силжитиш натижасида тиш учи ингичкалашиб боради. Бу ҳол силжитиш қийматини маpлум миқдордан ошириш мумкин эмаслигини кўрсатади. Табиийки, ғилдирак заготовкасига тиш қирқишда рейка марказ томон силжитилса, юқорида айтилганларни акси бўлади. Тишлар бундай усул билан тузатилганда рейка шестерня тишлари қирқишда марказдан ташқари томонга мусбат Х м масофага силжитилса, ғилдиракТиш шаклини узгартириш

тишлари қирқишда, аксинча, марказга томон (манфий) худди шу масофага силжитилади. Демак, умумий силжитиш коэффиценти Х =Х 1 +Х 2 =0 (185) бўлади, бу ерда х 1 ва х 2 - шестерня ва ғилдирак тишлари учун силжитиш коэффициентлари х 1 > 0; х 2 < 0; х 1 = х 2 . Рейкани силжитиш натижасида тиш энини ўлчамиўзгариш билан ўйиқчанинг ўлчами ҳам ўзгаради. Натижада, бўлувчи айлана бўйича тиш эни билан ўйиқча энининг йигиндиси доимо қадам Р t га тенг бўлади. Шестерня ҳамда ғилдирак тишлари қирқишда рейканинг ҳар ҳил йўналишдаги бир ҳил масофага силжитилиши натижасида шестерня тишининг эни қанча катталашган бўлса, ғилдиракдаги ўйиқчанинг эни ҳам шунча катталашади. Натижада ғилдиракларнинг бир - бирига нисбатан жойлашиш ҳолатлари, яъни марказлараро масофа h = m (2 h * + б*), h а = m (h* + е ), h f = m (h* + е ), a w = (d 1 + d 2 )/ 2 (186) d a = d + 2m (h a * + x), d f = d - 2m (h a * + c- x) (187) тиш қисмларнинг баландликлари ўзгаради . 2. Шестерня ҳамда ғилдиракка тишлар қирқишда рейка бир томонга - марказдан ташқи томонга силжитилади . Бунда х 1 > 0, х 2 > 0 бўлиб, х  = 0 . Натижада умумий ўзгартириш (коррекциялаш) коэффициенти х  > 0 бўлади. Бундай ҳолларда шестерня ҳамда ғилдирак тишларининг бўлувчи айлана бўйича ўлчанган қалинлиги р t 2 дан кичик бўлади. Шунинг учун иккала ғилдиракнинг бўлувчи айланалари бир-бирига тега олмайди, натижада бошланғич айланалар бўлувчи айланалардан ташқари жойлашиб қолади. Бу ҳол марказлараро масофани катталашувига олиб келади, яъни

aω= dω1+dω2 2 = m (0,5 z ∑ ¿−x∑ ¿−Δy)¿a=d1+d2 2 ¿ (188) h = m (2 h a * + c * -  y ), h a = m ( h a * + x -  y ), h f = m ( h a * + c * - x ) (189) бўлади. Бу ерда  - силжитишни текисловчи коэффициент (қиймати х  га боғлиқ равишда маҳсус графикдан аниқланади). Тишларни ўзгартиришда қуйидагиларга эътибор бериш керак; 1. Рейкани мусбат силжитиб, тишларнинг эгилишга бўлган мустаҳкамлигини икки мартагача ошириш, тишлар сонини эса 7-8 тагача камайтириш мумкин. 2. Бурчакнинг катталашуви тишларнинг контакт кучланишига бўлган мустаҳкамлигини 20% гача ошириш имконини беради. 3. Шестерня ва ғилдирак тишларининг сони катта бўлганда тиш шаклини ўзгартиришнинг фойдаси кам бўлади. Шунинг учун қуйидагиларга амал қилиш тавсия этилади; а) z 1  21 бўлса, ўзгартиришга хожат қолмайди; б) 14  z 1  20 ва U  3, 5 бўлганда силжитиш коэффициентларини х 1 = 0, 3 ва х 2 =- 0, 3 гача олиб, ўзгартириш киритса бўлади. в) 10  Z 1  30 бўлганда силжитиш коэффициентларини х 1 = 0, 5 ва х 2 = 0, 5 гача олиб, ўзгартириш киритса бўлади. Тишли ғилдираклар тайёрлашда ишлатиладиган материаллар Тишли ғилдираклар тайёрлаш учун мавжуд станокларда тишлар қирқиш ва бу тишларга ишлов беришда талаб этилган аниқлик ҳамда тозаликни таъминлайдиган материаллар ишлатилиши керак. Бундан ташқари, материаллар ўзгарувчан ва зарб билан таъсир этадиган кучларга яхши бардош бериши ҳамда тиш сиртининг контакт кучланишига чидамли бўлиши лозим. Хозирги вақтда тишли ғилдираклар, асосан, пўлат, чўян ва пластмассалардан тайёрланади. Тишли ғилдиракларнинг катта қувватли машиналарда ишлатилиши ва ўлчамларини кичрайтириш талаб этилганлиги учун уларни кўпи ҳар ҳил пўлатлардан, масалан 40, 45, 50, 40Г2, 50Г, 40Х, 40ХН, 40ХНМА, 30ХГС ва Бошқа маркали пўлатлардан тайёрланади.

Улчамлари кичик бўлиб, оғир нагрузка тушадиган ғилдирак тишларининг сиртқи қатлами турли усуллар билан тобланиб, қаттиқлиги НRС 45-55 га етказилади. Зарб билан таъсир этадиган ва йўналиши ёки тезлиги ўзгариб турадиган куч таъсирида ишлаёдиган узатмаларнинг ғилдираклари 15Х, 20Х, 12ХНЗА, 18ХГТ, 20Х2Н4А маркали пўлатлардан ишлангани маъқул. Бу пўлатлардан тайёрланган ғилдирак тишларининг сиртқи қатлами цементитланади ва тобланиб, Роквелл бўйича қаттиқлиги 56 - 63 га етказилади. Агар тишларнинг сирти ниҳоятда қаттиқ бўлиши талаб этилса, ғилдираклар 38ХЮА, 38ХМЮА маркали пўлатлардан тайёрланади ва тишларининг сиртқи қатлами азотланиб ёки цианланиб, қаттиқлиги Роквелл бўйича 53…65 га етказилади. Бундай ҳолларда ғилдирак тишларининг химиявий - термик ишлаган қатлами қалинлиги 0,1…0,3 мм га етади ва тишлар орасига қаттиқроқ бирор заррача тушиб қолгундай бўлса, қатлам чаннаб кетади. Шунинг учун, бу усул билан мустаҳкамланган ғилдиракларни ишлатишда мой иложи борича яхши тозаланиши ва кучли зарб билан таъсир этувчи кучлар бўлмаслиги лозим. Улчамлари ўртача бўлиб, узоқ вақт ишлашга мўлжалланган ғилдиракнинг тишлари тобланади- да, сиртқи қатламининг қаттиқлиги Бринел бўйича 240. . .300 га етказилади. Катта ўлчамли узатмаларнинг ғилдираклари пўлатдан қуйилади. Бундай ҳолларда ғилдирак қониқарли ишлаши учун пўлат таркибидаги углерод миқдори 0,35. . .0,55% дан кам бўлмаслиги керак. Секин ва бир текис ишлайдиган, ўртача нагрузка таъсир этадиган узатмаларнинг ғилдираклари турли чўянлардан (СЧ28 - 48, СЧ32-52, СЧ35-56, ВЧ45-5, ВЧ40-10 ва бошқа маркали чўянлардан) тайёрлангани маъқул. Одатда, чўяндан тайёрланган ғилдирак тишлари кам уваланади ва улардан бир бирига илиниб қолиш ходисаси кам содир бўлади. Сўнгги йилларда кам ва ўртача нагрузка билан ишлайдиган ғилдираклар полимер материаллардан тайёрланмокда. Бундай материаллар жумласига физикавий, химиявий, механикавий ва технологик ҳоссалари ҳар ҳил бўлган

пластмассалар киради. Бундай пластмассалар термореактив ва термопластик деб аталувчи икки турга бўлиниши юқорида айтиб ўтилган эди. Термориактив материалларнинг тишли ғилдираклар учун кўпроқ ишлатиладиганлари текстолит, ёғоч қатламли пластик (ДСП) ҳамда волокнитлардир. Эпоксид смоласидан ҳам тишли ғилдирак тайёрланиш мумкин. Термопластик материаллардан тишли ғилдираклар тайёрлаш учун турли полиамидлар (поликапроамид П-68, АК-7, ҳамма турдаги копролонлар), полиуретанлар, полиформалдегид, поликарбанат, полипропилен, поливинил-хлоридлар, полиэтилен, фторопласт ва бошқалар ишлатилади. Шуни назарда тутиш керакки, узатманинг илашишда бўлган бир жуфт ғилдирагининг фақат биттасигина пластмассадан бўлиши керак, чунки пластмасса иссикликни ёмон ўтказади. Гарчи пластмасса ғилдираклар металл ғилдиракларга қараганда кичикроқ нагрузка билан ишлаши мумкин бўлса-да, бир қатор афзалликлари туфайли улар келажакда кенг кўламда ишлатилишга шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Юқорида айтилганлардан ташқари, материал танлашда шестернянинг ғилдиракка қараганда оғир шароитда ишлашига ҳам эътибор бериш зарур. Шестерня учун танланган материалнинг чидамлилиги ғилдирак учун танланган материалникидан катта бўлиши лозим, чунки одатда шестернянинг тишлари ғилдирак тишларига қараганда кўпроқ вақт илашишда бўлади. Т ишли ғилдираклар тайёрлашда аниқлик даражаси ва унинг илашиш сифатига таъсири. Маълумки, тишли узатмаларнинг асосий камчиликларидан бири уларнинг шовқин билан ишлашидир. Тишли ғилдирак қадами қийматидаги ва тиш профили тайёрлашдаги хатоликларнинг таъсири ғилдирак ҳар айланганда, такрорланиб туриши, тишларга тушадиган нагрузканинг нотекис тақсимланиши ва айланувчи деталларнинг яхши мувозанатмаганлиги узатма ишида шовқин чиқишига сабаб бўлади.

Нагрузканинг тишга нотекис таъсир этиши ва тишларнинг илашиш жараёнида ўзгариб турадиган деформацияси тишли ғилдиракларда тебраниш ҳосил қилади. Бу тебраниш вал ва таянчлар орқали корпусга ўтиб, шовқиннинг янада кучайишига олиб келади. Бундан ташқари, ғилдираклар тайёрлашда йўл қўйилган хатоликлар илашиш сифатига салбий таъсир кўрсатади. Бу эса уларнинг муддатидан илгари ишдан чиқишига сабаб бўлади. Аниқлик даражаси 1 дан 12 гача бўлган рақамлар билан ифодаланади. Рақам қанчалик кичик бўлса, аниқлик шучалик юқори бўлади. Хозирги вақтда машинасозликда асосан бешта (6, 7, 8, 9, ва 10) аниқлик даражаси билан тайёрланган ғилдираклар ишлатилади. Бундан ташқари, ҳар бир аниқлик даражаси учун уч ҳил кўрсаткич белгиланади. Бу кўрсаткичлар ғилдиракларнинг кинематика нуқтаи назаридан етарли даражада аниқ, равон ва бир текис ишлашини ҳамда тиш сиртининг контактда бўладиган юзи етарли бўлишини таъминлайди. Тишли ғилдираклар учун қандай аниқлик даражасини қабул қилиш лозимлиги масаласини ҳал этишда узатманинг ишлаш шароити ҳамда вазифасига қараб, қуйидаги жадвалда кўрсатилган тавсиялардан фойдаланиш мумкин: Аниқлик даражаси Айлана тезлиги м/ с Ишлатилишитўғри тишли қия тишли 6 15 гача 25 гача Тез ҳаракатланувчи узатмалар 7 10 гача 17 гача Нагрузка меҳерида бўлиб, тез ҳаракатланувчи ёки нагрузка катта бўлиб, сёкин ҳарактланувчи узатмалар 8 6 гача 10 гача Умумий машинасозликда ишлатиладиган узатмалар 9 2 гача 4 гача Секин ишлайдиган аниқлик даражаси кам аҳамиятга эга бўлган узатмалар

Тишли узатмаларга таълуқли стандартларда, юқоридаги кўрсаткичлардан ташқари, узатма ишига таъсир этувчи бошқа факторлар - тишлар орасидаги зазор, марказлараро масофа, валларнинг қийшайиши ва бошқалар тўғрисида ҳам тегишли кўрсатмалар берилган. Тишли узатмаларнинг ишлаш қобилияти ва уларнинг емирилиши Илашишда бўлган тишларга асосан иккита куч таъсир этади. Улардан бири илашиш чизиғи А 1 , А 2 бўйлаб, тишларнинг эволвентавий сиртларига тик йўналган F n куч:Fn= 2T1 db1 = 2T1 dcos αω (190) иккинчи тишлар орасида сирпаниш ходисаси руй беришидан ҳосил бўладиган ишқаланиш кучи: Р = Fn f. (191) Бу кучлар таъсирида тишлардан ҳар ҳил кучланишлар пайдо бўлади. Улардан тишларнинг ишлаш қобилиятини белгиловчи асосий кучланишлар тиш сиртида ҳосил бўладиган контакт кучланиш ва тишнинг тубида пайдо бўладиган эгувчи кучланишдир. Ҳар бир тиш учун  н ва  F ўзгармас муайян қийматга эга бўлмай, вақт оралиғида ўзгариб туради ва пулpсацияланувчи узиликли цикл билан таъсир этади. Ьилдиракнинг бир марта айланишида ( t 1 вақт ичида) нинг таъсир этиш вақти битта тишнинг илашишда бўлган вақтига тенг бўлади,  н нинг таъсир этиши эса бундан ҳам кам вақт давом этади. Кучланишларнинг ўзгарувчи цикл билан таъсир этиши тишларнинг толиқишдан емирилишига олиб келади. Тишларда ҳосил бўладиган кучланишлар

 F кучланиш тишларнинг толиқишдан синишига,  Н кучланиш эса тиш сиртларининг уваланишига сабаб бўлади. Ишқаланиш кучи Р нинг мавжудлиги тиш сиртининг ҳар турли емирилишига олиб келади. Бинобарин, тишли узатмаларнинг ишлаш қобилияти, биринчидан, тишларнинг синиши, иккинчидан, тишлар сиртининг емирилиши оқибатида йўқолиши мумкин экан. Тишлар сиртининг емирилиши деганда қуйидагилар тушинилиши лозим: а) толиқиш оқибатида уваланиб кетиши; б) абразив заррачали муҳитда ва оддий ишқаланиш шароитида емирилиши; в) катта нагрузка билан ишлаётган узатмаларда бир ғилдирак тиши сиртининг юлиниб, иккинчи ғилдирак тиши сиртида ёпишиб қолиш ҳоллари; г) пластик деформацияланиш оқибатида силжиши; д) термик ишланган тишлар сиртқи қаттиқ қатламининг кўчиб кетиш ҳоллари. Қуйида тишларнинг емирилиш хиллари ҳамда уларнинг олдини олиш чоралари тўғрисида тўхтаб ўтилади. Тишларнинг синиши Тишларнинг синишига икки ҳил сабаб бўлиши мумкин: 1. Ута нагрузка бўлиши. Бунда тишда ҳосил бўлган кучланиш материал учун рухсат этилган мустаҳкамлик чегарасидан ортиб кетади. Бундай ҳолларда пластик материаллардан тайёрланган ғилдирак тишлари деформацияланиб, ўз шаклини ўзгартиради ёки синиб кетади. Мўрт материалларидан тайёрланган ғилдирак тишлари эса албатта синади. Тишнинг ана шу сабабларига кўра синишининг олдини олиш учун ўта нагрузка бўлмаслигини таъминлаш чораси кўрилади. Агар маpлум бир сабаб билан бунга эришишнинг иложи бўлмаса, тишли ғилдиракларни ҳисоблашда ўта нагрузка бўлиши мумкинлиги эътиборга олинади.

2. Узгарувчи кучланишнинг узоқ вақт давомида таъсир этиши. Бундай ҳолларда, даставвал, тиш тубига яқин жойда материалнинг толиқишидан дарз пайдо бўлади. Бу дарз бора-бора катталашиб, тишнинг синишига олиб келади. Одатда, дарз кучланишлар концентрацияси пайдо бўлган жойда ҳосил бўлади. Бу тур синишнинг олдини олиш учун тишли ғилдиракларни чидамлиликка ҳисоблаш билан бирга, кучланишлар концентрациясини иложи борича камайтириш чораларини кўриш тавсия этилади. Умумий ҳолда тишларни синишидан сақлаш учун модулни катталаштириш, тишларини ўзгартириш (коррекциялаш) ва уларни термик ишлаш, тиш қирраларига тушадиган нагрузкани камайтириш (бунга тишларнинг четини маpлум бурчак остида кертиш йўли билан эришилади) ҳамда бочка шаклидаги тишлардан фойдаланиш тавсия этилади. Тишлар сиртининг емирилиши 1. Тишлар сиртининг толиқиш оқибатида уваланиб кетиши. Тишнинг бу тур емирилиши ёпиқ узатмаларда энг кўп учрайди. Уваланиш икки ҳил бўлади. Биринчи ҳил уваланиш узатманинг ишлай бошлаган дастлабки вақтларида пайдо бўлиб, кейинчалик йўқолиб кетади. Бу ҳил уваланиш, одатда, қаттиқлиги НВ-350 дан кичик бўлган материаллардан ясалган ғилдирак тишларида уларни тайёрлашда йўл қўйилган ноаниқликлар туфайли тишлар сиртининг маpлум нуқталарида ҳосил бўладиган кучланишлар концентрацияси таъсирида содир бўлади. Тишли ғилдирак тайёрлашда йўл қўйилган ноаниқликлар туфайли ҳосил бўлган билинар - билинмас нотекисликлар узатмаларининг шундан Тиш сиртининг емирилиш турлари.

кейинги иши давомида ейилиши ва эзилиши туфайли текисланиб кетади. Бу ҳол кучланишлар концентрацияси содир бўладиган нуқталарнинг йўқолишига олиб келади ва шунинг учун уваланиш процесси тўхтайди. Шундай қилиб, уваланишнинг юқорида кўрсатилган ҳили тишли узатмаларнинг ишига салбий таъсир кўрсатмайди деса бўлади. бироқ уваланишнинг иккинчи ҳили тишли узатмалар иш қобилятининг йўқолишига олиб келувчи асосий сабаблардан биридир. Уваланишнинг бу ҳили кўпинча қаттиқлиги НВ-350 дан катта бўлган материаллардан тайёрланган ва сермой шароитида ишлайдиган ғилдирак тишларида содир бўлади. Бундай ҳолларда тиш сиртидаги нотекисликлар сабабли вужудга келган кучланишлар концентрациясининг таъсиридан тиш сиртининг айрим нуқталарида билинар-билинмас дарзлар пайдо бўлади. Узатма сермой шароитда ишлаганлиги учун бундай дарзларнинг ичига катта босим остида мой кира бошлайди. Натижада дарзлар катталаша бориб, тиш сиртидан кичик бўлакчаларнинг ажралишига олиб келади. Оқибатда, тиш сиртида ҳар ҳил ўлчамли чуқурчалар пайдо бўла бошлайди. Бундай чуқурчаларнинг пайдо бўлиши ва иш давомида улар сонининг ортиши туфайли тишнинг шакли бузилади, сирти нотекислашади, зарб билан таъсир этувчи кучлар ортади. Бунинг оқибатида уваланиш процесси тезлашади, узатманинг қизиши ва шовқин кучаяди. Оҳирида бундай ғилдиракларни алмаштириш зарурати туғилади. Тишнинг сиртининг уваланишига барҳам бериш учун тишларнинг сиртқи қатлами термик ишлаш йўли билан мустаҳкамланади, тишлиғилдираклар контакт кучланиш бўйича лойхаланади, бурчак коррекциясидан фойдаланилади ва тишлар юқори даражадаги аниқлик билан тайёрланади. 2. Тишлар сиртининг ейилиши. Тишларнинг сирти уч ҳил шароитда; абразив заррачали муҳитда, тишларнинг бир-бирига мослашиш даврида, нагрузкали узатмани юргизиш ва тўхтатиш вақтида ейилиши мумкин. Тиш сиртининг абразив муҳитда ёйилиши етарли даражада мойланмайдиган очиқ узатмаларда кўпроқ учрайди, чунки бундай ҳолларда

абразив муҳит ҳосил бўлиш (чанг ва бошқа қаттиқ заррачаларнинг тишлар орасига тушиб қолиш) эхтимоли одатдагидан катта бўлади. Ейилишининг бу ҳили айрим ҳолларда ёпиқ узатмаларда ҳам учраши мумкин. Бундай узатмаларда абразив муҳит мойнинг вақт ўтиши билан маpлум даражада ифлосланишидан ва чангдан сақланиш чоралари етарли даражада кўрилмаганлигидан келиб чиқади. Бундай шароитда ишлайдиган узатмалар қишлоқ хужалик машиналарида, транспортда, кўтариш ва ташиш машиналарда кўп учрайди. Тишлар бир-бирига мослашгунча содир бўладиган ёйилиш, асосан, тишлар сиртидаги нотекисликлар сийқалангуча давом этади. Бу процесс тугагач, ёйилиш процесорининг бу тури тўхтайди. Умуман олганда, ёйилишнинг бу ҳили зарали эмас. Аксинча, бундай ейилиш тишлар сирти текисланиб, тушадиган нагрузканинг бир меъёрда тақсимланишига шароит туғилади. Нагрузкали узатмани ҳаракатга келтириш ва тўхтатиш вақтида содир бўладиган ейилиш кранларида, шаҳар транспортида фойдаланиладиган узатмаларга ҳосдир. Ейилишнинг бу тури оғир нагрузка билан ишлайдиган узатматлар учун айниқса хафли. Бундай ҳолларда нагрузканинг қиймати маpлум чегарадан ортиб кетса, ейилиш тиш сиртининг сидирилиб кетишига айланади. Нагрузкасиз узатмаларини ҳаракатга келтириш ва тўхтатиш жараёнида юқоридаги сингари содир бўлмайди. Узатма тишларининг ёйилиши илашмадаги тишлар орасида ҳосил бўладиган зазорнинг каталашувига, зазорнинг каталашувига эса қўшимча динамикавий кучларнинг ҳам шовқиннинг пайдо бўлишига олиб келади. Бундан ташқари, ейилиб кетган тишнинг кўндаланг кесими кичраяди, бу ҳол тишнинг мустаҳкамлигини пасайтиради. Бундай ҳолларда тишли ғилдираклар янгисига дарҳол алмаштириш керак, акс ҳолда уларнинг тиши синиб, машинанининг кутилмаган вақтида тўхтаб қолишига сабаб бўлади. ейилишнинг олдини олиш учун тишлар синишини қаттиқлигини ҳамда тозалигини ошириш, узатмани абразив заррачалар тушивидан иложи борича

сақлаш ҳамда лозим бўлган тақдирда маҳсус химиявий модда қўшилган мой ишлатилиш тавсия этилади. 3. Тишлар сиртининг юлиниши. Бундай ходиса, асосан, катта тезлик ва катта нагрузка билан ишлайдиган узатмалларда учрайди. Бундай узатмаларнинг тишларида температура кўтарилади, тишлар сиртининг айрим жойларида мой қатлами узилиб металлар туташади. Бу ҳол бир неча бор такрорлангандан сўнг температура шундай даражага етадики, мустаҳкамлиги пастрок материаллардан ясалган ғилдирак тишининг анашу жойлари 2чи ғилдирак тишига ёпишиб чиқади. ҳосил бўлган металл гуррачалар, иш давомида шу тиш билан илашишда бўлган тиш сиртини сидириб чиқа бошлайди. оқибатда тиш сирти нотекислашиб, узатма ишида қўшимча шовқин ва динамикавий кучлар пайдо бўлади. Бу ҳол ғилдиракларни янгисига алмаштириш заруратини тугдиради. Бундай еймирилишнинг олдини олиш чоралари ейилишининг олдини олиш учун тавсия этилган чораларга ўхшашдир. Бу борада мой танлаш масаласига алохида эътибор бериш керак. 4. Пластик силжиш. Емирилишнинг бу ҳили юмшоқ пўлатдан ясалган тезлиги секин, лекин катта нагрузка билан ишлайдиган узатмаларда учрайди. Бундай ҳолларда тиш сиртига тушадиган куч меъёридан катта ишқаланиш кучи ҳосил қилади ва юмшоқ пўлатни деформациялаб, оқувчанлик даражасига олиб боради, оқибатда металл ишқаланиш кучи йўналган томонга қараб сидирилади. Натижада, етакланувчи ғилдирак тишининг илашиш қутби атрофида кичкинагина думбоқча, етакчи ғилдирак тишининг сиртида эса шу думбокчага мос чуқурча ҳосил бўлади. ҳосил бўлган думбоқча илашишнинг бузилишига ва пировардида, тишларнинг ишдан чиқишига олиб келади. умуман олганда, тўғри лойхаланган ва тайёрланган узатмаларда мўлжалланган иш муддати давомида бундай ходиса руй бермаслиги керак. Тиш материалининг қаттиқлигини ошириш бундай емирилишнинг олдини олиш чораларидан асосийсидир.

5. Тишларнинг термик ишлаш йўли билан қаттиқлаштирилган сиртқи қатламининг кўчиб чиқиши. Бундай ходиса, асосан, сифатсиз термик ишланган ғилдиракларда рўй беради. Шунинг учун, термик ишлаш талаб қилинган ҳолларда бу процесснинг сифатли бажарилишига алоҳида эътибор бериш керак. Тишли узатманинг емирилиши юқорида кўриб чиқилган ҳилларидан шу вақтгача етарли даражада тўла ўрганилгани тишларнинг синиши ҳамда улар сиртининг уваланиб кетишидир. Шу сабабли, хозирги вақтда тишли узатмаларни лойихалашда уларни, асосан, ана шу икки ҳил емирилишга сабаб бўлган эгувчи кучланиш ва контакт кучланиш бўйича ҳисобланади. Бу икки кучланишдан контакт кучланиш кўпроқ аҳамиятга эга, чунки маpлум ўлчамли узатма учун бу кучланишнинг қиймати ўзгармас бўлади. Эгувчи кучланишнинг қийматини эса модулни ўзлаштириш билан камайтириш мумкин. Тугри тишли цилиндрик ғилдирак тишларни эгувчи кучланиш буйича ҳисоблаш Тишларни эгувчи кучланиш бўйича ҳисоблашнинг мавжуд усулларини шартли равишда икки группага бўлиш мумкин. Биринчи группага кирувчи усулларда кучланиш материаллари қаршилиги кўрсидаги формула ва мулохазалар асосида топилади. Бундай усулларда тиш асосига таъсир этувчи уринма куч ва у ерда ҳосил бўладиган кучланишлар концентрацияси эътиборга олинмайди ва тиш консолли кичкинагина балка деб қаралади. Тишнинг ўлчамлари кўндаланг кесими бўйича тиш баландлигидан катта фарқ қилмаганлигидан ҳисоблаш натижасини тахминий дейиш мумкин. Хозирги вақтда, узатмалар лойихалашда, асосан юқорида эслатиб ўтилган ва материаллар қаршилиги курсида берилган формулаларга асосланган ҳамда ГОСТ 21354 - 75 да кўрсатилган усулдан фойдаланилади. Шунинг учун қуйида ана шу усул билан танишиб ўтамиз ҳисоблашнинг бу усулида қуйидаги соддалаштиришлар қабул қилинади:

1. Тишга таъсир этувчи куч унинг учига қўйилган бўлиб, фақат битта тиш воситасида узатилади деб ҳисобланади; машинасозликда кўп тарқалган 7 ва 8 аниқлик даражаси билан тайёрланган ғилдираклар учун бу фикр хақиқатга яқин келади. 2. Ишқаланиш Р кучи катта бўлмаганлигидан ҳисоблашда эътиборга олинмайди. 3. Юқорида кўрсатилгандек, тиш консолли балка деб қаралади. Бундай ҳолларда тишнинг исталган жойидаги текис кесим тиш деформацияланганда ҳам ўзгармай қолади, деб ҳисобланади. Бу соддалаштиришлар эътиборга олинганда тиш асосида ҳосил бўладиган эгувчи кучланишнинг умумий қиймати F =  эг -  с бўлади, дейиш мумкин, бу ерда  эг эгувчи моментдан тиш асосиди ҳосил бўладиган кучланиш,  с сиқувчи (радиал) F r кучдан ҳосил бўладиган кучланиш. Тенгликдаги (-) ишораси ҳисоблаш тиш асосининг чўзилган толалари учун бажарилишини кўрсатади. Кучланишнинг абсолют қиймати толалар сиқилган томонда катта бўлса ҳам тажрибанинг кўрсатишига кўра, тишлар аксарият толалар чўзилган томонидан синади. Шунинг учун юқоридаги тенгликда олдидан (-) ишораси олинган. Маpлумки, ғилдиракниннг илашишда бўлган тишларига таъсир этадиган асосий куч уларнинг сиртига тик бўлиб, илашиш чизиғи бўйича йўналган F n кучдир. Одатда, гилидирак вали ва унинг таянчларини ҳисоблашни осонлаштириш мақсадида бу куч илашиш қутбига кўчирилиб, ташқил этувчи айлана куч F t билан радиал куч F r га ажратилади. Узатмаларни ҳисоблашда улар воситасида узатиладиган юкланиш буровчи момент сифатида берилган бўлади. Шунинг учун кучларнинг қийматини аниқлашда аввало айлана куч миқдори топилиб, сўнгра қолган кучлар аниқланади. Бунинг учун тўғри тишли ғилдираклардаги кучларни аниқлашда қуйидаги муносабатлардан фойдаланилади:

Ft=2T1 d1 ;Fr=Fttgαω;Fn=Ft/cos αω;(192) Тишларни эгувчи кучланиш бўйича ҳисоблашда куч тиш учига қўйилади , деб фараз қилинганлиги туфайли уни ҳисоблаш учун қабул қилинган кучларнинг қиймати қутб нуқтасига қўйилгандагига қараганда фарқ қилади , чунки бу ҳолда умумий куч тиш ўқига бурчак остида эмас , балки бурчак остида таъсир этади . Айтилганларни эътиборга олган ҳолда қуйидагиларни ёзиш мумкин: σэг= Ft'l W = 6Ft'l bωS2,σс= Fr' bωS, (193), (194) бу ерда F t ' - айлана кучнинг ҳисоблаш схемаси учун аниқланган қиймати Ft'= F cos α'Ft cos α' cos αω ,α'= αω+Δα F r ' - радиал кучнинг ҳисоблаш схемаси учун аниқланган қиймати Fr'=Fnsin α'= Ft sin α' cos αω юқоридаги формулаларда W = bω⋅S2/6 - тиш асосининг қаршилик моменти; S -тиш асосининг юзи; b  - тишнинг узунлиги (ёки тўғри тишли ғилдираклар учун ғилдиракнинг эни). юқорида келтирилган муносабатлардаги l ва S нинг абсолют қийматларини аниқлаш қийин бўлганлигидан ҳисоблашда улардан фойдаланиш ноқулай. Шунинг учун ҳар ҳил модулли тишларнинг ўхшашлигидан фойдаланиб, улар ўлчамсиз коэффициентлар билан алмаштирилади; l ' =l/m ва S ' =S/m, бу ерда m - модул . l ни l ' билан , S ни S ' билан алмаштириб , ҳисобий юкланиш коэффициентлари К F в , К  ва К Fv ни кучланишлар концентрацияси назарий коэффициенти Кт ни эътиборга олган ҳолда қуйидагини ёзишимиз мумкин : σF= FtKFβ KFV KFα bωm [ 6l' (S')2⋅cos α' cos αω −sin α' Scos αω]KT.

Бу ифодада[ 6l' (S')2⋅cos α' cos αω −sin α' S'cos αω]KT=YF ва FtKFβ KFvKFα bω =ωFt деб қабул қилинса , қуйидаги муносабат ҳосил бўлади : σF=YF ωFt m ≤σFP (195) Келтирилган тенгликларда ,  t солиштирма айлана кучнинг ҳисобий қиймати , Н / мм ;  FP - эгувчи кучланиш бўйича чидамлиликка ҳисоблашдаги рухсат этилган кучланиш , МПа ; m- илашиш модули , мм ; Y F - тиш шаклининг коэффициенти деб аталади . Унинг қиймати ҳисобланаётган ғилдирак тишларининг сони ва силжиш коэффициентининг ( агар тиш шаклига ўзгартириш киритиб тайёрланган бўлса ) миқдорига боғлиқ равишда маҳсус жадваллардан белгиланади . Ички тишли ғилдираклар учун тиш шаклининг коэффициенти Y F ни қуйидаги формула асосида аниқлаш тавсия этилади : YF≈ KT 2z (z+20 ) , (196) бу ерда z -тишлар сони; Кт  2 қилиб олинади. К F  К F  ва К FV коэффициентлар хақидаги зарур маpлумотлар кейинги параграфда батафсил баён этилади. (195) формула воситасида мавжуд ғилдиракларнинг тиши эгувчи кучланиш бўйича чидамлиликка ҳисобланади. Келтирилган формуладан янги узатмалар лойихалашда фойдаланиш учун у бошқача кўринишга келтирилади. Бунинг учун Тишларни эгувчи кучланиш бўйича ҳисоблашга доир схема .

аввало, формуладаги  Ft ўрнига унинг буровчи момент Т1 (Нм) билан ифодаланган қиймати қўйилади. Сўнгра b  ўрнига  bd d 1 ва d 1 2 ўрнига m 2 z 1 2 қўйилиб, модулга нисбатан ечилади. Шундай қилиб, σF=YF FtKFβ KFV KFα mb ω =YF 2T1FtKFβKFV KFα d1mψ bdd1 =YF 2T1KFβ KFV KFα m2z12ψbd ≤σFP Бу ердан m=Km3 √ T1KFβ z12ψbdσFP1 YF1мм , (197) бу ерда К m - ёрдамчи коэффициент бўлиб , К FV, К F  нинг ўртача қийматини ҳам э ъ тиборга олади ва тўғри тишли ғилдираклар учун 14 га тенг қилиб олинади . Шуни назарда тутиш керакки, тишлар сони ортган сари m нинг қиймати кичиклашади. Шунинг учун хеч қандайўзгартиришсиз тайёрланган ғилдиракларнинг тишлари доимо шестерня тишларига қараганда мустаҳкам бўлади. Шунинг учун бир ҳил материалдан тайёрланган ғилдиракли узатмаларни ҳисоблашда асосан шестерня тишлари эътиборга олинади. Борди-ю ғилдираклар ҳар ҳил материаллардан тайёрланган бўлса, у ҳолда ҳар бир ғилдирак учун нисбат аниқланиб, гилидарклардан қайси бири учун бу нисбатнинг қиймати кичик бўлса, ўшаниси ҳисобланади. ғилдирак ва шестеня тишларининг эгувчи кучланиш бўйича мустаҳкамлиги бир ҳилда бўлишини таъминлаш учун қуйидаги шарт бажарилиши керак:  FP 1 / Y F 1 =  FP 2 / Y F 2 (198) Бу шарт материални тўғри танлаш ёки тиш шаклига қирқувчи асбоб рейкани силжитиш ҳисобига ўзгартириш киритиш билан бажарилиш мумкин. Нагрузканинг нотекислиги ва динамикавий коэффициентлар Нагрузканинг нотекислик коэффициенти вал таянчининг деформацияланиши туфайли нагрузканинг тиш узунлиги бўйлаб тақсимланиши эътиборга олувчи коэффициентдир.

Масалан, тишли ғилдирак икки таянчининг қоқ ўртасида жойлашмаган ҳолларда вал бирор бурчакка оғади. Бу ҳол тишга тушаётган кучнинг тишнинг бир четида камайиб, иккинчи четда ортишига сабаб бўлади. Ҳисоблашда нагрузка тиш узунлиги бўйича бир текис тақсимланади деб олинган эди. Бошқача қилиб айтганда, нагрузканинг концентрацияланиш коэффициенти узунлик бирлигига тушадиган нагрузканинг ўртача қиймати билан унинг хақиқатда бўлиши мумкин бўлган энг катта қиймати орасидаги фарқни ҳисобга олади: Kβ= qmax qур (199) Тишларга тушувчи кучнинг тақсимланишига вал эгилишининг таъсири.

К Fv коэффициентнинг амалий ҳисоблашларда ишлатиладиган тахминий қийматлари Аниқлик даражаси Тиш сиртининг қаттиқлиги НВ Тезлик м/с бўлган ҳолдаги К Fv қийматлари 3 гача 3 - 8 8- 12, 5 6 7 8  350 >350  350 >350  350 >350 1/1 1/1 1, 15/1 1, 15/1 1, 25/1, 1 1, 2/1, 1 1, 2/1 1, 15/1 1, 35/1 1, 25/1 1, 45/1, 3 1, 35/1, 2 1, 3/1, 1 1, 25/1 1, 45/1, 2 1, 35/1, 1 -/1, 4 -/1, 3 Изох: касрларнинг сурати тўғри тишли узатмаларга, махражи эса қия тишли узатмаларга таълуқлидир. бу ерда q ур - нагрузканинг узунлик бирлигига тушадиган ўртача қиймати. ҳар бир ҳол учун Кв нинг қийматини ҳисоблаб топиш жуда мураккаб. Шунинг учун одатда ғилдираклар эгувчи кучланиш бўйича ҳисобланаётганда бу коэффициент К F  кўринишида ифодаланади. Нагрузканинг динамикавий коэффициенти К FV илашишнинг ноаниқлигидан келиб чиқадиган динамикавий нагрузканинг ва шу нагрузка таъсирида тишда ҳосил бўладиган кучланишнинг ортишини эътиборга олади. Тишларни эгувчи кучланиш бўйича ҳисоблашда бу коэффициентнинг қиймати жадвалдан олиниши мумкин ёки қуйидагича аниқланади:KFV =1+νF=1+ ωFV bω FtKFα KFβ , (200) бу ерда  F - динамикавий қўшимча; F t - айлана куч, Н; b  -ғилдирак эни ёки тиш узунлиги, мм;  Fv -солиштирма динамикавий айлана куч: ωFv= δFg0v√aω/u (201) бу ерда  F - тишли узатманинг ҳилини ва тиш шаклига ўзгартириш киритилганлигини эътиборга олувчи коэффициент бўлиб, ўзгартирилмаган

тўғри тишли узатмалар учун  F = 0, 016; тиш шаклига ўзгартириш киритилган тўғри тишли узатмалар учун  F = 0, 011; қия ва шеврон тишли узатмалар учун эса  F =0,006; g 0 - ғилдирак билан шестерня қадамлари орасидаги фарқнинг таъсирини эътиборга олувчи коэффициент, унинг қиймати жадвалдан олинади; V - айлана тезлик, м/с; a  - марказлар аро масофа, мм; К F  - нагрузканинг тишлараро тақсимланишини эътиборга олувчи коэффициент, тўғри тишли ғилдираклар учун К F  =1. Модул m , мм ГОСТ 1643-72 да белгиланган бир текисда Ишлаш бўйича аниқлик даражаси 4 5 6 7 8 9 g ҳ коэффициентининг қийматлари 3, 5 гача 3, 5 дан 10 гача 10 дан катта 17 22 - 28 31 37 38 42 48 47 53 64 56 61 73 73 82 100 Шундай қилиб (195) формула воситасида мавжуд узатмаларнинг эгувчи кучланиш бўйича чидамлилиги ҳисобланади. Агар эгувчи кучланиш бўйича янги узатма лойихалаш талаб қилинса (одатда, эгувчи кучланиш бўйича лойихалаш очиқ узатмалар учун тавсия этилади) уни қуйидаги тартибда бажариш мумкин. Лойихалаш учун узатиладиган қувват N 1 узатиш сони ҳамда валлардан бирининг айланиш частотаси n 1 ёки n 2 берилган бўлади. Аввало ғилдирак ва шестерня учун материал танлаб улар учун эгувчи кучланиш бўйича рухсат этилган кучланиш аниқланади. Сўнгра шестерня тишларининг сони белгиланади. Бунда Z 1 min = 17 бўлиши керак. Тезлиги катта бўлган узатмаларда ҳосил бўладиган шовқинни бир оз бўлса- да камайтириш мақсадида z 1  25 қилиб олиш тавсия этилади. Узатиш сони ва белгиланган z 1 дан фойдаланиб z 2 аниқланади: Z 2 = Z 1 U Z 1 ва Z 2 ларнинг қийматидан фойдаланиб Y F топилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. И. Сулаймонов «Машина деталлари» Уқитувчи. Тошкент. 1981й. 2. М. Н. Иванов «Детали машин». М., «Машстроение». 1984г. 3. А. Жўраев.. М.М. Шукуров «Машина деталлари». Фан. Тошкент. 1999й. 4. Р. Н. Тожибоев., М. М. Шукуров., И. Сулаймонов «Машина деталлари» курсидан масалалар тўплами. Уқитувчи 1990й. 5. Р. Н. Тожибоев., М. М. Шукуров «Машина деталларини лойиҳалаш» Фан. Тошкент. 1997й.

Похожие

Узатмалар

Тасмали узатмалар

Фрикцион узатмалар

Занжирли узатмалар

Тишли гилдиракли узатмалар кинематикаси