Эргономиканинг асосий тушунчалари - Машиностроение - Рефераты

Эргономиканинг асосий тушунчалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161.7001953125 KB

Эргономиканинг асосий тушунчалари Режа: 1. Эргономика. Умумий тушунчалар 2. Машиналар яратишдаги асосий эргономик талаблар 3. Физиологик ва эстетик талаблар 4. Соматография

Эргономика. Умумий тушунчалар Эргономика деб аталувчи илмий йўналиш техника фанлари, психология, физиология, гигиена, анатомия, биомеханика, антропология, биофизика ва бошқа фанлар ўртасида юзага келган йўналишдир. Эргономика комплекс фан бўлиб, у меҳнат қуролларига, иш жойига ва ишлаб чиқариш хоналарига қўйиладиган физиологик, гигиеник талаблар билан боғлиқ. Эргономика грекча сўз бўлиб erg ъ n – иш, n ъ m ъ s – қонун маҳносини билдиради. Бу ибора 1949 йилда Англияда тадбиқ этилиб кенг қўлланишга эга бўлган. Эргономика – бу меҳнат қуроли ва шароитининг инсонга мослаштирилиши ҳақидаги фандир. Бу фан инсонга оптимал шароитлар яратиш мақсадида унинг меҳнат қилиш жараёнларидаги функционал хусусиятлари ва қонуниятларини ўрганади. Оптимал шароитлар яратилгандагина меҳнатнинг иш унумдорлиги ва ишончлилигига эриши мумкин. Эргономиканинг муҳим бўлими – мухандислик психологияси – ўз олдига инсон имкониятлари билан техниканинг «инсон-машина» системасида ўзаро мослигини таъминлаш, меҳнат шарт-шароитларидаги инсоннинг рухий системасида иш қобилиятига салбий таъсир этувчи омилларнинг минимумга тушириш каби вазифаларни қўйган. Эргономика ўзининг мазмуни ва аҳамиятига кўра техник эстетиканинг табиий асосийни ташкил этади. Эргономиканинг талаблари ва принципларида борган сари асосий ишлаб чиқариш саволлари ҳисобга олиниб бориляпти, чунки техника тараққиёти инсон меҳнати шарт-шароитларининг ўзгариб боришига олиб келяпти. Кўпчилик янги яратилган машиналарнинг нусҳаларини синовдан ўтказгач муҳандис-конструкторлар шундай хулосага келдиларки, машинага инсон организми ва унинг психо-физиологик реакциялари томонидан қўйиладиган талабларни ҳисобга олмасдан яратилган машиналар етарли даражада самарадорликка эга эмас экан. Сабаби эса машина конструкциясининг

эргономика талабларини қондира олмаслигида экан. Тез ҳаракатланадиган машиналардан вақт бирлигига нисбатан информация хажми ортиб кетади ва хизмат кўрсатувчилар реакцияси учун вақт етарли бўлмайди. Демак, инсон рухий системасида юкланиш ортиб кетади. Масалан, учиш вақтида реактив самолёти МИГ-15 учувчиси 1 минут ичида турли приборларнинг 86 кўрсаткичини назорат қилади, мураккаб ҳолатларда эса бу 150 … 200 гача бориб етади. Бу борада психолог В.М.Муников чет эл амалиётидан қизиқ мисол келтиради. 400 марта сирли авариялар юз бергандан сўнг авиация психологлари аниқлашдики, оғир вазиятларда учувчидан энг юқори реакция тезлиги ва аниқлиги талаб қилинади. Аммо у бошқараётган самолётда 2 та бир хил шакл ва кўринишга эга бўлган, лекин функциялари қарама-қарши бўлган бошқариш кнопкаларини алмаштириб қўйган. Устига-устак бу кнопкалар бир-бирига жуда яқин масофада жойлашган. Саноат жиҳозларини лойиҳалаш соҳасидан ҳам шу каби мисоллар келтириш мумкин. Таниқли олим А.Г.Вқчегжанин олиб борган кўзатишлар шуни кўрсатадики, Ҳарков дастгохсозлик заводида ишлаб чиқарилган баъзи айлана-жилвирловчи дастгоҳларни бошқариш қурилмалари конструкцияларида гигиена-физиологик ҳарактердаги жиддий камчилик бор экан. Бу дастгоҳларда энг кўп ишлатиладиган бошқариш органлари ердан 51…65 см баландликда, ишчидан 50…100 см масофада жойлашган. Шунинг учун жилвирловчилар кўп марталаб (467 дан 2332 мартагача) энгашишга мажбур бўладилар. Ричаг ва маховикларни манипуляциялаш учун куч сарфи 100…220 Н, баъзан ундан ортиқни ташкил этади. Кўзатишлар натижасида аниқланган бундай дефектларга электродвигателларни кнопкали бошқариш системасини ўрнатиш билан барҳам берилди. Бу система кўчма панелга жойлаштирилган ва «пуск», «стоп» белгилари билан белгиланган. Янги система жорий қилиниши билан ишчилар меҳнат унумдорлиги 2 марта ошган. Келтирилган мисоллар кўрсатиб турибдики, хавфсизлик техникаси шартига кўра ҳамда иқтисодий ва техникавий нуқтаи-назардан эргономика

талабларининг барчасини ҳисобга олиш зарур экан. Демак эргономика фани ишчи ва меҳнат функциясининг максимал самарадорлигини ва ўзаро мувофиқлигини таъминлайди. Машиналар яратишдаги асосий эргономик талаблар Антропометрик талаблар. Антропометрия – инсон гавдасини ўлчаш системасидир. Антропометрик маълумотлар кўпчилик мутахассислар учун жуда зарур. Аммо энг аввало бундай маълумотлар саноат жиҳозлари яратиш, транспорт воситалари яратиш, мебелғ, хона габаритларини аниқлаш, ишчи жойларни компановкалаш, бошқариш ва назорат қилиш органиларини конструкциялаш ва жойлаштириш устида иш олиб бораётган муҳандис, архитектор ва бадиий конструкторлар учун зарурдир. Инсоннинг антропологик маълумотлари атропологиянинг анатомия ва физиология бўлимига асосланади. Бу бўлимлар инсоннинг биологик табиатини ва унинг ўлчамларини ўрганади. 13.1-расмда эркак танасининг асосий антропометрик ўлчамлари келтирилган. Турли давлат ва континентлар одамларининг антропометрик маълумотлари турлича бўлади. Масалан, эркак кишининг ўртача бўйи Японияда 164 см, Англия ва Германияда 173 см, Чехияда 175 см, АҚШда 176 см. ни ташкил этади. Машиналар яратиш жараёнида антропометрик талабларни яъни одам танасининг турли ҳолатлари (13.2-расм) бўйича ўлчамлари чегараларини, оёқ ва қўл панжалари ўлчамлари ва уларнинг бурилиш бурчаклари (13.3-расм) ва бошқаларни ҳисобга олиш зарур.

13.1-расм. Эркак танасининг асосий антропометрик ўлчамлари 13.2-расм. Эркак танасининг турли ҳолатлари бўйича ўлчамларнинг чегараланиши Демак, экспорт учун саноат буюмлари ишлаб чиқаришда экспорт қилинаётган мамлакат аҳолисининг антропометрик маълумотларини ҳисобга олиш керак бўлади. Одам тик ҳолда, ўтирган ҳолда ёки ётган ҳолда ишлайди (13.2-расмга қаранг). Жиҳоз ёки инвентарнинг қай ҳолатда ишлаш учун яратилаётганлигига қараб конструктор лойиҳаланаётган объект ўлчамларини танлайди. Баъзан учратиш мумкинки, операторлар стол ва стулларнинг бир-

бирига мос эмаслигидан стулга ёстиқча ёки китобларни қўйиб ўтирадилар ёки бўлмаса оёғи остига бирон мослама қўядилар. 13.3-расм. Оёқ, қўл панжалари ўлчамлари ва уларнинг бурилиш бурчаклари Худди шунинг сингари ҳайдовчилар, кассирлар ва бошқа мутахассис вакиллари ҳам ўзларига қулайлик яратишга ҳаракат қиладилар. Чунки ноқулай позаларда ишлаш одамни чарчатиши, умуртқанинг қийшайиши, букриликка олиб келиши ва асаб касалликлари келтириб чиқарувчи бошқа тана деформацияларини юзага келтириши мумкин. Физиологик ва эстетик талаблар . Саноат жиҳозларини (дастгоҳ, машина, инструмент ва ҳ.к.) лойиҳалашда меҳнат жараёнида ишчи кучи сарфини ҳисобга олиш зарур. Бу борада К.Маркс шундай деган эди: «Фойдали меҳнат ёки ишлаб чиқариш фаолиятининг алоҳида кўринишлари қанчалик турли-туман бўлмасин, физиологик томондан бу одам организмининг функцияларидир ва ҳар бир шундай функция ўзининг мазмун ва шаклидан қатъий назар инсон мияси, рухияти, мускуллари, хис этиш органларининг сарфланишидир». Меҳнат жараёнида одамда кўриш – мия аппарати фаолияти ортади, мотор сфераси активлашади, натижада у чарчайди. Чарчашдан диққатнинг йўқолиши келиб чиқади. Диққат пасайиши ҳаракатлар аниқлиги ва

координациясини бўзади, ишда деффектлар хосил бўлиб меҳнат унумдорлиги пасаяди. Шунинг учун инсон меҳнат қилиши учун қулай ва шинам муҳит яратиш, техниканинг ҳар томонлама одамга мослаштирилиши, айниқса ишлаб чиқаришнинг хавфли зоналарида муҳим аҳамиятга эга. Техника бизнинг ҳаётий фаолиятимиздаги ҳамма соҳаларга кириб келмоқда: санҳат, саноат ишлаб чиқариши, қишлоқ хўжалиги, тиббиёт, спорт ва бошқа соҳаларга. Предметларнинг тўла дунёси одам томонидан унинг эхтиёжларини ҳисобга олган ҳолда яратилади ва шу билан бирга предметлар одамнинг ўзини шакллантирувчи ва тарбияловчи асосий омил вазифасини ўтайди. Предмет ва буюмларнинг одамга таъсири жуда катта. Бу таъсир билишда, фойдаланишда, айниқса меҳнат жараёнида яяққол кўринади. Ишда қатнашувчи барча буюмларни 3 га бўлиш мумкин: 1) меҳнат предметлари; 2) меҳнат қуроллари; 3) меҳнат шароити ва аҳволини яратувчи буюмлар. Одам танасининг атропометрик ўлчамларидан ташқари бадиий – конструктор унинг анатомия физиология хусусиятларини ҳам билиши лозим: мускулларнинг функционал имкониятлари, бера оладиган қувватини, одам танаси массасининг тақсимланиши, ички органлар анатомиясини, уларнинг одам позасига қараб функцияланиш хусусиятлари ва ҳ.к. одамнинг атропометрик ўлчамларини физиологик имкониятлари билан боғланган ҳолда унинг меҳнат жараёнида баъзи ҳаракат комплекслари принципларини таҳкидлаб ўтамиз. Масалан, ҳаракатлар оддий ва ритмик бўлиши лозим. Ҳар бир ҳаракат кейинги ҳаракатни бошлашга қулай ҳолатда тугаши лозим; аввалги ва кейинги ҳаракатлар равон уланиб кетиши лозим; қўлларнинг ўзлуксиз эгри чизиқли ҳаракатлари ҳаракат йўналиши илкис ўзгарадиган алоҳида ҳаракатга қараганда тезроқ бажарилади; айланма ҳаракатлар илгариланма ҳаракатлардан тезроқ; қўлларнинг горизонтал ҳаракатлари вертикал ҳаракатлардан тезроқ ва аниқроқ. Қўлларнинг динамик иши тик турган ҳолатда координатлашганроқ бўлади, лекин технология имкон берадиган ҳолларда, аниқ ҳаракатларни ўтирган ҳолатда бажариш аниқроқ ва афзалроқ саналади. Бир қўл билан

бажариладиган ҳаракатлар 60 0 бурчак остида энг аниқ ва тез бажарилади, икки қўл билан бажариладиган ҳаракатлар эса 30 0 бурчак остида яхши бажарилади (13.3-расмга қаранг). Оптимал зона чегараларида бажариладиган ҳаракатлар одамни озроқ чарчатади, яъни ишчи бўшлиқдаги ишчининг қўллари хосил қиладиган дугалар чегарасида ишлаш. Ишчи зона ўлчамлари хизмат кўрсатиладиган машинанинг конструктив хусусиятларига боғлиқ бўлиб, у экспериментал йўл билан аниқланади (13.4-расм). Бунда макетлардан, моделлардан ёки бевосита лойиҳалаш жараёнида соматография ёрдамидан фойдаланилади. 13.4-расм. Қўл ва оёқ учун ўлчамлар нисбати ва иш зонаси а-қўлнинг иш зонаси: 1-оптимал; 2-максимал; 3-ўртача; 4-тик ва ўтириш ҳолати бўйича оёқнинг ишчи зонаси. Соматография – одам ҳақидаги янги фан бўлиб, тана ҳолатлари ва иш жараёнида оператор позаларининг ўзгаришини анатомик принциплар асосийда таҳлил қилувчи йўналишдир (13.2-расмга қаранг). 6 кг гача юкни кўтариш ва ташиш енгил физик нагрўзка ҳисобланади, 6…15 – мўтадил, 15… 30 кг - ўртача 30…50 кг гача оғир нагрўзка ҳисобланади. Ўтириб суянган ҳолда оёқ билан педални босиш кучи 2000 Н (тизза бурчаги 160 0 ) гача етиши мумкин, бурчакнинг камайиши билан куч катталиги пасаяди (13.4-расмга қаранг).

Эргономикада одамнинг муҳим физиологик омиллари бу кўриш, эшитиш, ҳид билиш ва бошқа хусусиятларидир. Кўриш. Дизайнер, мухандис, архитектор ва бошқа мутахассисларга бадиий конструкциялаш соҳасида кўриш майдонининг асосий хосса ва чегараларини билиш зарур (13.5-расм). Кўриш майдонинг катталиги одам кўриш аппаратининг анатомия – физиологик хусусиятлари билан аниқланади. 13.5-расм. Инсонни кўриш майдони Психологик талаблар . Бу хол юксак маҳсулият ва асабий зўриқишни талаб қиладиган системаларни, масалан, машинани бошқариш, учишни бошқариш, диспетчерлик пунктларини ишлаб чиқишда ва бошқаларда муҳимдир. Бу ерда одамларнинг ҳаёти ва улкан моддий бойликлар тақдири операторнинг, ишчининг хатти ҳаракатига боғлиқ бўлади. Ҳозир пултдан туриб бутун-бутун цехлар, энерго системалар, поток линиялари автоматик бошқарилмоқда (13.6-расм). Бинобарин, одамнинг у системадаги маҳсулияти ниҳоятда каттадир. Ундан айни вақтда ҳам аниқлик, ҳам тез реакция, ҳам бехато ҳаракат қилиш талаб этилади, бу ҳаракатлар катта асабий ва рухий зуриқиш билан боғлиқдир.

13.6-расм. «Цемент-1» автоматик бошқариш системасининг бошқариш пулти Эргономикада бошқариш органлари ва индикация воситалари . Бадиий конструкциялашда муҳим эргономик омиллар бошқариш системасини танлаш ва компановкалаш, бошқариш органлари ва индикация воситаларини конструкциялашдир. Бошқариш система ва органлари улар томонидан бажариладиган операцияларни ҳисобга олган ҳолда техник-иқтисодий талабларни системали таҳлил асосида танланади. Бошқаришнинг 3 та асосий системаси мавжуд: қўл билан бошқариш, аралаш ва автоматик бошқариш системалари. 13.7 ва 13.8- расмларда бошқариш системасини тўғри ва нотўғри компановкалаш ва кнопка ва тумблёрларни конструктив қўллаш кўрсатилган.

13.7-расм. Бошқариш системасини тўғри ва нотўғри компановкалаш Элементлар ва инструментлар шаклининг қулайлик талабларига мослиги муаммолари билан эргономиканинг янги йўналиши – хиротехника шуғулланади. 13.8-расм. Кнопка ҳамда тумблерларни конструктив қўллаш 13.9-расмда хиротехника талабларига мос шаклдаги дастаклар кўрсатилган. Индикация воситаларини конструкциялашда кўриш, эшитиш ва бошқа кўрсаткичлар ҳисобга олинади, қайсики буларнинг сони техниканинг ривожланиши билан ортиб бормоқда.

13.9-расм. Хиротехника талабларига мос дастаклар Меҳнат шароитининг энг яхши омиллари (санитария-гигиена, физиология, эстетика) шароитларнинг комфорти ва хавфсизлигини белгилайди. Техник эстетика ва меҳнатни илмий ташкил этиш инсон фаолияти учун энг яхши муҳитни шакллантиришнинг ва ишлаб чиқаришнинг юқори маданиятини яратишнинг иқтисодий – ижтимоий асосийдир. Ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишни мукаммаллаштиришнинг йўналишлари қуйидагилардан иборат: Ишлаб чиқаришни ташкил этиш бўйича: 1. Технологияни, ишлаб чиқаришни ташкил этишни, жиҳозларни мукаммаллаштириш, механизация ва автоматизациялаш; 2. Меҳнат қуроллари-инструментлар, мосламалар, кўтариш-ташиш воситалари, инвентарни мукаммаллаштириш; 3. Меҳнат предметларини (унификация, янги материалларни қўллаш) мукаммаллаштириш; Меҳнатни ташкил этиш бўйича: 1. Меҳнат жараёнларини рационал ташкил қилиш, меҳнатни кооперациялаш ва бўлиш, меҳнатнинг илғор усулларини жорий қилиш; 2. Меҳнатнинг қулай шароитларини таъминлаш; 3. Ишлаб чиқариш маданиятини ошириш; 4. Меҳнат ва дам олиш режимларини рационаллаш;

5. Меҳнат нормаси ва ҳақ тўлашни яхшилаш; 6. Ишчи жойларида хизмат кўрсатишни яхшилаш; 7. Ишчилар малакасини ошириш; 8. Ишчиларнинг ижодий активлигини ривожлантириш Меҳнат шароити ва ишлаб чиқариш маданиятининг қуйидаги омиллари мавжуд: Физиологик омиллар 1. Ишнинг темпи, ритми ва монотонлиги; 2. Мускул кучларини сарфлаш. Санитария-гигиена омиллари 1. Ҳавонинг газлашганлиги ва ҳидлар; 2. Ишлаб чиқаришдан нурланишлар; 3. Шовқин ва титраш; 4. Табиий ва сунъий ёритиш; 5. Санитария – гигиена қурилмалари. Эстетик омиллар 1. Хона ва жиҳознинг ранглар билан безалиши; 2. Кўрсатма ташвиқотларни безаш; 3. Рационал ишчи кийим 4. Кўкаламзорлаштириш; 5. Функционал мусиқа.

Адабиётлар рўйхати: 1. И. Каримов. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Шарқ ,1997. 2. Правовая охрана изобретений и полезних моделей. Сборник нормативних актов. Государственное Патентное ведомство Республики Ўзбекистан. Ташкент, 2000. –63 с. 3. Ўзбекистон ихтирочилар ва рационализаторлар жамиятининг Республика Кенгаши. Расмий ҳужжатлар тўплами. №2. Тошкент-1994. 4. Я.Х. Закин., Н.Р. Рашидов Основ научного исследования. Тошкент: Ўқитувчи, 1981. 5. Косарев А.А., Янушкевич И.П. Практика применения временних указаний о порядке оформления, подачи и рассмотрения заявления на рационализаторское предложение. - «Вопрос изобретателства», 1989, №22.

Похожие

Машина автоматлар назариясининг асосий тушунчалари. Робот ва манипуляторлар назариясининг асосий тушунчалари ва уларнинг қўлланилиши

Илашишнинг асосий теоремаси. Тишларнинг асосий қийматлари. Илашиш турлари

Машиналарни лойиҳалашнинг асосий тамойиллари

Ташишни ташкил этишнинг асосий элементлари

Асосий ишлаб чиқаришни ташкил этиш