Деталларнинг ишлаш лаёқати омиллари ва уни таъминлаш асослари - Машиностроение - Рефераты

Деталларнинг ишлаш лаёқати омиллари ва уни таъминлаш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Деталларнинг ишлаш лаёқати омиллари ва уни таъминлаш асослари Режа: 1. Мустаҳкамлик. 2. Бикрлик. 3. Ейилишга чидамлилик. 4. Титрашга чидамлилик. 5. Иссиққа бардошлик. 6. Машиналарни ишончли ишлашини таъминлаш асослари. 7. Машина деталларини мустаҳкамликка ҳисоблаш хусусиятлари.

Деталнинг ишлаш лаёқати унинг ишлаш шароитига нисбатан белгиланади. Масалан, тишли ғилдираклар учун тиш юзасининг мустаҳкамлиги, сирпаниш подшипниклари учун ейилишга чидамилилик, болтлар учун мустаҳкамлик бўлса, валлар учун эса бикрлик билан мустаҳкамлик муҳим шартларидан ҳисобланади. 1. Мустаҳкамлик деб, деталнинг деформацияланиши меъёрида бўлгани ҳолда, унинг маълум вақт синмай ва бенуқсон ишлай олиш хусусиятига айтилади. Янги деталларни лойиҳалашда, аввалам бор, уларнинг мустаҳкам бўлишини таъминлаш зарур. Деталнинг мустаҳкамлигини таъминлаш учун унинг хавфли кесимида таъсир этаётган нормал ва уринма кучланишларни топиш ва уни рухсат (жоиз) этилган қиймати билан солиштириш лозим. Умумий холда, мустаҳкамлик шартини қуйидагича ифодалаш мумкин: σ  [ σ ]       , (1. 1 ) бу ерда σ ва  - иш жараёнида хосил бўлган нормал ва уринма кучла-ниш;  σ  ва    - жоиз этилган нормал ва уринма кучланишлар. Юқоридаги формуладаги σ ёки  куч, момент ва кесим ўлчамлари функцияси сифатида аниқланади. Масалан: σ = f ( P, T, а, b, c )  [ σ ] . (1.2) (1.1) формула ёрдамида бажарилган ҳисоб текшириш усули га мансуб. Бу усулни қўллаш учун албатта (1.2) функциядаги а, b, с ўлчамларни билиш лозим. Бунда (1.1) тенгламани қўллаш учун детал ёки тузилмани асосий бўлган ўлчами маълум бўлиши керак. Агарда геометрик ўлчамлар номаълум бўлса, улар тажриба усулига асосланган ҳолда, (1.2) функциянинг ёрдамчи ўлчамларни қийматлари белгиланиб, асосий ўлчам дифференциал усулида топилади. Бу усулни лойиҳа усули дейилади. 2. Бикрлик. Баъзи деталлар, айниқса куч таъсирида ишлайдиган деталлар учун мустаҳкамликнинг ўзи етарли бўлмайди. Масалан, маълум куч ва момент таъсирида айланаётган вал мустаҳкам бўлишига қарамай, жоиз этилгандан ортиқ эгилиши мумкин. Бундай вал ишлатилмаслиги керак, чунки валга

ўрнатилган деталлар, масалан, тишли ғилдираклар орасидаги масофа чегараланган бўлади. Вални руҳсат этилгандан ортиқ эгилиши бу деталларнинг мўлжалдан олдин ишдан чиқишига сабаб бўлади. Шунинг учун бундай деталларни мустаҳкамлигидан ташқари, бикрлиги таъминланиши, яъни чизиқли f max ва бурчак φ max силжишлари жоиз қийматидан ошмаслиги керак: f max   f  , φ max  [ φ ] . Баъзи деталларнинг хаддан ташқари бикр бўлиши уларнинг чидамлигига салбий таъсир этади. Масалан пўлатдан тайёрланган тишли ғилдирак тишларининг ортиқ даражада бикр бўлиши ишлаш вақтида динамик кучларнинг пайдо бўлишига ва шовқиннинг кучайишига олиб келади. Демак, зарур бўлган ҳолларда деталларнинг маълум даражада мослашувчан бўлиши талаб этилади. 3. Ейилишга чидамлилик. Ишқаланувчи деталларнинг тўғри ишлаш вақти ейилиш даражасига қараб белгиланади. Ейилиш натижасида деталларнинг ўлчамлари ўзгаради, улар орасидаги тирқиш катталашади, бу эса ўз навбатида машинанинг нотекис ишлашига сабаб булади. Деталнинг тез ёки секин ейилиши унинг ишлаш шароитига, мойланиш даражасига, контакт кучнинг қийматига ва бошқа омилларга боғлиқдир. Шунинг учун ейилишга чидамлиликни таъминловчи аниқ бир ҳисоблаш усулини тавсия этиш қийин. Умуман олганда ўзаро контактдаги деталларни ейилиш даражаси асосан ишлаш жараёнига боғлиқ бўлиб улар қуйидагича бўлиши мумкин: механик ейилиш, бу ўз навбатида абразов ва толиқиб ейилишини хосил қилади; молекуляр – механик ейилиш (ғажиш ёки ёпишиб қолиш) холатида хосил бўлади; занглаб – механик ейилиш. Ҳозирги вақтда ишлатилаётган машиналарнинг 85…90% деталларнинг ейилиши туфайли ишга яроқсиз ҳолга келмоқда, бу эса уларнинг янгиси билан алмаштирилишини талаб қилади.

Ейилишни ҳисоблаш усулларидан энг кўп тарқалгани солиштирма босим q ва шартли коэффициент qV -ларни аниқлаб, уларни жоиз катталиклари билан солиштиришдир: q  [ q ] , q V  [ qV ] , бу ерда V – ишқаланиш тезлиги. Ишқаланувчи деталларни зарур даражада мойлаб туриш ва уларни тайёрлашда ейилишга чидамли материаллар бронза, пластмасса ва шу каби материалларни ишлатилиши ейилишни камайтириш йўлларидир. 4. Титрашга чидамлилик. Машиналарнинг ишлаш тезликларини табора оширилиши ва деталларнинг оғирлигини камайтирилиши ҳар хил титрашларнинг пайдо бўлиши учун имкон яратади. Маълумки титрашлар қўшимча кучларни ҳосил қилади, машинанинг нормал ишлашига салбий таъсир кўрсатади, деталларнинг толиқиши оқибатида ишдан чиқишини тезлаштиради. Бу борада резонанс ходисаси айниқса хавфлидир. Одатда, деталларнинг титрашга чидамлилигини таъминлаш учун резонанс ходисасини келтириб чиқарувчи омилларни топиб, ҳисоблаб уларни йўқотиш керак. Машиналарда титраш ходисасини камайтириш учун статик ва динамик мувозанатлаш, шунингдек турли хил титрошни камайтирувчи сўнгдиргичлар масалан, махсус эластик элементларни, пружиналарни қўллаш тавсия этилади. 5. Иссиққа чидамлилик. Таркибида бир–бири билан ишқаланувчи деталлар бўлган машиналарда қизиш натижасида иссиқликнинг маълум даражада ортиб кетиши қуйидаги салбий холларга олиб келиши мумкин: деталларнинг мустаҳкамлиги камаяди; мойларнинг мойлаш ҳусусияти камаяди, натижада деталларни ейилиши ортиб, машинанинг аниқлиги камаяди. Шунинг учун бундай машина, механизмларни лойиҳалашда уларда ҳосил бўладиган иссиқликнинг меъёридан ортиб кетмаслигини ҳисобга олиш керак, яъни Q < Q 1 бўлишига эришмоқ даркор. Бу ерда: Q – машинада ҳосил бўладиган иссиқлик миқдори; Q 1 – машинадан ташқарига тарқарилувчи иссиқлик миқдори.

Машиналарнинг қизиши меёридан ортиқ бўлса, махсус совитгичлар ишлатилади. 6. Машиналарни ишончли ишлаши белгиланган вақт мобайинида уларни тўхтаб қолмай ишлашига қараб белгиланади ва машинани лойиҳалаш, ишлаб чиқариш, ишлатиш ва таъмирлаш даврларида таъминланади. Машиналарни ишончли ишлаш даражаси унинг ишончлилик коэффициенти P ( t ) билан белгиланади. Масалан, двигателни 100 марта ишга туширилганда 99 мартасида ишлаб кетса P ( t ) = 99 / 100 = 0,99 бўлади. Машинанинг ишончлилик коэффициенти ундаги ҳар бир деталнинг ишончлилик коэффициентларининг кўпайтмасига тенг бўлади, яъни: P ( t ) ум = P 1 ( t ) ּ P 2 ( t ) … P n ( t ) . Бундан, агар машина таркибида 100 деталь бўлиб, ҳар бир деталнинг P i ( t ) = 0, 99 бўлса, унда P ( t ) ум = 0, 99 100 = 0,37 бўлади. Машиналарни ишончли ишлаши учун уларни лойиҳалаш жараёнида қуйидагиларга аҳамият бериш даркор: 1) машинада иложи борича кам деталь ишлатилиши, қисмларнинг тузилиши оддий бўлиши ва ҳар бирининг ишончли ишлашини таъминланиши; 2) ишчи юзаларида ҳосил бўладиган кучланиш қийматларини камайтириш; 3) ишқаланувчи юзаларни мойлаш, тегишли мой танлаш; 4) стандарт деталь ва узеллардан фойдаланиш; 5) деталларни таъмирлашни яҳши йўлга қўйиш. 7. Динамикавий ҳисоблашларга ўхшаб ҳа қ и қ ий машина уни динамика модули билан алмаштирилганидек, мустаҳкамликка ҳисоблашда деталнинг тузилиши ва унга қ ўйилган юкланиш деталнинг модели ва ҳисоблаш учун зарур бўлган шакл билан алмаштирилади. Айрим ҳолларда детал тузилишларида шундай элементлар бўлиши мумкинки, у мустаҳкамлик

шартига таъсир кўрсатмай, ишлаб чи қ ариш технологияси, ишлаш жараёни ёки уни таш қ и кўриниши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Моделлаштиришда деталларнинг тузилиши ва унга қ ўйилган юклама шакллари имкон борича соддалаштирилади. Бундай ҳолларда асосий ва иккинчи даражали та’сирларни ани қ ажрата олиб, энг зарурини қ олдириб, қ олганини ҳисобга олмаслик керак. Бу масалани ечишда орттирилган тажриба машина деталлари адабиётларида келтирилган махсус маслаҳатлар, тавсиялар нормаларини тўғри танлаб олишда ёрдам беради. Лекин қабул қ илинган соддалаштиришлар, ихчамлашлар муҳандислик ҳисоблашида тахминий усулга олиб келади ва ҳисоблашда йўл қ ўйилган ноани қ ликлар хавфсизлик коэффициенти билан эҳтиборга олинади (мустаҳкамлик э ҳ тиёт коэффициенти). Ҳисоблашда бундай коэффициентларни танлаб олиш, айни қ са, учувчи аппарат деталларини тузилишини лойиҳалашда маъсул ҳисобланади. Вазифасига кўра мустаҳкамликка ҳисоблашнинг икки усули бор: лойиҳалаш ҳисоби ва текширув ҳисоби. Лойиҳалаш ҳисобидан ма қ сад, деталнинг асосий ўлчамларини ани қ лаб олишдир. Бунинг учун детал материали ва унга таъсир қ илувчи юкланиш қ иймати маҳлум бўлиши керак. Текширув ҳисобидан ма қ сад, деталда таш қ и юкланишдан ҳ осил бўлган кучланишни ани қ лашдир. Бу ҳолда деталнинг ўлчамлари, материалнинг тури ани қ бўлиши керак, аҳамиятга сазоворлиги шундаки, ани қ ланган кучланиш рухсат этилгандан катта бўлмаслиги керак. Бундан шундай хулоса қ илиш мумкин: лойиҳалаш ҳисоби деталнинг тузилишини келтириб чи қ аради, текширув ҳисоби эса детал лойиҳасидан кейин бажарилади. Текширув ҳисобида деталнинг ҳ ақиқий ва асосий ўлчамлари инобатга олинади. Чунки, лойиҳадан сўнг уни параметрлари та ҳ лилий усулда топилганидан фараз қ илиш мумкин.

Адабиётлар : 1. Сулаймонов И. И. Машина деталлари. Тошкент нашриёти, 1988. 2. Тожибоев Р.Н., Жўраев А.Ж. Машина деталлари. Тошкент, «Ўқитувчи», 2002 3. Пятаев А.В., Муҳаммаджонов Б.К. Машина деталлари. Ўқув қўлланма., Тошкент, 2004. 4. Иванов М.Н. Детали машин. Москва, «В ы сшая школа», 1991.

Похожие

Кранлар тузилиши ва ишлаш асослари

Машина деталлари хисоблаш ва лойихалашга доир умумий масалалар

Таъмирланган машиналарнинг сифатини ва ишончлилигини таъминлаш

Технологик жиҳозларни таъмирлашдаги мосламалар

Саноат машина ва жиҳозлари тўғрисида умумий маълумотлар