Ўзбекистонда ёш авлод маънавий тарбиясининг долзарб муаммолари - Основы культурологии - Рефераты

Ўзбекистонда ёш авлод маънавий тарбиясининг долзарб муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Ўзбекистонда ёш авлод маънавий тарбиясининг долзарб муаммолари. Зиёли масъулияти Режа: 1. Оила, маҳалла, таълим – тарбия тизими ёш авлод 2. маънавиятини шакллантирувчи ва юксалтирувчи асосий 3. масканлар сифатида. 4. Глобаллашув жараёнлари, уларнинг ижобий ва салбий 5. томонлари. Европа маданиятининг ютуқлари ва муаммолари. “Оммавий маданият”ҳодисаси ва унинг моҳияти. 6. Маънавий таҳдидлар ва уларнинг таъсир қилиш кўринишлари. 7. Миллий маънавиятимиз анъаналарини ёш авлод онгига сингдириш - маънавий таҳдидлар таъсиридан улар онгини ҳимоялашнинг энг самарали йўли сифатида .

Президент И.Каримовнинг янги китобида ёш авлод тарбияси учун масъул бўлган уч табаррук маконга алоҳида эътибор қаратади: уларнинг биринчиси – оила , иккинчиси – маҳалла , учинчиси – таълим-тарбия тизими . Агар шу уч маконда маънавий муҳит кўнгилдагидек бўлса, ҳамма иш кўнгилдагидек бўлади, агар улар таназзулга қараб кетса, бутун жамият ҳалокатга юз тутади. Афсуски, муайян сабабларга кўра бугунги кунда ҳар уч маконда ҳам муаммолар анча-мунча йиғилиб қолган. Китобда оила маънавий муҳитига алоҳида эътибор ажратилган. Баъзи ота-оналарнинг ўсиб келаётган ёш фарзандларининг қизиқиш ва интилишларига, уларнинг “онгу тафаккурида ҳар куни бир ўзгариш юз бериб, кўзида янги-янги саволлар пайдо бўлаётганига” жиддий аҳамият бермаслиги, боз устига баъзи ота- оналар бола олдида ўзини тутишни билмай, ахлоқ-одоб бобида фарзандларига ўрнак бўлиш ўрнига аҳли оиласига қўпол муомала билан фарзандлари руҳига салбий таъсир кўрсатиши, ҳатто баъзи оилаларда боланинг маънавий оламида оғир асоратлар қолдириши мумкин бўлган ўзгалар бахтини кўролмаслик, фисқу фасод, иғво муҳити ҳам мавжудлиги таассуф билан қайд этилади ва шундай хулоса қилинади: “Биз ўз фарзандларимизнинг бахту саодатини, иқбол ва камолини кўришни истар эканмиз, нафақат оиладаги, балки маҳалла-куйдаги одамларнинг хатти-ҳаракати ҳам боланинг шаклланиб келаётган соф қалби ва онгига қандай таъсир кўрсатиши ҳақида доимо ўйлашимиз, бу масалада зиммамизда қандай улкан масъулият борлигини унутмаслигимиз зарур.” Муаллиф ҳар қайси хонадондаги маънавий иқлимни яхшилаш ҳақида бош қотирар экан, яна бадиий сўз қудратига мурожаат қилишни маслаҳат беради. Мумтоз адибимиз Абдулла Қодирийнинг “Ўтган кунлар”ида тасвирланган ўзбек оилаларига хос одоб ва ахлоқ намуналарини ибрат қилиб кўрсатади. Ўзбек халқининг азалий болажонлиги, оилапарварлигини ифтихор билан таъкидлар экан, муаллиф бундай эзгу туйғулар фарзандларни “ёшлик чоғидан бошлаб миллий тарбия, ахлоқ-одоб, юксак маънавият асосида вояга

етказиш” йўлида сарфланиши лозимлигини алоҳида уқдиради. Маҳалла – инсонни жамият билан уйғунлаштирадиган ҳамда шу руҳда тарбиялайдиган энг катта саҳоватли гўша ва беқиёс Ватан. Муаллиф халқимизнинг “Маҳалла – ҳам ота, ҳам она” деган ҳикматли иборасини келтириб, бу сўзларни миллатимиз учун “ҳаётий ҳақиқатнинг ифодаси” деб таърифлайди ва маҳалланинг тарбия мактаби сифатидаги вазифасига алоҳида урғу беради. Китобда мустақиллик даврида оила маънавий муҳитини яхшилаш, азалий қадриятимиз бўлган маҳалланинг ижтимоий мақомини кўтариш, таълим- тарбия соҳасида ўтказилаётган туб ислоҳотлар ҳақида эслаб ўтиш билан бир қаторда бу соҳаларнинг бугунги долзарб муамолари ҳақида батафсил мулоҳазалар билдирилади. “Шуни унутмаслик керакки, -деб ёзади Президент, - келажагимиз пойдевори билим даргоҳларида яратилади.” Шундай экан , “бу соҳада юзаки, расмий ёндошувларга, пухта ўйланмаган ишларга мутлақо йўл қўйиб бўлмайди.” Таълим-тарбия инсон камолоти ва миллат равнақининг асосий шарти ва гарови , давлат ва жамият назоратидаги умуммиллий масаладир. Таълим ва тарбия бир-биридан ажратиб бўлмайдиган уйғунлик да олиб борилиши лозим . Таълим–тарбиянинг асосий мақсади ва вазифаси комил инсон тарбиясидир. Ёш авлод маънавиятини шакллантирадиган асосий мезонлар, ёки маънавий ҳаёт мезонлари деганда нимани тушуниш кераклиги ҳақида Президентимизнинг янги китобида аниқ кўрсатмалар берилган. Биз уларни китобнинг иккинчи қисми бошланишида қисқача кўриб чиқдик. “Мезон” тарозу дегани, яъни аниқ ўлчов, меёр, Европа терминологиясида “критерий”. Демак, биз ёшларнинг маънавий тарбиясида нималарга таянишимиз керак, ёшларга кимларни ибрат қилиб кўрсатишимиз дуруст бўлади, қайси ўлчов, қандай меёрларни асос қилиб олишимиз лозим – булар ҳаммаси китобда аниқ кўрсатиб, номма-ном санаб берилган. Булар – улуғ аждодларимиз яратган улкан ва қутлуғ маънавий (илмий, бадиий, фалсафий) мерос, уларнинг

ибратли ҳаётлари, муқаддас динимиз, қадриятларимизда ифодаланган буюк ва боқий ҳақиқатлар, юксак туйғулар . Аммо яқин ўтмишда бизда болага табиий ва аниқ фанлар бўйича билим бериш асосий мақсадга айланиб, боланинг маънавий тарбияси ўз ҳолига ташлаб қўйилган, кўпинча фақат сиёсий-ташкилий тадбирбозликка айланиб кетган эди. Давлатимиз ва ҳукуматимизнинг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Мактаб таълимини ривожлантириш умуммиллий дастури” ва бошқа таълим жараёни мазмунини тубдан такомиллаштиришга хизмат қилувчи ислоҳотлари туфайли бу соҳага янгича эътибор қаратилди. Бу саъй- ҳаракатларнинг самаралари борган сари ёрқинроқ кўзга ташланиб бораётганини мамнуният билан эътироф этган ҳолда, ҳануз бу йўлда қиладиган ишлар, ҳал қилиниши лозим бўлган муаммолар бирталай эканлигига ҳам китобда алоҳида аҳамият берилган. Мустақил Ўзбекистонда маънавий ва ахлоқий тарбиянинг долзарб масалалари Инсонга фақат атроф-воқелик ҳақида, одобу ахлоқ қоидалари ҳақида билим беришнинг ўзи унинг маънавий-ахлоқий тарбияси учун етарли бўлмайди. Унда ирода қудрати, масъулият туйғусини шакллантириш, кўнглида атроф- табиатга, меҳнатга, касбга, илмга, ўзга инсонларга меҳр уйғотиш, дилида улуғ мақсадлар туғилишига эришиш лозим. Масалан, тан олиб айтиш керакки, Ватан ёки Адолат туйғуси ҳақида китобларда ёзилганларни ўқиб чиққан одам дарҳол Ватаннинг қадрига етадиган, ёки Адолатга хиёнат қилмайдиган бўлиб қолади, деб тасаввур қилиш ўта соддалик бўлур эди. Ҳар бир инсон Ватан, Миллат, Адолат тимсол-тушунчаларининг ўз руҳидаги пойдор маънавий қадриятларга айланиши учун ўзгалар ибратида синаши, бу йўлда риёзат чекиши, уларга нисбатан кўнглида меҳр уйғониши зарур. Бунга турли йўллар, турли воситалар билан, биринчи навбатда ёш авлод тарбиясига

самимий (чин кўнгилдан) ва изчил ёндошув, тинимсиз изланишлар билан эришилади. Мустақил Ўзбекистонда миллий таълим тизимини жаҳон меёрларига мослаштириш бўйича салмоқли ислоҳотлар амалга оширилди ва бугунги кунда уларнинг дастлабки самаралари кўзга ташланмоқда. Аммо бу соҳада аждодларимиз бизга мерос қолдирган беқиёс бойлик жуда катта имкониятларни ўз хазинасида асраб келмоқда-ки, уларни тўлиқ ишга солиш нафақат миллат тарбиясига, балки жаҳон педагогика илми ривожига ҳам ўз сезиларли улушимизни қўшишга сабаб бўлиши мумкин. Ян Амос Коменский (1592-1670) “Буюк дидактика”ни орзу қилганда замон буткул бошқача эди. Бу улуғ муаллим ва унинг издошлари жаҳон таълим- тарбия тизимида амалга оширган инқилоб XX асрнинг биринчи ярмига келиб, нафақат Европада, балки ер юзининг деярли барча мамлакатларида кенг жорий этилди ва инсоният тараққиётида катта бурилиш ясади. Бу тизим асосан илм маърифати (илм тарбияси) тамойилини бош йўналиш қилиб олган эди ва, дарҳақиқат, жаҳон илмининг юксак тараққиётини таъминлашга ҳал қилувчи ҳисса қўшди. Аммо бугунги кунга келиб илм-фан шундай тараққий этди-ки, энди, биринчидан, “барчага барча нарсани ўргатиш”(“учить всех всему”) принципини астойдил амалга ошириш моҳиятан мумкин бўлмай ва керак бўлмай қолди. Иккинчидан, ёш авлод тарбиясида XVII-XVIII аср Европа маърифатчилари тасаввур ҳам қилмаган муаммолар биринчи даражали аҳамият касб эта бошлади. Шундай қилиб, XXI аср бошланишида таълим- тарбия тизимини яна тубдан янгилаш эҳтиёжи кун тартибига қўйилди. Аввало, таълим, яъни ёшларга илм беришнинг аҳамиятини асло камситмаган ҳолда, таъкид этиш лозимки, бугунги шароитда асос урғуни тарбия масаласига қаратмоқ пайти келди. Энди “таълим-тарбия” ҳақида эмас, балки тарбия ва таълим ҳақида гапирганимиз маъқулроқ бўлиб қолди, яъни тарбия масаласини олдинги ўринга ўтказиш давр тақозосига айланди. Нафақат XVII-XVIII аср Европа маърифатчилари, балки XX аср бошларидаги

ўзимизнинг маърифатчиларимиз ҳам агар болага холис билим берилса, ёш авлод тўғри йўлни ўз ақли билан топиб олади, деган ақидага қаттиқ ишонар эдилар. Ваҳоланки, ҳаёт мураккаб экан, болага холис билим беришнинг ўзи бўлмас экан, “холис билим” ниқоби остида ёш авлод онгига турли бузғунчи мафкуралар ҳам таъсир ва тазийқ кўрсатиши мумкин экан. Тарихнинг охирги 70 йиллик аччиқ сабоқлари буни исбот қилди. Қолаверса, Европа маърифатчилари кўзда тутган холис билим фақат аниқ ва табиий фанларга нисбатан бирмунча тўғри бўлиб чиқди, уларнинг терминологияси билан ифодалаганда, “ижтимоий-гуманитар фанлар” тизимида, бизнинг аждодларимиз меросига таянган ҳолда бугунги кун қарашларимизга биноан олсак, “маънавият соҳасига оид фанлар” тизимида бундай холислик ва умумжаҳоний меёрлар ҳануз қониқарли мукаммалликка эга эмас экан. Бугунги кунда миллий тарбия масаласи борган сари долзарблашиб бормоқда. Биз энди бу соҳада Европа илми эришган ютуқларни назардан қочирмаган ҳолда ўз миллий маънавий меросимиз анъаналарига мувофиқ мустақил тарбия тизимини ишлаб чиқишимиз биринчи даражали вазифага айланмоғи керак. Бунинг учун, биринчидан, юқорида тилга олинган (бугунги кунда Европа педагогикасининг асосини ташкил қилувчи) “илм маърифати” тамойилига қўшимча равишда қадимдан миллий тарбиямизга хос бўлган “меҳр маърифати”, “риёзат маърифати”, “ибрат маърифати” тамойилларини ҳам тарбия назариясига киритиш ва онгли ва тўлақонли равишда тарбия амалиётига татбиқ этиш лозим бўлади. Демакки, ушбу тамойилларни қачон (қайси ёшда) ва қандай усуллар билан тарбия жараёнида қўллаш тартиб-қоидаларини пухта ишлаб чиқиш, яъни фарзандларимиз тарбия жараёнининг турли даврларига (оилада бола дунёга келмасидан илгари бўлғуси ота-она, яъни келин-куёвларни оила қуриш ва бола тарбиясига тайёрлашдан бошлаб, янги туғилган болага муносабат, боғча тарбияси, бошланғич мактаб, таянч мактаб, яъни 5-9 синфлар, коллеж ва лицейлар, олий мактаб, олий тоифали мутахассислар тайёрлаш, яъни магистратура, аспирантура, докторантурагача) хос бўлган барча инсон

жисмидаги анатомик, физиологик ва унинг руҳиятидаги ўзгаришларни ҳисобга олувчи мукаммал тизим яратиш ва уни ҳаётга жорий қилиш йўлларини аниқлаш тақозо этилади. Иккинчидан, ёш авлодда ўз ҳаётига, оила аъзоларига нисбатан, Ватан ва миллат олдидаги, балки атроф-табиат, бутун курраи замин ва жами башарият олдидаги масъулият туйғуси ни шакллантириш бугунги кун педагогикасининг энг муҳим масаласи эканлигини барча қийинчиликлари билан рўйи-рост кўра билиш ва шунга яраша чоралар тизимини ишлаб чиқиш керак бўлади. Бу муаммони тўғри ечимига эришиш учун педагогик таълим соҳасида нималарга эътибор қаратиш ва қандай ўзгаришларни амалга ошириш лозимлигини аниқлаб, уни ҳаётга жорий этиш ҳам талаб этилади. Миллий тарбия йўналишлари ва миллий тарбия усуллари. Юқорида тилга олинган вазифаларни амалга ошириш учун нималарга эътибор бериш керак. Энг аввало, тарбиянинг икки босқичи мавжудлигини унутмаслик зарур. Албатта, асосий мақсад – ёш авлод тарбияси , аммо бу мақсадга эришиш учун ишни биринчи босқичда тарбиячиларни тарбиялаш дан бошлаш керак бўлади. Ушбу масала билан боғлиқ ҳолда миллий тарбия йўналишлари ва миллий тарбия усулларини бир-биридан фарқ қилишимиз лозим. Тарбия йўналишлари деганда тарбияланувчилар маънавиятининг турли қирраларини шакллантириш назарда тутилади, тарбия усуллари эса тарбия жараёни да қўлланиладиган турли таъсир воситаларини номлаш учун ишлатиладиган тимсол-тушунчалар бўлиб, тўлиғича тарбиячилар га алоқадор нарса. Масалан, меҳр тарбияси, ибрат тарбияси, ўйин орқали тарбиялаш, ваъз ( маъвиза ) усули, мукофот ва жазо усули, меҳнат тарбияси, турли таълим тизимлари ва ҳоказолар тарбия усуллари га киради. Тарбия йўналишлари эса инсон ва жамият ҳаётининг асосий соҳалари ва шахс маънавиятининг таркибий жиҳатлари бўйича маънавий баркамол шахсни шакллантириш учун зарур бўлган ёшлар

тарбиясининг барча асосий ва қўшимча турларини қамраб олади. Улардан баъзиларига қисқача тўхталиб ўтамиз. А) Ибрат тарбияси Ибрат тарбияси тарбия соҳасида жуда муҳим ўрин тутади. Инсон ўз мукаммал эътиқод тизимини шакллантириб олмагунча, ибрат тарбияси унга таъсир кўрсатишнинг асосий усули бўлиб қола беради. Агар баъзилар балоғат ёшидан анча ўтиб кетганларида ҳам ўз мустақил эътиқод тизимига эга бўлмасликлари мумкинлиги назарда тутилса, ибрат тарбияси нинг аҳамияти нақадар салмоқли эканлиги янада аён бўлади. Ибрат тарбияси да энг катта юк тарбиячи га тушади. Тарбиячи ўзи тарбия кўрмаган бўлса, унинг уринишлари бир пул. Масалан, ўқитувчилар ўзлари чойхонада улфатчилик деб, ароқ ичиб айқириб ўтиришса-да, болаларга ичкиликнинг оқибати ёмонлиги ҳақида ваъз айтишса, сигаретани бурқситиб, ўқувчиларга тамаки ўпкага кони зарар дейишса, бундай “тарбия”нинг номи “осон ёлғон” дейилади. Аслида 50 ёшгача бўлган барча ўқитувчилар ва ўқув юрти ходимларига чекишни умуман манъ этиш керак. Шўролар даврида диний эътиқод эгалари тарбиячиликка қўйилмас эди, шу қоидани энди шогирдлари назари тушиши мумкин бўлган жойда маст қилувчи ичимлик истеъмол қилувчилар ва чекувчиларга татбиқ қилинса, ибрат тарбияси соҳасида катта ютуқ бўларди. Ёлғон ёки шалоқ сўз ишлатиш ҳам тарбиячи учун ҳаром ҳисобланиши керак. Умуман, ёшлар тарбиясини тубдан яхшилашнинг асосий шарти тарбиячиларни ўз касбига масъулиятли қилиб тарбиялашдир. Б) Меҳр тарбияси Меҳрсиз тарбия ҳам, таълим ҳам бўлмайди. Дўқ билан, қўрқитиш билан бировни бирор нарсага мажбур қилиш мумкиндир, аммо муаллим ўз фанига меҳр қўймаган бўлса, тарбиячининг қалбида ўз тарбияланувчисига нисбатан

меҳри бўлмаса, уларнинг уринишларидан жўяли натижа чиқиши қийин. Меҳр тарбияси , айниқса, кичик ёшли тарбияланувчилар учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бола она қорнида эканидаёқ унга меҳр билан ёндошув талаб этилади. Ўзгалар томонидан ҳомиладор онага меҳр кўрсатилиши айни ҳомилага кўрсатилган меҳрдир. Инсон туғилганидан ўлимигача меҳрга муҳтож бўлади, унга кўрсатилган меҳр ҳечқачон жавобсиз қолмайди, аммо меҳр фақат беғараз бўлишини унутмаслик керак. (Ғаразли “меҳрибончилик” сиёсат соҳасига алоқадор бўлиши мумкин, аммо асло маънавиятга эмас.) Биз барча инсонлардан ҳаммага меҳрли бўлишни талаб қила олмаймиз, бироқ тарбиячи тарбияланувчига нисбатан меҳрли бўлмаса, у тарбиячи эмас. Айниқса, оилада ота-она, бобо-буви, ака-опалар, боғча ходимларининг барчаси (фақат тарбиячилар эмас, ошпазу қоровулгача), бошланғич синф ўқитувчилари албатта болага меҳрли бўлишлари талаб этилади. Болага меҳри йўқ, тарбиячиликка ҳуши йўқ инсонларни бу касбларга яқин йўлатиш керак эмас. Бўлғуси ота-оналарни эса махсус тарбиялаш ва ота-оналик илмини пухта ўргатиш керак. Таянч мактаб, коллеж-лицей ва олий таълим соҳаларининг муаллимлари биринчи навбатда ўз соҳаларига жиддий меҳр қўйган бўлишлари керак, бусиз улар ўқувчига фойдали билим етказиб бера олмайди. Ўз соҳасини яхши кўрган муаллим ўқувчидан ҳам шу соҳага жиддий ёндошишни талаб қилади ва болада илмга масъулият билан ёндошиш руҳини тарбиялайди. Ўз соҳасини яхши кўрмаган одам ўқувчи ёки талабанинг билимларни ўзлаштиришига ҳам бефарқ қарайди ва натижада тарбияланувчи билимсиз қолади. Агар ўқув юртида кўпчиликнинг ўз ишига муносабати шундай бўлса, бундай жойда ҳақиқий билим эгаси яккаланиб қолади. Маънавий тарбия асослари Инсон ва жамият ҳаёти уч асосий соҳадан иборат эканлиги маълум. Демак, тарбияни ҳар уч соҳада ўзаро мутаносиб олиб борилмаса, мақсадга

эришилмайди. Бундан ташқари, маълумки, ҳаётда иқтисод, сиёсат, маънавият соҳалари бир-биридан ажралган, соф ҳолда учрамайди, шу сабабли кўпинча уларнинг ўзаро кесишувида моҳиятан мураккаб тарбия йўналишлари шаклланиши мумкин. Тарбия тушунчаси ўзи асли маънавият соҳасига тегишли бўлгани сабабли биз бу ўринда асосан шахс маънавиятининг асосий жиҳатларини шакллантиришга қаратилган тарбия йўналиши бўлмиш м аънавий тарбия масаласига эътибор қаратамиз. Маънавий тарбия икки босқичда бўлади. Биринчи босқич шахс маънавиятининг асосий таркибий жиҳатлари - имон, илм, масъулият, меҳр туйғуларини шакллантиришга қаратилган бўлиб, эътиқод тарбияси дан бошланади. Иккинчи босқич маънавиятнинг моддий воқеликда аксланиши, яъни маданият билан боғлиқ бўлиб, кўпинча маънавият ва иқтисод , маънавият ва сиёсат кесишувида шаклланадиган мураккаб тарбия йўналишлари дан иборат бўлади. Биз ушбу фаслда фақат маънавий тарбия йўналишларининг қисқача изоҳи билан чекланамиз. А) Эътиқод тарбияси Бугунги кунда маънавий тарбия соҳасида эътиқод тарбияси биринчи даражали аҳамиятга эга эканлигини жиддий англаб етишимиз керак. Аввало шуни таъкидлаб ўтиш зарур-ки, эътиқод тарбияси диний тарбия маъносини бермайди. Бугунги дунёда асосан давлат диндан ажратилган ва ижтимоий таълим-тарбия жараёни ҳам диний тарбияга аралашмайди. Чунки диний тарбия, биринчидан, албатта муайян динга тааллуқли бўлади ва ушбу динга бевосита алоқадор муассасаларда ушбу диннинг масъул ходимлари томонидан амалга оширилади. Масалан, мусулмонларни ислом дини руҳида тарбиялаш мусулмонлар диний идораси, масжид ва мадрасалар, ислом уламолари томонидан муайян доира ва тартибда олиб борилади. Бу соҳада ота-оналарнинг ҳам ўз махсус билим ва салоҳияти даражасида фарзандларга таъсири бўлиши мумкин. Ёки христиан (масалан, православ) диний

эътиқодида бўлган оилаларда ҳам фарзандлар шу дин ақидалари руҳида тарбияланиши мумкин. Эътиқод тарбияси диний тарбияни инкор этмайди ва айниқса, собиқ Шўролар давридаги атеистик тарбия сингари асло диний эътиқодларга қарши курашишни мақсад қилиб қўймайди. Эътиқод тарбиясининг биринчи принципи ҳар бир ёруғ жаҳонга келган инсон ўзи хоҳлаган эътиқод тизимини эркин танлаш ҳуқуқига эгалиги бўлиб, унга шу имконият берилиши керак. Ҳар бир инсон муайян диний эътиқод тизимини танлаши ёки бирор-бир динга эътиқод қилмаслиги, яъни атеистик ёки материалистик эътиқод эгаси бўлиши мумкин. Эътиқод тарбияси маънавий тарбиянинг ўзак қисми бўлиб, шахс маънавиятининг асосий таркибий жиҳатларидан биринчиси имон га тааллуқлидир. Агар диний тарбияда динлар орасидаги ақидавий фарқларга биринчи ўринда эътибор берилса, маънавият нуқтаи назаридан имон ва илм нисбати биринчи даражали аҳамиятга эга бўлади. Шу нуқтаи назардан имон тақлидий ёки таҳлилий бўлиши мумкин. Тақлидий имон эгаси ўйлаб, бош қотириб ўтирмайди, унинг назарида эътиборли бирор одам нима деса, шунга ишониб, “хўп” деб кетаберади. Бундай имон эгасини йўлдан адаштириш жуда осон, чунки у ўйлашни, бир муаммони жиддий ўрганишни ёқтирмайди. Турли бузғунчи оқимлар айни шундай илмсиз имон эгаларидан усталик билан фойдаланишлари мумкин. Таҳлилий имон эгаси бир нарсага шундоққина ишониб қўя қолмайди, балки ўзи мойил бўлган эътиқод тизимини илмий асосда обдон ўрганади, китоб ўқийди, ўқиганда ҳам мантиқан таҳлил қилиб, бошқача қарашлар билан жиддий қиёслаб ўқийди, ҳар томонлама мулоҳаза қилиб кўради ва тўлиқ ишонч ҳосил қилгач, ўз ҳаётини ўзи танлаган ва моҳиятан англаб етган эътиқод тизими асосларига мувофиқ қуришга ҳаракат қилади, ҳар бир хатти-ҳаракатини шунга қараб белгилашга уринади. Бир сўз билан айтганда, буерда нақлий ва ақлий билимлар уйғунлиги принципига риоя қилинади.

Демак, э ътиқод тарбияси деганда болани (инсонни) муайян эътиқодга мойил қилишга ёки муайян ибодатларни қандай бажаришга эмас, балки ҳар бир ёшни ўзи эркин танлаган эътиқодига илм ва масъулият руҳида ёндошишга ўргатиш ни тушуниш керак бўлади. Инсонда эътиқод бўлмаса, унда тайинли, залворли мақсад ҳам бўлмайди. Инсон ўз олдига катта бир мақсад қўйиб, уни амалга ошириш йўлида астойдил, масъулият билан ҳаракат қилмас экан, бундай одам ҳаётда ўзига ҳам, яқинларига ҳам, жамиятга ҳам тайинли фойдаси тегмайди, онгли шахсга айланмайди, оддий биологик мавжудот сифатида ётиб-туриб, топганини еб-ичиб ўтиб кета беради, ёмон ниятли одамнинг қўлига тушса, уни ҳар йўлга бошлаши, жиноятга шерик қилиши ҳам мумкин. Тақлидий имон бу ўринда фойда бермайди, қайта ишни бадтар чигаллаштириши эҳтимол. Бугунги кун бизнинг юртимизда эмас, балки бутун жаҳонда эътиқод тарбияси ўта долзарб муаммога айланганлигининг асл илдизи шу ерда. Аммо эътиқод тарбияси ни амалга ошириш йўлида яна бир катта муаммо бор: ушбу тарбияни ким амалга оширади? Расман олганда, бу масала айни педагогика ўқув юртларининг бевосита вазифасига киради, чунки тарбиячилар шу билим масканларида етиштирилади. Иккинчи муаммо - эътиқод тарбияси қайси манбаларга таяниб олиб борилади? Бунга ҳам жавоб аниқ: эътиқод тарбияси аждодларимиз меросида ўз аксини топган миллий маънавиятимиз анъаналарига таянган ҳолда , жаҳон педагогика илми тажрибасини эътибордан қочирмай, бугунги кун талаблари даражасида олиб борилиши лозим. Асосий масала тарбиячиларга қўйиладиган талабларни тўғри ишлаб чиқиш ва уларни астойдил амалга татбиқ этиш. Бу ўринда яна ибрат, илм, масъулият ва меҳр тамойилларини уйғунлаштириш биринчи даражали аҳамият касб этади. Б) Илм тарбияси

Илм тарбияси билим бериш орқали тарбиялаш маъносида эмас, чунки кенг маънода олганда тарбиянинг барча турида ҳам билим берилади, билим бермасдан тарбия қилишни тасаввур қилиб бўлмайди. Аммо кенг маънода билим бериш дегани бошқа нарса, таълим тизими буткул бошқа нарса. Таълим тизими деганда ёш авлод тарбиясининг ҳар бир босқичида тарбияланувчига берилиши лозим топилган муайян илмлар (фанлар) мажмуи назарда тутилади. Масалан, турли илм соҳалари бўйича таянч мактаблар учун мўлжалланган билимлар мажмуи , коллеж ва лицейлар учун уларнинг хусусий йўналишини ҳисобга олган ҳолда шакллантирилган фанлар мажмуи , олий таълим тизимида ҳар бир мутахассислик учун талаба билиши лозим топилган фанлар мажмуи ва ҳ.к. Илм тарбияси деганда илм ўзи нима, илм билан шуғулланиш талаблари қандай деган саволларга жавоб берилади ва ёшларда илм билан шуғулланиш талабларига мувофиқ кўникмалар ҳосил қилиш ўргатилади. В) Масъулият тарбияси Масъулият тарбияси ёш авлод тарбиясидаги энг оғриқли ва энг залворли масаладир. Илм бериш осон, ҳар кимни ўз ҳаётига масъулият билан ёндошувига эришиш жуда қийин. Яшаш оғир бўлса, ҳаёт ўзи одамни тартибга солиб қўяди, аммо турмуш фаровонлашган сари аксарият инсонларда масъулият туйғуси сустлашиб боради. Инсонда масъулият туйғусининг шаклланиши икки асосда рўй беради: бири – қўрқув, бири – онгли ёндошув . Қўрқув нинг сабаби икки хил: бири – ҳаёт мажбурияти , яъни, оила боқиш учун ишлаш керак, агар ишга масъулият билан ёндошилмаса, иш ўрнидан ажралиб қолиш мумкин ва ҳ.к. Иккинчиси – жазодан қўрқиш, яъни агар қонунга хилоф иш қилинса, бировнинг ҳаққига хиёнат қилинса жазонинг муқаррарлиги. Онгли ёндошув да ҳам икки ҳолат бор: бири –бажариш лозим бўлган вазифанинг аҳамиятини тўғри идрок этиш , иккинчиси – ўз олдига қўйган мақсади йўлида изчил интилиш .

Биринчи ҳолатда бажариш керак бўлган вазифани ўзингиз танламагансиз, аммо унинг ижтимоий аҳамиятини тўғри тушуниб турибсиз. Иккинчисида – ўз мақсадингиз йўлида изчил ҳаракат қилаяпсиз. Миллий маънавиятимиз анъаналарида риёзат маърифати тушунчаси бор. Риёзат тимсол-тушунчаси - миллий маънавиятимизда тасаввуф пири муршидлари томонидан шакллантирилган бўлиб, муайян эзгу мақсад йўлида барча қийинчиликларга бардош бериб, олға интилиш маъносини англатади. Юқорида тилга олинган охирги ҳолат айни шу риёзат маърифатига мувофиқ келади. Аммо мақсад ҳам ҳар хил бўлади. Бир кунда, ҳатто бир соатда амалга ошадиган мақсад ҳам бўлади, инсон умр бўйи интиладиган мақсадлар ҳам бўлади. Суфийлар Ҳақ жамолига эришишни мақсад қилиб қўйганлар. Бу энди инсоннинг бутун моддий ҳаёти давомида ҳам эришиши мумкин бўлмаган олий мақсад бўлиб, оқибати охиратга қоладиган истакдир. Умуман, инсонда жиддий мақсад бўлиши учун улуғ эътиқод керак . Эътиқодсиз одамда на жиддий мақсад бўлади, на жиддий масъулият . Ундаги масъулият фақат қўрқувга асосланади, шундай экан, унинг назарида қўрқув асоси бартараф бўлганга ўхшаб кўринган заҳоти масъулияти ҳам сустлаша бошлайди. Қисқаси, онгли эътиқодсиз меҳр беғараз бўлмайди, эътиқод ва меҳр га асосланмаган масъулият нинг пойдевори бўш бўлади. Г ) Меҳр тарбияси Миллий маънавиятимиз тарихий такомилида меҳр тимсол-тушунчасига ижтимоий мазмун сингдирган ва буни назарий асослаб берган бобокалонимиз Амир Алишер Навоий ҳазратлари бўлади. Ул зотгача тасаввуф алломалари ишқни икки қисмга ажратиб, “ишқи мажозий” (дунёвий севги) ва “ишқи ҳақиқий” (суфийларнинг Аллоҳга бўлган муҳаббати) атаган бўлсалар, Навоий умри поёнида тасниф этган “Маҳбуб ул- қулуб” асарининг иккинчи қисми 10-бобида “Ишқ” тимсол-тушунчасини уч қисмга ажратиб, “авом ишқи” (дунёвий ишқ) ва “сиддиқлар ишқи” (ишқи

илоҳий) ёнига яна бир янги “хавос ишқи” (хос инсонлар ишқи) тимсол- тушунчасини қўшимча қилди. Мутафаккир шоир “пок ишқ” деб таърифлаган бу маънавий ҳодиса маънавий баркамол инсонлар (“орифлар”) табиатига хос туйғу бўлиб, бани одамнинг ҳар фардига нисбатан кўнгилда беғараз қардошлик, биродарлик майлининг шаклланишини билдиради. Бунда жинс, ёш, тоифа, элат, мавқе ва мақом аҳамиятга эга эмас. Асос – битта, ҳар бир инсон Аллоҳнинг ноёб мўъжизаси ва у Ер юзида халифалик мақомига эга, ҳар бир инсоннинг кўнгил кўзгусида Аллоҳ жамоли акс этиши мумкин. Кимки, холис Аллоҳ йўлида барча инсонларга самимий меҳр билан муносабатда бўлар экан, у Аллоҳ ризолигига, унинг раҳматига сазовор бўлишдан умид қилса бўлади. Бу ғоя буюк шоирнинг барча асарларида етакчи мазмунни ташкил қилади. Навоий “Лайли ва Мажнун”достонида ишқни “ажиб кимё” ва “гетинамо” деб атайди. Маълумки, ўша даврда “кимё” деб мисни олтинга айлантирувчи мўъжизакор жавҳарни айтишган, “гетинамо” эса бутун олам сир-асрорини намоён қилувчи сеҳрли кўзгу маъносини билдирган. Демак, масалага кенгроқ қараладиган бўлса, нафақат инсонларга, балки бутун моддий борлиқ-табиатга, илмга, касби-корга самимий меҳр билан ёндошув лозим экан. Фақат шундагина олам бизга ўз сирларини очади, илмда ҳақиқий натижаларга эришилади, касби-корнинг унуми бўлади, инсонлар дилида меҳр ва самимият куртак отади. Табиат бизга доимо ҳам “меҳрибон” бўлавермаслиги мумкин, аммо маънавиятли инсон табиатга меҳр билан ёндошуви шарт, шунда табиат ҳам саломга яраша алик билан “жавоб” беради. Демак, тарбияланувчи қалбида меҳр туйғусини шакллантириш учун аввало унга беғараз меҳр билан муносабатда бўлиш керак. Зиёли масъулияти. Боланинг оиладаги тарбияси ота-она, бобо-буви зиммасида бўлса, мактабга боргач, улар сафига муаллимлар қўшилади. Аммо ота-она ва

муаллимларнинг ўзини ким тарбия қилади? Кенг маънода олганда, миллат тарбияси зиёлилар тоифаси қўлидадир. Ўзбекнинг сўзи чиройли. Зиёли. Рус тилида “интеллигент” дейилганда, кўпроқ ўша шахснинг билим доираси, тафаккури, қолаверса, маданийлик даражаси назарда тутилади. Зеро “интеллигент” атамаси “интеллект”, яъни ақл билан боғлиқ ва, демакки, аслида ўзбекларнинг “оқил”, “ақл эгаси” деган сўзлари билан муқобилдир. Аммо чинакам зиёли фақат ақл ва билим эмас, қалб ва эҳтирос эгаси ҳам бўлмоғи зарур. У ориф ва ошиқ бўлсагина бутун вужуди, хатти-ҳаракати, ижодий фаолияти билан атроф-муҳитга зиё, эзгу нур тарата олади. Зиёли - теран ақл ва ҳассос қалб эгаси - Маърифат ва Муҳаббат ёғдуларининг сарчашмасидир. Биз 70 йиллик йўқсиллар истибдоди давомида мураккаб ички қурилишли инсонлар жамоасини зўрлик билан жўнлаштирдик, моҳиятан сийқалаштирдик. Савдогарни йўқотиб, ўрнига олибсотарни шакллантирдик, косиб- ҳунармандни фабрика-заводнинг безабон қулига, “парраги” ва “винти” га айлантирдик, эркин саноатчи ўрнига қоғозбозликни дўндириб, йўқни оғизда йўндирувчи лўттибоз “раҳбар”лар силсиласини вужудга келтирдик. Бизнинг жамиятимиз расман уч ижтимоий гуруҳдан иборат бўлиб қолди: ишчи, деҳқон, “хизматчи”. Яъни зиёли асл мавқеини йўқотиб, таҳдид ва тазйиқ остида мажбуран пролетар диктатурасининг “хизматчи”сига айлантирилди. У энди “халқ номидан” ўз ҳушига келганини амалга оширувчи мустабид давлатнинг дастёри, удайчиси, малайи бўлишга маҳкум этилди. Бу “тақдирга” ўзи “тушуниб” бўйинсунмаганлар отилди, кесилди, томири қуритилди. Ва зиёлисини йўқотган халқ аста-секин манқуртга айлана борди. Хизматчининг бош хусусияти - хўжайиннинг ҳар қандай буйруғини қулоқ қоқмай, дўндириб бажаришида. Шунда у намунали хизматчи бўлади. Ўзининг кўнглига келганини қиладиган хизматчининг кимга кераги бор? Зиёли эса... Дарвоқе, зиёли халққа хизмат қилиши керак, деган ақида томир-томиримизга сингиб кетган. Дарҳақиқат шундайми? Халқ ўзи ким? Мустақилликкача 70-

йиллик “жонажон” совет ҳукумати, “доно” партия кўрсатган йўлдан оғишмай қадам ташлашни билдирмасмиди - “халққа хизмат” дегани? Собиқ “совет мафкураси” руҳида тарбияланганлар онгига номақбул эшитилса ҳам, очиқ айтадиган пайт келди - зиёли аввало Ҳаққа, Олий Ҳақиқатга хизмат қилиши керак. Агар у Олий Ҳақиқатга интилмаса, халққа ҳам нафи тегиши қийин. Бирор-бир махлуққа қилинган хизмат эса халққа хизмат саналмайди, хоҳ тўғри маънода бўлсин, хоҳ мажозий. Зиёли Ҳақиқатни севиши, ёниқ дил билан тинимсиз унга талпиниши, унинг хаёли билан яшамоғи лозим. Шундагина ўзидан зиё таратиб, инсонлар йўлини ёрита олади. Баъзи ўқиганлар бу сўзларни муболаға деб билар, “жа ошириб юборибди-ку” дер. Асли ундай эмас. Форобий ва Ибн ал-Арабий ҳаётда яшаб ўтмаганми? Алишер Навоий хаёлимиздаги шахсми? Албатта, булар - ниҳоятда буюк сиймолар. Аммо кўнглига Зиё аҳлидан ақалли бир учқун сачраган инсон ўзига қулоқ солиб кўрсин - сира юраги орзиқиб улуғ бир моҳият сари интилмаганмикан? Олий бир Ҳақиқатни изламаганмикан? Агар бундай хаёл кўнгил кўчасидан лоақал бир марта ўтмаган бўлса - у суймасдан уйланган аёлини уйида беҳуда банди қилиб ўтирмасин, бошқа касб қилсин, Зиёлиман, демасин. Олий маълумотли бўлса - минг раҳмат, тирикчилигига яратсин, аммо кун кечиришнинг бошқа йўлини қидирсин, ишбилармон бўлар, малакали ишчи бўлар, хизматчи бўлса ҳам ихтиёри. Зиёли бу - врач, муҳандис, муаллим, тадқиқотчи, тарбиячи, ер илмининг билимдони. Агар унинг қалбидан Ҳақ жой олмаган бўлса, Ҳақиқатга меҳри товланиб турмаса, у беморга шифо ато эта олмайди, мурғак ақлга билим зиёсини сингдира олмайди, одоб бера олмайди. Унинг муҳандислиги ҳам бир пул, ерни эса у ўлдиради. Олий Ҳақиқатни изламай туриб кичик ҳақиқатларни топиб бўлмайди, чунки Ҳақиқат - битта, биз эса унинг баъзи жузъий қирраларинигина пайқай оламиз, агар астойдил асл Ҳақиқатни қидирсак.

Араблар “қидирган - топади” дейишади. Пулни қидирган врач уни топади. Аммо ундан бемор шифо топиши даргумон. Агар шифокор ўз йўлидан бориб Ҳақиқатни қидирса, у жуда кўп эҳтиёжмандларга нафи тегиши мумкин. Шоир ёки олим турли унвонларни алвон усуллар билан қўлга киритиши мумкин, аммо Ҳақиқатга ташналик бўлмаса, улар ёзган жилд-жилд китоблар фақат қоғоз исрофгарчилигига олиб келади, холос. Асли бу гаплар - маълум гаплар. Аммо яқин ўтмишдаги чалкаш замонда турли ёлғонлар билан қоришиб кетганлигидан бугун аллақачон аён бўлган ҳақиқатларни яна ойдинлаштириб олиш эҳтиёжи сезилмоқда. Зиёли - маънавиятли инсондир. Шу нуқтаи назардан ҳар қандай касб эгаси, барча тоифа вакиллари зиё эгаси бўлиши мумкин. Ҳатто хат-саводи бор- йўқлиги ҳам муҳим эмас. Маълумки ҳазрати Расулуллоҳ хат-савод соҳиби бўлмаганлар. Неъмат Аминовнинг падари бузруквори - оддий темирчи касби билан юртга танилган ёзувчи-ўғлига кўп ўринда ибрат бўлиб келган. Баъзан оддий деҳқон учун маълум бўлган сир-синоат олий маълумотли агроном тасаввуридан ташқари бўлади. Маънавий камолот йўли ҳеч бир одам боласига, ҳеч бир тоифа намоёндасига қатағон этилган эмас. Шундай экан, маънавият зиёси билан қалби нурланган ҳар бир инсонни зиёли дейиш мумкиндай кўринади. Ҳақиқатан ҳам ҳаётда ҳеч бир тоифа қатъий ўзгармас гуруҳни ташкил этмайди, сафлар доим ўзгариб туради. Инсонларнинг табиати, маънавий қиёфаси ва касби доим ҳам ўзаро мувофиқ келавермаслиги маълум, ҳаёт мураккаб. Бироқ, барибир, ҳар бир шахс ҳар бир тоифа вакили бошқа тоифага ўтиб кетиши осонликча кечмайди ва йўқотишларсиз бўлмайди. Масалан, юксак маънавиятли деҳқон ёки ҳунарманд зиёли тоифасига ўз-ўзидан ўтиб қолиши қийин. Зиёли - олим, ориф, устоз-муаллим. Албатта, барча олий маълумот ҳақидаги дипломга эга бўлган кишини зиёли деябериш ҳақиқатда ўзини оқламаслиги мумкин. Аммо тадқиқотчи ёки муаллим бўлиш учун табиий истеъдоднинг ўзи кифоя қилмайди, муайян билимлар мажмуини ўзлаштириш талаб этилади. Масалан, деҳқон ёки ҳунарманд сифатида юксак маънавий фазилатлар эгаси бўлган

одам муаллимлик ёки тадқиқотчиликка даъво қилабошласа, бунда ўтиш жараёни осон кечмайди. Ҳаётда шундай ҳодисалар кузатилганки, яхши педагог ёки олим ўз соҳасида сал юқори лавозимга кўтарилиши билан маънавий қусурлар пайдо қила бошлайди. Олим ёки устоз сифатида ҳамма унга ҳавас билан қараган бўлса, раҳбар сифатида одамларда норозилик уйғонишига сабаб бўлади. Ёки жуда яхши хонанда тадқиқотчилик даъвоси билан чиқиб, мутахассисларнинг энсасини қотириши мумкин. Бундай ҳолатлар ҳаётда кўп учрайди. Қисқаси, ҳар бир инсоннинг маънавияти унинг табиати, касби, ижтимоий мавқеи билан бевосита боғлиқ ва шу маънода бетакрордир. Инсон ўз табиий камолотида ёши ўтган сари улғайиб, ўзгариб борганидек, ўз касб соҳасини, йўналишини ўзгартирмоқчи бўлса, бунинг учун муайян тайёргарлик кўрмоғи, янгидан янги сифатлар, фазилатлар касб этиб бормоғи тақозо этилади. Инсон туғилгандан улуғ аллома ёки мумтоз адибга айланиб қолмайди. У оддий ишчи ёки деҳқон сифатида ҳаёт йўлини бошлаши мумкин. Агар ёши улғайган сари ўзида истеъдод, ички қувват ва интилиш сезса, илмий ёки бадиий ижод йўлига аста-секин ўтиб боради. Аммо ҳар қанча қобилият бўлмасин, бугунги ишчи эртага жиддий тадқиқотчига ёки деҳқон бир йўла мумтоз адибга айланиб қолиши қийин. Бунинг учун муайян билимлар, кўникмалар ҳосил қилиш, шунга яраша муайян фазилатлар соҳибига айланиш талаб этилади. Бу оддий жараён эмас. Шундай экан, зиёли тоифаси умуман маънавият эгасини эмас, одатда ҳаётнинг муайян соҳасига бевосита алоқадор ижтимоий гуруҳни билдиради, десак маъқулроқдир. Улар моҳиятан ҳаётда етакчи, таъбир жоиз бўлса, ҳодий вазифасини ўтайдилар. Бунинг учун муайян ирсий қобилият, табиий мойиллик, истеъдод лозим. “Совет” даврида русча машҳур ибора пайдо бўлган: “Незаменимых людей нет”. Бу мутлақо нотўғри фикр, бу фикр ҳаётни конвейер тасмаси сифатида тасаввур қилишга асосланган, ҳаётда ўзлигини топмаган, бани одам хилқатини асли моҳиятида англамаган одамларнинг қараши. Ҳаётда ҳеч бир инсон ўзгасининг ўрнини тўлиқ боса олмайди. Ҳар бир инсоннинг ҳаётдан

кўз юмиши маънавият ўлчовларида инсоният учун мутлақ йўқотиш бўлади. Зиёлиларга нисбатан бу мумтозлик хислати айниқса хосдир. Президентимизнинг зиёлиларни эъзозлаш ҳақидаги қарашлари шу жиҳатдан ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Юртбошимиз, айниқса, замонимизнинг аллома шоири Ғафур Ғулом таваллудининг 90 йиллигини нишонлаш оқшомида сўзлаган самимий нутқида бу масалага алоҳида урғу берган эди. Ижод аҳлига лозим шароитни яратиб бериш “буюк давлатнинг асосий талабларидан” ва “давлатнинг ўзини дунёга машҳур қилишнинг асосий шарти ” деб қаттиқ таъкидланди бу маъруза да. 1 [147] И.А. Каримовнинг қатор маъруза лари мазмунида яна бир мулоҳаза англашилиб туради. “Халқни алдаб бўлмайди”,- дейди Президент, халқнинг назаридан қолиш эса ўзлигини билган одамга ўлим билан баробардир. Ҳар бир ишда ташаббускор, ғайратли шахслар ютиб кетади. Аммо дилда имон бўлса. Ҳазрати Баҳовуддин Нақшбанднинг машҳур ҳикмати баъзан бир ёқлама талқин этилади. “Дил ба ёру даст ба кор” деганда ҳар икки жиҳат, яъни “ёр” ҳам муҳим, “кор” ҳам муҳим, ташаббускор бўлгин, қуруқ зоҳид бўлма, элга фойда етказгувчи касб эгаси бўл, деган даъват қанча муҳим бўлса, бир ишга қўл урганда, бир амалий ниятга қасд этганда, кўнгилда Аллоҳни сақла, ҳақиқат ва инсоф мезонларидан бир баҳя ҳам чекинишга ўзингга изн берма, деган йўриқ ҳам шунчалар эътиборлидир. Бирини қўйиб, бирига ружу этилса, меъёр бузилади ва инсон тўғри йўлдан у ёки бу тарафга тойиб кета бошлайди. Агар шу одам раҳбар бўлса, ўз орқасидан яна кўпларни ҳалокат сари етаклаши турган гап. Зиёлилар аталмиш жамиятдаги етакчи тоифа учун бу қусурлардан сақланиш ниҳоятда долзарб масаладир. Чунки зиёлилар к ў пчиликнинг ҳ урматини ва ишончини қозонган инсонлар сифатида бошқа тоифаларни ўз йўл и га бошлашга қодир одамлар. Демак, улар йўл қўйган хато бир ўзлари ёки оила аъзолари, шогирдлари, фарзандларигина эмас, халқнинг кўпчилик қисмини йўлдан оздириши, адаштириши мумкин. Шундай экан, зиёлининг ёлғони 1 [147] Ислам Каримов. Истиқлол ва маънавият. Т.-«Ўзбекистон»- 1994, с. 112

оддий ёлғон эмас, ижтимоий ёлғон, халқни гумроҳликка бошловчи ёлғондир. Зиёлининг ўз виждонига хиёнати Ҳақиқатга хиёнатдир. Зиёлининг гумроҳлиги унинг хиёнатидан ҳам, ёлғонидан ҳам бадтардир, унинг чаласаводлиги эса халқни жаҳолатга етакловчи йўлдир. Зиёлининг мулкка муносабати, унинг моддий таъминоти масаласи алоҳида таҳлилни талаб қилади. Зиёли агар бир пайтнинг ўзида ишбилармон ҳам бўла олса, қандини урсин. Аммо бундай қобилият бўлмаса-чи? Фақат бир нарса аниқ - Ҳақиқатни қидирган Зиёлисини кундалик қорин тўйдириш ташвишларига банд қилиб қўйган жамият манқуртликка маҳкумдир, хоҳ пролетар истибдоди аталсин, хоҳ бозор иқтисоди. Дарвоқе ушбу муаммонинг қандай ҳал қилиниши ҳам яна зиёли тоифасининг ўзига боғлиқ. Бу муаммонинг баъзи долзарб жиҳатлари ҳақида юқорида “Маънавият ва бозор” мавзуси муносабати билан бироз тўхтаб ўтилди. Маркс ҳам олим сифатида интеллигенция тоифасига мансуб эди. Аммо давр руҳига берилиб, даҳриёна йўналишда қарама-қаршиликлар орасидаги аёвсиз кураш ғоясини тараққиётнинг асоси деб исбот этишга уринди ва натижада, биринчи навбатда, зиёлилар тоифаси манфаатларини зарба остига қўйди. Чунки зиёлининг бош фазилати кураш эмас, Ҳақни излаш, Ҳақиқатни англаб етишга, Борлиқни, жумладан, инсонни тушунишга уриниш. Кураш - ҳарбийлар иши, қурол билан иш кўрувчилар шиори, у бузғунчилик сари йўналгандир, ҳар ҳолда файласуф учун мос иш эмас. Зиёли инсониятни бирлаштирувчи кучдир, инсонларни қарама-қарши қутбларга бўлиб ташлаш ғоясини олға сурган ақл эгаси - таназзулга юз тутган бемор жамиятнинг руҳияти адашган фарзанди бўлиш мумкин, холос, асл маънодаги зиёли эмас. 1997 йилдан бутун ўқув юртларида “Маънавият асослари" фанини ўқитиш жорий қилиниши юртимиз маънавий ҳаётида муҳим ҳодиса бўлди. Тўғрисини тан олиш керак, ўша пайтда нафақат Ўзбекистонда, балки бутун дунё миқёсида шундай фан борлигини биров билмас эди. Фақат 1996 йил охирларида бу йўналишда илк рисолалар нашр этилган бўлиб, улар бир гуруҳ муаллифлар ҳамкорлигида ёзилган “Ватан туйғуси” китоби, А.Эркаевнинг

“Маънавият – миллат нишони” ва М.Имомназаровнинг “Миллий маънавиятимиз такомил босқичлари” рисолалари эди. Орадан ўтган 11 йил мобайнида бу соҳада анча-мунча ишлар қилинди 2 [148] . Бирқанча китоб ва рисолалар, олий ва ўрта махсус ўқув юртлари, мактаблар учун қатор дарслик ва қўлланмалар чоп этилди. Айниқса, Ўзбекистон Президенти И.А. Каримовнинг маънавият масалаларига алоҳида эътибори, унинг бу соҳага бағишланган қатор асарларининг нашр этилиши (1994 йилдаги - “Истиқлол ва маънавият” китоби, 1997-98 йилларда ўзбек ва рус тилларида нашр этилган «Маънавий юксалиш йўлида» ва «На пути духовного Возрождения» асарлари, 2008 йили “Маънавият” нашриётида босилиб чиққан “Юксак маънавият – енгилмас куч” номли алоҳида рисоласи) ушбу соҳанинг мустаҳкам оёққа туришида катта аҳамиятга эга бўлди. Шундай қилиб, бугунги кунда ишонч билан айтиш мумкинки, “Маънавият асослари” алоҳида фан сифатида шаклланиб келмоқда ва бу соҳада талай ютуқларга эришилганини қайд этилса муболаға бўлмайди. Аммо ҳали ёш авлод маънавий тарбияси йўлида қилиниши зарур бўлган ишлар кўп. Қолаверса, бу соҳадаги ишларимизнинг жаҳон фани ва инсоният маънавий такомили йўлидаги аҳамиятини ҳам унутмаслигимиз керак. Хуллас, “Маънавият асослари” жаҳон илмида ўз ўрнини эгаллашга дадил интилаётган янги фан бўлишига қарамай, унинг режалари - улкан, ниятлари – улуғ. Унинг мустаҳкам оёққа туриб олиши, кўп жиҳатдан, илгаридан мавжуд бўлиб келган унга ёндош ва туташ турли фан эгаларининг холислиги ва хайрихоҳлигига ҳам боғлиқ. 2 [148] Олдинги саҳифаларда бу ҳақда баъзи изоҳлар берилган.

Похожие

Хулқ-атворда шахс маънавиятининг намоён бўлиши

Маънавий-маърифий ишлар жараёнида олий ўқув юрти талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантириш хусусиятлари

Ўзбекистонда маънавият масалаларининг давлат сиёсати даражасига кўтарилиши ва бунинг сабаблари

Инсон хаётида маънавиятнинг урни ва ахамияти. Жахон илми ва утмиш аждодларимиз меросида маънавият

Туркистон маърифатчилигининг ўзига хос хусусиятлари