Ўзбек тўй маъракаларини замонавий ўтказиш истиқлол даври талаби - Основы культурологии - Рефераты

Ўзбек тўй маъракаларини замонавий ўтказиш истиқлол даври талаби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102 KB

Ўзбек тўй маъракаларини замонавий ўтказиш истиқлол давр талаби Режа: 1. Тарихий манбаларда тўй-маъракаларни ўтказиш хусусида. 2. Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичида тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналар, маърака ва маросимлар, марҳумлар хотирасига бағишланган тадбирлар ўтказилишини тартибга солиш устувор вазифа. 3. Тўй-маъракаларни ўтказиш бўйича баъзи амалий тавсиялар.

Тарихдан маълумки, бундан минглаб йиллар бурун ҳам инсонлар қаерда бўлмасинлар, маълум урф-одат ва анъаналарга амал қилишган, ўз яхши ва ёмон кунларини ҳар хил расм-русумлар орқали ифода этишган. Булар орасида мукаммаллари ҳам, бугунги кун нуқтаи назаридан мантиқсизлари ҳам мавжуд. Асрлар давомида юртимиз тарихида кўп ўзгаришлар ва эврилишлар содир бўлди. Тузум ва даврлар ўзгарди, аммо, тўй-маъракаларни ўтказишда муаммолар камаймасдан тобора ошиб бормоқдаки, бу ҳозирда ҳам кўпчиликни тобора безовта қилмоқда. Тарихий манбаларда, ҳаттоки, Қуръони каримда “Енглар, Ичинглар, лекин исрофгарчиликка йўл қўйманглар, зеро, Оллоҳ таоло исроф қилгувчиларни севмагай”, деб буюрилган. Ушбу муқаддас китобда ҳашаматчилик ва исрофгарчилик барча умматни ҳалокатга олиб келади, дейди. Шунинг учун ҳашаматчилар ва уларнинг фасодларига қарши уруш очиш зарур. Чунки фақат ҳашаматчининг ўзигина эмас, балки унга йўл очиб берган жамият аъзолари барчалари биргаликда ҳалокатга учрайдилар (Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Имон. Т.: “Камалак”, 1991. Б.82). Муқаддас ҳадисларда ҳам халқимиз анъана ва урф-одатлари тўғрисида теран фикрлар келтирилган: “Тўйда зиёфат бермоқлик-тўғри ишдир”, “Бир қўй сўйиб бўлса ҳам тўй (зиёфат) қилмоқ керак”, “Хотинларнинг баракатлироғи уйланиш харажатлари енгилидир”. Буюк аллома Абу Исо ат-Термизийнинг (824-892) “Саҳиҳи Термизий” асарининг “Жаноза китоби”, “Никоҳ китоби”, “Қурбонлик қилиш”, “Ақиқа ҳақида” каби фаслларида турли маросимларни ўтказиш тўғрисида теран фикрлар келтирилган: “Ёқасини йиртиб йиғлаганлар ва юзларини тирнаганлар ва жоҳилият феълини қилганлар бизлардан эмасдир” [Б.20], “Оллоҳ сенга муборак қилсин, энди бир қўйни сўйиб, никоҳ тўйини ўтказгил” [Б.21], “Агар тўйга чақирилсангиз, албатта боринг” [Б. 22], “Оллоҳга ва қиёмат кунига иймони бор ҳар бир аёл ўлган кишига уч

кундан ортиқ мотам тутиши дуруст эмас, лекин эри ўлган хотин тўрт ойу ўн кун мотам тутади” [Б.21]. Шунингдек, аллома ақиқа ҳақида ҳам ёзган. Ақиқада Расулуллоҳ (с.а.в) “ўғил бола учун иккита тенг ёшли қўй ва қиз бола учун битта қўй сўйишни буюрганлар”, Расулуллоҳ (с.а.в) шундай деганлар “ўғил болага ақиқа қилинглар, унинг номидан “қўй сўйиб қон чиқаринглар ва сочини олинглар” [Б.33], Расулуллоҳ (с.а.в) бундай деганлар “ўғил бола ўз ақиқасига боғлиқ, унинг номидан еттинчи куни қўй сўйилади, унга исм қўйилади ва сочи олинади” [Б.34 ], ( Абу Исо ат-Термизий, Саҳиҳи Термизий. Танланган ҳадислар, араб тилидан Абдуғани Абдулло тарж. Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1993). Соҳибқирон Амир Темур даврида оилавий урф-одат ва маросимларни ўтказиш давлат сиёсати даражасида бўлган. Темурбек бобокалонимиз ёзадики: “ Ўғилларим, набираларим ва яқинларимни уйлантириш ташвишида келиб изламоққа эътибор бердим. Бу ишни давлат юмушлари билан тенг кўрдим. Келин бўлмишнинг насл-насабининг, етти пуштини суриштирдим. Хос одамлар орқали соғлик- саломатлигини, жисмоний камолатини аниқладим. Келин бўлмиш насл- насабаси, одоб-ахлоқи, соғлом ва бақувватлиги билан барча қусурлардан холи бўлсагина эл-юртга катта тўй-томоша бериб, келин туширдим” (Амир Темур ўгитлари. Т.: “Наврўз”, 1992. Б.58). Соҳибқирон бобокалонимиз яна таъкидлаганки: “Ўғилларим, набираларим ва яқинларимга бирон томчи шароб ичиб хотинларига яқинлашишини маън этдим. Зеро, шаробнинг таъсирида бунёдга келган фарзанд насл-насабининг бузилишига таъсир этгай, дебон шу покиза йўлни тутдим” (Амир Темур ўгитлари. Т.: “Наврўз”, 1992. Б.58). Ўзбекистон миллий мафкурасини ривожлантириш ҳамда уни юртимизда яшаёттан барча фуқароларнинг маънавий бойлигига ҳамда дунёқарашининг негизига айлантириш тараққиётнинг ҳозирги янги босқичида энг долзарб вазифалардаи бири ҳисобланади. Шунинг учун ҳам

халқимизнинг ўтмишидаги бой маданий меросини холисона ўрганиш ва бугунги кундалик ҳаётда улардан оқилона фойдаланиш миллий мафкурани такомиллаштириш учун энг асосий манбалардаи бири саналади. Ватанимиз кейинги даври тарихи саҳифаларига мурожаат қилсак, XX асрнинг биринчи чорагида Туркистондаги энг муҳим ижтимоий-сиёсий ва тарихий ҳодиса-жадидчилик ҳаракати ҳисобланади. Жадидчилик давлат тузуми бошқарувни ислоҳ этиш ва миллатни ривожлантириш орқали жамиятни янги тараққиёт босқичига олиб чиқишни асосий мақсад қилиб қўйган ғоялар ва аниқ амалий тадбирларни ўзида мужассамлаштирган эди. Бу ҳаракат жаҳон цивилизациясида салоҳиятли ўринда турган Туркистондек улкан бир ўлкада кўп асрлар давомида ҳаётнинг шарқона тизими сақланиб қолинган ҳолда, уни Ғарб тараққиёти натижалари билан бойитишни кўзлаганди. Ва XX аср бошидаги истибдод шароитида халқимизни ўз тақдирини ўзи белгилаш йўлида курашга чақириб, истиклол ғояларини тарғиб этган. Юртимиздан етишиб чиққан маърифатпарвар зиёлилар-жадидлар халқимизнинг маънавий-маърифий савиясини янада ошириш учун турли хурофот ва зарарли иллатларга қарши курашни асосий мақсад қилиб қўйган эдилар. Жумладан улар ўз асарлари орқали серҳашам ва дабдабали тўй- маъракаларнинг ўтказилишини ҳам аёвсиз фош этдилар. Тараққийпарвар жадидлар - Абдулла Авлоний, Ашурали Зоҳирий, Абдулҳамид Чўлпон, Исҳоқхон Ибрат ва бошқаларнинг «Садойи Туркистон», «Садойи Фарғона» каби турли нашрларда бу мавзуга доир мақолалари босилиб чикди. Алломалар халқнинг маиший турмушига алоҳида эътибор беришиб, хусусан, миллий тўйлар ва уларнинг ўтказилишига доир теран фикрларни баён қилдилар. Жумладан, “Садойи Фарғона” газетасида Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон (1893-1937) ва Исҳоқхон Ибратнинг (1862-1937) шу мавзуга доир мақолалари ҳамда «Нажот» рўзномасида жадидлар «Шўройи Исломия» ташкилотининг тўй-маъракаларни тартибга солиш тўғрисидаги қарорномаси босилиб чиқди.

Абдулҳамид Чўлпон «Садойи Фарғона» даги мақолаларининг бирида тўйлардаги исрофгарчиликлар тўғрисида шундай фикрни билдирган эди: «Авваллари қандоғ яхши бўлса, сўнгги кунларда ва сўнгги йилларда кундан кун орқага қараб қадам қўйилмоқдадур... Ул вақтларда бундоқ беҳуда исрофлик тўйлар ҳам бўлмас эди» . Унинг фикрича, бурун деҳқонлар ёз давомида ишлаб топган маблағларини бола-чақаси билан қиш давомида еб-ичар эди, бугунги иқтисодий ночорликлар таркибига исрофгар тўйлар ҳам қўшилди. Фарғона жадидларининг таниқли намояндаси Исҳоқхон Ибрат тўйлардаги исрофгарчиликлар, ортиқча харажатлар, ёшларнинг илм олишидан кўра, турли ишқибозликларга мойил эканлиги ҳақида ўзининг теран мулоҳазаларини билдирган : «Ҳали ҳам биз ўз динимизга ҳаракат қилмай оқча топсак, ҳою-ҳавас овлоқ тўйларга ўн минг беҳуда сарф қиламиз, қайси уламо буларга фатво берган ҳалол деб... Бу аҳволи баъдларни, бу мараз дарду доруси илмдир... Илмсиз киши асоссиз девор дегани. Асоссиз девор ғоятда беэътибор бўлур. Илм ўқунг, ўқутинг, ахлоқи фунун, замонага илмлар эрур...». Алломанинг бу қуйма фикрлари билан ёшларни дунёвий билимларини эгаллашга ундайди, албатта. Масалан, «Нажот» рўзномасида эълон қилинган «Шўройи Исломия» ташкилотининг тўй-маъракаларни тартибга солиш тўғрисида чиқарган қарорномасида шундай сатрлар битилган: «Туркистон мусулмонларининг съезди мана шу ҳолни эътиборга олиб орамизда бўлиб турган баьзи бидъат ва исрофатларни, чунончи, тўй- маъ ракаларни , базм ... ва жаноза куни бўладургон исрофатни бикуллия (ҳаммасига) барҳам беришга қарор берди». Шунингдек, ушбу қарорномада жаноза, никох, суннат тўйларини ўтказиш тартиблари ҳам батафсил баён этилган. Мазкур қарорнома ҳозирги мустақиллик даврида ҳам ўз долзарблигини асло йўқотмаган. Чунки XXI асрнинг иккинчи ўн йилликларида ҳам мамлакатимизда ўтказилаётган тўй-маъракаларда хам исрофгарчиликка, ортиқча харажатларга йўл қўйиш, бу маросимларга обрў ва эътибор

топишнинг бир воситаси сифатида муносабатда бўлишдек зарарли иллат ҳамон жамиятимиз тараккиётига жиддий зарар етказмокда. Туркистон жадидлари йўлбошчиси Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг (1875- 1919) “Ойна” журналида “Аъмолимиз ёинки муродимиз “(,,Ойна”, 1913 йил 6-7-сонлар), ,,Ҳафизи сиҳати оила” (Оила соғлигининг ҳимояси”), ,,Ойна’’,1914 йил 14-сон), ,,Бизни кемиргувчи иллатлар’’ (,,Ойна,1915 йил 13-сон) каби маколалари чоп этилган. Аллома “Бизни кемиргувчи иллатлар” мақоласида ёзадики, “... биз- туркистонийларни шахри ва қишлоқи ёинки ярим маданий, ярим вахший синфларимизгача истило этиб, бутун тирикчилигимизга сорилган ва бизни инқирозга ва тахлика ва жаҳаннамга юмалататургон тўй ва аза исломдаги икки қаттол душманни дерман” (Маҳмудхўжа Беҳбудий. -Танланган асарлар. -Т.: “Маънавият”, 1997 . Б.145). Миллатпарвар бобомиз Маҳмудхўжа Беҳбудий ,,Бизни кемиргувчи иллатлар“ маколасида дабдабали тўй-маъракалар, ортикча расм - русумлар ва уларга сарфланадиган харажатларга батафсил тўхталган: “ Бизга лозим тўй ва таъзияларни кичик қилиб ва ҳолимизгача харакатда бўлуб, келар замонамизни ўйлайлук. Дин учун, масжид ва мактаб учун ақча, сарват, давлат, сомон (бойлик) керакдур. Тўй ва таъзияга қилинатурғон оқчаларимизни биз, туронийлар, илм ва дин йўлида сарф этсак, анқариб (қисқа фурсатда) еврупоийлардек тараққий этармиз ва ўзимиз-да, динимиз-да обрўй ва ривож топар. Йўқ, ҳозирги ҳолимизға давом этсак, дин ва дунёға зиллат (тубанлик) ва мисканатдан бошқа насибамиз бўлмайдур” (Маҳмудхўжа Беҳбудий. Кўрсатилган асар. Б.148). М.Беҳбудий “Аъмолимиз ёинки муродимиз” (Ойна”, 1913 йил 6-7 сонлар) мақоласида ҳам тўй-маъаракалардаги ортиқча дабдабаларни кескин танқид қилган: “... тўй ва маърака қилинсун, аммо, ҳозиргидек исроф этмасдан қилинсун. Ва мумкин қадаринча кичик қилинсун. Ва ортиқча пул ила болаларни мусулмон ва руси яхши ўқитилсун. Тўю маъракага сарф қилинатурғон оқчани эски мадраса ва мозори масжид ҳамда

мактабларнинг шикаст-рехтларига сарф қилинсун. Тўй ва маърака оқчасидан болаларни ҳукумат мактабларига берилсун ва бу оқчадан талабаларни Макка, Мадина, Миср, Истанбулга ва Русия дорилфунун ва дорилсаноатларига юборилиб, диний ва дунёвий ва замонавий одамлар етишдурмоқға саъй қилинсун” (Маҳмудхўжа Беҳбудий. Кўрсатилган асар. Б.157-158). Аллома Қуръон ва хадисларга асосланиб, оилаларни хонавайрон этиш хавфини солувчи шу каби кемирувчи иллатларнинг кераксизлигини тушунтириб, ортиқча тантаналарга сарфланаётган маблағлардан таълим соҳасида самарали фойдаланиш зарур, мусулмонлар ўз тафаккурларини қайта қуришлари лозимлигини алоҳида таъкидлаган эди. Беҳбудий яна уқтирган эдики: “ Бизни қилотурғон ақлсизлигимизни қайси бир миллат қилур? Никоҳ, хатна, бу икки бало шундоғ қаттиғ бир иллатки, ўлмағунча қутулуб бўлмайдур. Эй халқ! Эй мусулмонлар! Биз на учун худо ва расулни сўзиға ва ўзимизни нафъимизга амал қилмаймиз? Биз девонами? Бизға лозимки, тўй ва таъзияларни кичик қилиб ва ҳолимизча ҳаракатда бўлуб, келар замонамизни ўйлайлук” (Маҳмудхўжа Беҳбудий. Кўрсатилган асар. Б.146,147-148). Жадидлар Туркистоннинг турғунлик, қолоқлик ва жаҳолат гирдобидан қутулишига ва тараққиёт сари ривожланишига халақит берадиган асосий омиллар сабабларини аниқлаб бердилар. Гуёки, шариат билан ҳимоялангандек туюлувчи, бирок мусулмон конун-коидаларига зид ҳамда кишиларнинг енгил бўлмаган ҳаётини янада мушкуллаштирувчи зарарли урф-одатлар халк тараққиётини янада орқага тортмокда. Тараққийпарвар зиёлилар ўлкамизнинг жуда аянчли аҳволи, аҳолининг эрк ва ҳурликка интилишларини бўғиш сабабларини иқтисодий ва маънавий ҳаётдаги турғунлик ҳолатларини англаб етишиб, уларнинг онгида жамиятни тубдан ислоҳ қилиш ғояси вужудга келганди. Улар аждодларимиздан ноёб мерос бўлиб қолган билим, тажриба ва маданий қадриятларини тиклашни кенг тарғиб қилган эдилар.

Энг аввало, маданий-маший ва маънавий ҳаётга тааллуқли ислоҳотлар ўтказиш лозим эди. Алломалар фикрича, оила асосини тўғри қурмасдан ва ёш авлодни тўлақонли тўғри йўлда тарбияламасдан туриб жамиятни ислоҳ қилиш, унинг ривожини тараққиёт сари йўналтириш мумкин эмас. Зеро, миллат такдири, унинг оиласининг барқарорлигига бориб тақалиши табиийдир. Айниқса, Бухоро жадидларининг энг йирик раҳнамоси Абдурауф Фитратнинг (1886-1938) маънавий-маърифий қарашлари диққатга сазовор бўлиб, у 1914 йилда ,, Оила ёки оила бошкариш тартиблари’’ асарини ёзган ва бу китоб 1915 йилда нашр этилган (Абдурауф Фитрат. Оила ёки оила бошқариш тартиблари. Танланган асарлар. ж. IV. –Т.: “Маъанавият”, Б. 214-316). Мазкур асар ўша даврдаёк Ўрта Осиё ва бошқа минтақаларга жуда тез тарқалиб, кенг жамоатчиликнинг назарига тушган эди. Фитрат мазкур асарида ниҳоятда кенг қамровли ва чуқур билимга эга бўлган зиёли сифатида фикр юритган. Аллома талқин қилган масалаларнинг кўлами анча кенг бўлиб, оила қуриш зарурияти, уйланиш ва уйланмаслик, маҳр ва тўйнинг қандай бўлишлиги, эр-хотин муносабатлари, оилада аёлнинг ўрни, ота-она, фарзандларнинг бурчлари ва улар ўртасидаги муносабатлар, фарзанд тарбияси кабилар ёритилган. Шунингдек, ушбу китобда энг муҳим бўғин сифатида оиланинг жамиятдаги ўрни, болаларнинг ижтимоий, ахлоқий, меҳнат тарбияси ҳамда соғлом маърифатли оила ва у вояга етказадиган ҳар томонлама етук авлоднинг шу миллат сиёсий равнақи қудратининг пойдевори азалдан мавжудлигининг энг муҳим шартлари эканлиги каби муҳим фикрлар ҳам ёркин ифодасини топган. Фитрат ўз асарида қайд этишича, никоҳ эр-хотиннинг ҳаётида шерикчилик қилишларининг ахду паймон битими бўлиб, уни шодлик ва хурсандчилик билан ўтказиш лозим. Агар тўй муносабати билан бир қатор диндош ва ватандош ёр-биродарлар бир жойда йиғилиб, хурсандчилик

килиб, самимий суҳбат қилсалар, албатта бир миллат аъзолари ўртасида бўлган муҳаббат ва меҳрибонлик зиёда бўлади. Баъзилар орасидаги кек ва гина-қудурат шу баҳонада йўқолади. Бунинг устига қанча мискин ва муҳтож одамлар шу мақсад билан тўй неъматларидан баҳраманд бўладилар, шунинг учун ҳам тўй фойдали маросимдир. Олим таъкидлаган эдики: “Агар тўй муносабати билан бир қатор диндош ва ватандош ёр биродарлар бир жойга йиғилиб хурсандчилик қилиб, самимий суҳбат қилсалар, албатта бир миллат аъзолари ўртасида бўлган муҳаббату-меҳрибонлик янада зиёда бўлади. Баъзилар орасидаги олдинги кек ва кудуратлар ана шу баҳонада йўқолади, унинг устига қанча мискин ва муҳтож одамлар шу маврид билан тўй неъматларидан баҳраманд бўлиди” (Шу жойда. Б. 238). Фитрат фикрича, мамлакатимизда тўйларда кўп зарарларга сабаб бўлган ҳоллар ҳам мавжуд. Шундай одамлар борки, 10-12 йил ичида минглаб сўм маблағни зўр бериб йиғадилар. Бир ҳафта ичида хаммасини “тўй” номи билан нобуд киладилар, яна қарздор ва камбағал бўлиб қоладилар. Тўй куни сарпо кийган, еб-ичган одамлар тўй эгасининг аҳволини кўриб масхара қиладилар, ҳатто келиб, аҳволини сўрамайдилар ҳам. Аллома ёзадики: “Бизнинг мамлакатимизда тўй кўп зарраларга сабаб бўлган ҳоллари мавжуд. Бухорода шундай одамлар борки, ўн-ўн икки йил давомида беш-олти минг сўм маблағни зўр бериб йиғадилар. Бир хафта ичида ҳаммасини “тўй” номи билан нобуд қиладилар, яна қарздор ва камбағал бўлиб қоладилар. Тўй кунлари сарпо кийган, еб- ичган одамлар тўй эгасининг ахволини кўриб масхара қиладилар. Ҳатто, келиб аҳволини сўрамайдилар ҳам. “Шунча мол-ҳолни нимага беҳудага сарф ва харж қилиб, бир қора кунга тўладингиз. Қайси дин, қайси мазхаб, қайси ҳукумат ва қандай қонун сизларни бу ахмоқона ишга мажбур қилди?” деб сўрасангиз, албатта жавоб беролмайдилар. Бундай тўйлар ислом шариатида йўқ, чунки улар исрофгарчиликдир, исроф эса шариатда харомдир” (Шу жойда. Б. 238-239).

Бундай тўйлар ислом шариатида йўк, чунки бу исрофгарчиликдир. Исроф эса шариатда ҳаромдир. Яна ҳайрон қоларлиги шуки, бундай тўйларнинг ишқибозлари ва исрофгарчилик сабабчилари ўзларининг беҳуда ва зарарли ишларини биладилар. Ҳатто улардан баъзилари бу тўйларнинг бир-бирларидан қолмаслик учун килар эканлар, кайси тантана шу ният билан қилинса, Ҳазрат Пайгамбар ўз умматларига бу тўйга боришни ман этганлар. А.Фитрат ўз асарида муқаддас китобларда иқтибослар ҳам келтирган: “Имом Бухорий ва Имом Муслим сахоба Анас билан Моликдан бир ривоят келтирадилар: “Абдураҳмон ибн Авлор уйланмоқчи бўлганини Пайғамбарга хабар берганида шундай деб буюради: “Муборак бўлсин. Битта қўй сарф бўлса ҳам тўй қил. Демка ҳар бир ишнинг муайян ҳади ва чегараси бўлади. Тўй фойдали бўлса ҳам чегарадан ўтса, зарардан бошқап нарса бўлмайди” (Шу жойда. Б.238.). Ибн Масъуд (р.а)мривоят қиладилар: “тўйда биринчи куннинг таоми ҳақ, иккинчи куннинг таоми суннатдир, лекин учинчи куннинг таоми риёдир. Ким риёкорлик қилса худо унинг иккиюзламачилигини халойиқ ичида фош қилишади ” (Шу жойда. Б.239). Абу Ҳурайра (р.а) ривоят қиладилар: “Набий алайҳиссалом дедилар: “икки одам бир –бирларидан ўтиш учун тўй ва зиёфат қилсалар, биронтасиникига борманглар, уларнинг таомларидан еманглар” (Шу жойда. Б.239). Хуллас Абдурауф Фитрат ,,Оила...” асарида тўйлардаги исрофгарчиликларни кескин қоралаган, ҳар хил одат ва расм-русумларнинг зарарли ёки фойдали жиҳатларини ўйламай, уни урф-одат деб жорий қилувчиларга қатъий қарши чиққан эди. Шунингдек, жадид маърифатпарварларидан таниқлиси Ҳожи Муин (1883-1942) “Тўй ва аза маросими ҳакинда” номли мақоласида (1919 йил) бундай ёзган эди: “…илмсизлигимиз сабабли турли маросим ва одатлар юки устинда эзилиб, мунинг учун ахлоқий ва молий жиҳатдан жуда кўп зарарлар кўрмакда бўлғон бир миллатмиз. Бизнинг халк “мол ва жон

кетса-кетсун, обрўй кетмасун” деб хатна ёки никоҳ ва ё аза маросимини ўрнуга кетурмак учун қўлларинда бор нарсаларини 1-2 кунда барбод этадилар, карздор бўлалар, қарзларини адо эта олмагач, охири “молни одам топар, одамни мол топмас” деб боғ ва ҳовлиларини сотиб, қарзларига бералар”. Кўриниб турибдики, тўйлар ва маъракалар ўтказиш маърифатпарвар аждодларимизни ҳам кўп ташвишларга солган экан. Миллий уйғониш шакли-жадидчилик ўзбек халқи тарихида янги саҳифа очган ижтимоий ҳаракат бўлиб, Шўролар тузуми унга қарши шафқатсиз курашди ва оқибатда маҳв этди. Бу эса халқимиз миллий тараққиётини анча орқага тортди. Жадидчилик деярли бир аср мобайнида коммунистик мафкура тазйиқи ва исканжасида бўлди. Фақатгина мустақиллик шарофати туфайли жадидларнинг ўлмас эзгу ғояларини ўрганиш ва кенг кўламда ҳаётга татбиқ этиш учун ҳар томонлама қулай щарт-шароитлар яратилди. Ҳозирги даврда ҳам фидойи жадидларимизнинг ҳаёти биз учун ўрнак, ёшларни истиқлол, ватанпарварлик ва миллатпарварлик руҳида тарбиялащда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, уларнинг босиб ўтган кураш йўлларини теран ўрганиш ниҳоятда зарур. ХХ асрнинг биринчи чорагида тараққийпарвар ва маърифатпарвар жадидлар томонидан билдирилган тўй-маъракалар ҳақидаги теран фикрлар ва амалий тавсиялар бугунги кунимизга ҳам бирдек тааллуқли ва ўз долзарблигини умуман йўқотмаган. Жадидларнинг дабдабали, серҳашам тўй- маъракаларни тобора ихчамлаштириб, кўпроқ маданий-маърифий ва саховатга эътибор қаратилса халкимиз маънавияти янада ошади, деган теран фикрлари, айниқса диққатга сазовордир. Тарихий манбаларга назар ташласак, тараққийпарвар ва маърифатпарвар аждодларимиз томонидан тўй-маъракаларни ўтказиш бўйича билдирилган теран фикрлар ва амалий тавсиялар бугунги кунимизга ҳам бирдек тааллуқли ва ўз долзарблигини умуман йўқотмаган. Айникса, аждодларимизнинг дабдабали, серҳашам тўй-маъракаларни янада ихчамлаштириб, маданий-

маърифий ва саховатга эътибор кўпроқ қаратилса, халкимиз маънавияти янада ошади, деган теран фикрлари муҳимдир. Маълумки, шўро хокимияти даврида тўй-маъракаларни ўтказиш хукмрон мафкура измида эди. Бу даврда “Қизил тўй”, “Комсомол тўй”, “Вечер”(кеча), “Байналмилал никоҳ”, марҳумларни европача дафн этиш расм бўлган эди. Марҳумларга жаноза ўқиш, руҳларини хотирлаш, Рўза ва Қурбон ҳайитларини, Наврўз байрамини, суннат тўйи, кураш, кўпкари кабиларни ўтказиш тақиқланган эди. Биргина никох тўйи билан боғлиқ маросимларни ҳисобласак, энг асосийлари элликта ва қўшимча яна йигирма-ўттизтача кичик расм-русумлари мавжуд эди. Бу ўзбек халқини “кемиргувчи иллатларга” айланганди. 1998 йил 28-октябрда “Тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналарни, маърака ва маросимларни ўтказишдаги дабдабабозликка чек қўйиш тўғрисида” ги Фармон қабул қилинган эди. 2003 йил - “Обод маҳалла йили” муносабати билан ҳам ушбу долзарб мавзуда кўплаб мулоҳазалар билдирилганди. 2012 йил 18 апрелда халқ депутатлари Тошкент шаҳар кенгашининг “Тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналар, маърака ва маросимларни, марҳумлар хотирасига бағишланган тадбирлар ўтказилишини тартибга солиш тўғрисида” ги қарори ҳам қабул қилинган эди. Лекин бу Фармон, қарор ва даъватларнинг аксарияти бажарилмади. Дарҳақиқат, асрлар мобайнида шаклланган, аждоддан авлодга бебаҳо ноёб мерос сифатида ўтиб келаётган боқий урф-одатлар ва маросимлар миллий мафкура ғояларини сингдиришнинг муҳим омилидир. Бугунги кунда сара урф-одат ва аньаналаримизнинг жамиятни бирлаштирувчи хусусиятларидан янада самаралироқ фойдаланишимиз лозим. Миллий анъаналарни ўрганиш, тарғиб этиш билан бир қаторда тўй-маъракаларни, одат ва удумларни ихчам лаштириш, бу борада исрофгарчилик ва дабдабабозликка йўл қўймасликка алоҳида эътибор қаратиш даркор. Анъанавий тўй-маъракаларни ҳозирги даврга мослаб ихчамлаштириш, камчиқим, лекин ниҳоятда файзли, тароватли ва замонавий қилиб ўтказиш

мустақиллик давринииг энг асосий талабларидан бири ҳисобланади. Шу боисдаи ҳам ёрқин саҳифаларга бой тарихимизнинг муштарак қисми - буюк алломаримиз мероси кенг кўламда тарғиб қилинса, эъзозталаб урф-одатлари ва удумларимиз кўз қорачигидек авайлаб асралса, халқимизга янада чуқурроқ сингдирилса, келажак авлодларга етказилса миллатимизнинг маънавий дунёси янада бойиши шак-шубҳасиздир. Тўй-маъракаларини ўтказиш тараққиётнинг ҳозирги босқичида давлатимиз сиёсати даражасига кўтарилди. Мухтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев ўтган 2017 йилнинг 3 августида мамлакатимиз зиёлилари билан учрашувда ҳам бу долзарб масалага алоҳида тўхталган эди: “Мана ўзинглар кўряпсизлар соппа-соғ юрган айрим одамлар элликка кирмасдан туриб тўсатдан инсулът бўляпти, инфаркт бўляпти. Сабабини суриштирсангиз, бошқалардан қолмасликка тиришиб, катта тўй киламан деб, қарзга ботган бўлади … ” Энг ёмони айрим пул топиб ақл топмаган маънавий савияси паст кимсалар тўй-ҳашамлар, маъракаларни ўтказиш бўйича мусобақа ўйнаб, турли-туман одатларни ўйлаб топяпти. Буларни эшитиб, баъзан одам ҳайратдан ёкасини ушлаб қолади”. Тўй-маъракаларни камчиқим, оддий, дабдабасиз ўтказиш бўйича бурун ҳам матбуот, ОАВларда кўплаб чиқишлар бўлганди, фатво ва мурожаатлар қабул қилинганди, лекин ижроси таъминланмаганди, аниқроғи бажарилмаганди. Бизда жуда ёмон қусурлардан бири бир савоб иш бошланса ҳамма сафарбар этилади, эзгу даъватлар билдирилади, аммо ижросига келганда депсиниб қолинади ва тезда унутилади. Бизга баъзан фидойилик етишмаслиги, имон-эътиқод сустлиги кўп панд бермоқда. Табиийки, Юртбошимиз Шавкат Мирзиёевнинг жонкуярлик билан қилган даъвати барчамизни мудроқликдан уйғотди. Бу ташаббус бежиз кетмасдан, сўз билан иш бирлиги тўла таъминланади, албатта. Бу осон иш бўлмай ижроси маълум вақтни талаб этади. Чунки тўй-маъракаларни

ўтказиш шахсий иш бўлмай, жамоатчилик иши, мамлакат ва миллат тақдирига дахлдор ижтимоий масала ҳисобланади. Тўй-маъракаларни ўтказиш жараёнида мавжуд қусурлардан бирданига воз кечиш қийин бўлиб, осонликча ўз ечимини топмайди. Бунинг учун кенг кўламда тарғибот-ташвиқот, айниқса амалий ишларни олиб бориб, қонун устуворлигини таъминлаш зарур. Давлатимиз раҳбари куюнчаклик билан қилган даъвати тезда ўзининг ижобий самарасини беради, албатта. Ўтмишга назар ташласак, меҳнаткаш халқимиз тўй-маъракаларни ниҳоятда оддий, камтарона ўтказган. Ҳозир ҳам халқимизнинг аксарият қисми тўй-маъракаларни камтарона, камчиқим қилиб ўтказиш тарафдоридир. Истиқлол даврида миллий қадриятларимиз тўла тикланди. Аммо баъзи амалдорлар, бойваччалар азалий анъаналаримизни оёқости қилишмоқда, кўплаб сохта “удумлар” кашф қилишмоқда. Бундай манзаралар кўпроқ йирик шаҳарлардаги ҳашаматли тўйхоналарда содир бўлиб, тантаналарни ўтказиш мусобақага айланди. Бу иллатларни кўпчилик бўлиб қоралаймиз, амалда эса бу дабдабали тўйларнинг фаол ташкилотчиси ва қатнашувчисига айланиб қолмоқдамиз. Табиийки, бу соҳада сўз билан иш бирлигига умуман риоя қилинмаяпти. Ҳозирги пайтда жамиятимиз ҳаётида “анъанага” айланаётган баъзи бошқа иллатлар ҳам тобора урчиб бормоқда. Масалан, инсонларнинг ёлғон гапириши, қўшиб ёзиш, ўпишиб кўришиш, бош уриб саломлашиш, ножоиз жойларда (ҳожатхона, таъзияхонада) уяли телефонларда баралла гаплашиш, тўйларга бориб, дафн-таъзияларга бормаслик, ўз ота-онаси ва фарзандларини ташлаб кетиб,саховат уйлари ва етимхоналарга топшириш, алимент тўлашдан бош тортиш, норасмий қўшхотинлилик, кексалар, хотин-қизлар, ёшлар, ногиронлиги бўлган инсонларни ҳурматини жойига қўймаслик, иқтидорлар ва талантларни менсимаслик, эркакларни ёшига номуносиб, аёлларнинг эса очиқ-сочиқ кийиниши, маҳаллийчилик, бошқарув идораларида ошна-оғайнигарчилик, ҳудудларда уруғлар ўртасида пинҳона

ихтилофлар, баъзи жамоат жойларида кексаларнинг қарта ўйнашлари, сохта табиб ва фолбинларнинг кирдикорлари кўз ўнгимизда содир бўлаётган бўлсада, барчамиз буларга бефарқ қараб келмоқдамиз, кўпинча кўриб кўрмасликка оламиз. Ушбу иллатларни бартараф этиш учун кенг жамоатчилик ўртасида тушунтириш ишлари олиб бориш, лозим топилса, тегишли меъёрий ҳужжатлар қабул қилиш ва чоралар кўриш зарур. Демакки, тўй-маъракаларни ҳам аниқ бир ҳуқуқий-меъёрий ҳужжат (ҳаттоки қонун) билан тартибга солинишини давр тақазо қилмоқда. Шу боисдан ҳам Республика “Маҳалла” хайрия жамоат фонди, “Нуроний” жамғармаси фаолларининг мурожаати, кейинрок эса Ўзбекистон Ёшлар иттифокининг мурожаати ҳам эълон қилинди. Мурожаатдан келиб чиқиб, “Тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналар, маърака ва маросимлар, марҳумлар хотирасига бағишланган тадбирлар ўтказилишини тартибга солиш тўғрисида” ги Олий Мажлис Сенатининг қарори лойиҳаси 2018 йил 5-25 март кунлари кенг жамоатчилик муҳокамасидан ўтказилди. Муҳокамада қатнашган 400 минг нафардан зиёд фуқаролар ўз таклифларини билдирдилар. Ушбу таклифларни янада такомиллаштириш учун турли нуфузли ташкилотлар вакилларидан Республика ишчи гуруҳи тузилиб, жорий йилнинг июнь ойигача муҳокама қилинди. Ушбу қарор лойиҳаси кенг жамоатчилик ўртасида муҳокама қилинди, кўплаб таклиф- мулоҳазалар билдирилиб, Республика ишчи гуруҳига етказилди. Юқоридаги фикр-мулоҳазаларни мухтасар қилган ҳолда з амонавий тўй ва маъракаларни ўтказиш ва унинг атрофидаги иллатларни бартараф этиш бўйича қуйидаги амалий тавсиялар билдиришни жоиз деб ҳисоблаймиз: - тўй ва маъракаларни ўтказишда тарихий манбалар, Ўзбекистоннинг буюк аллома ва мутафаккирлари бой меросидан фойдаланиш; - тўй ва маъракаларни уюштиришда Соҳибқирон Амир Темур ўгитларига таяниш;

- тўй-маъракаларни ўтказиш бўйича қабул қилинган ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларга қатъий амал қилиш; - келин-куёвларни тиббий кўрикдан ўтказишда мутасадди шифокорлар жавобгарлигини янада ошириш; - яқин қариндош-уруғлар ўртасидаги ва эрта никоҳларни бартараф этиш бўйича тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш; - келин-куёвларни никоҳдан ўтказишда ФҲДЁ идораси ходимлари ролини кучайтириш; - шаърий никоҳ муносабатларини тартибга солиш ҳамда диний уламоларнинг бу соҳадаги масъуллигини ошириш; - фотиха ва никоҳ тўйларини битта қилиб, ихчамлаштириб ўтказиш; - тўй-маъракаларни замонавий, ҳар бир ҳудуд менталитетини ҳисобга олиб ўтказишда маҳалла, туман (шаҳар), вилоятлар бўйича нуфузли комиссиялар тузиш, уларнинг ваколатларини ошириш; - тўй-маъракаларни ўтказишда энг асосий масъулиятни маҳалла ходимлари ва фаолларига юклаш; - тўй-тантаналарни маҳалла идораси ёнидаги махсус тўйхонада ёки бинода жамоатчилик назорати остида ташкил этиш; - тўйларда хизмат қилиш тизими “тўй индустрияси” даги ходимлар сонини ва улар хизмат хаққини камайтиришга эришиш; - тўй-маросимларда хизмат қилишга рухсат берилган (лицензияга эга) санъаткорларни таклиф этиш, уларнинг фаолиятини назоратга олиш; - маросимларни уюштириш учун махсус рисола, услубий қўлланмалар, тавсияномалар кабиларни тайёрлаш; - “Ёш келин-куёвларга”, “Ёш ота-оналарга”, “Ибратли қайноналар тажрибаси” сингари буклетлар чиқариш; - намунали ўтказилган тўй-маъракаларни матбуот ва ОАВ ларида кенг тарғиб қилиш; - содир бўлаётган мавжуд камчиликларни матбуот ва ОАВларда ёритиш ва туркум давра суҳбатлари уюштириш;

- “Маҳалла” жамоат фонди, “Нуроний” жамғармаси, “Оила” илмий тадқиқот маркази, Ёшлар иттифоқи ва бошқа мутасадди жамоат ташкилотлари масъулиятини янада ошириш ҳамда ваколатларини кенгайтириш; - “Меҳрибонлик уйи”, “Саховат уйи”, ногиронлиги бўлганларга ихтисослашган турли даражадаги махсус мактаб-интернатлар, тиббий муассасаларидаги шахсларни аниқлаш, мониторинг қилиш ва тегишли амалий тавсиялар бериш; - оилалар ажралишларини олдини олиш учун “Яраштириш комиссия” лари фаолиятини яхшилаш; - тўй-маъракаларни ўтказишни назорат қилишга ички ишлар, прокуратура, солиқ, молия каби идоралар ходимларини ҳам жалб этиш; - “Ҳожи оши” маросимини оила даврасида ўтказиш; - ҳар бир маҳалладаги тўй-тантаналар пайтида қариялар, фахрийлар, кам таъминланган оилалар, ногиронлиги бўлган кишиларга насиба жўнатиш; - тўй-тантаналарни шанба, якшанба - дам олиш кунлари , асосан кундузи ўтказиш; - бу йўналишда турли кўрик-танловлар уюштириш; - намунали замонавий тўй-маъракаларни ўтказган маҳалла ва хонадонларни ҳар томонлама рағбатлантириш; - дафн-таъзия ва хотирлаш маросимларини (7, 20, 40, 6 ой, йиллик) ўтказишни ҳамда худойи, ифторлик, қурбонликларни тартибга келтириш. Табиийки, тўй-маъракалар бўйича барча таклиф ва тавсияларни бир жойда тўла баён этиш қийин. Мамлакатимизнинг турли минтақалари ҳудудий ҳусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалий тавсиялар бериш ва уларга ҳуқуқий мақом бериш, токи, таклифу тавсиялар қоғозда қолиб кетмаслиги лозим. Демакки, юқоридаги амалий тавсияларни тез фурсатда амалга ошириш қийин, албатта. Бу маълум вақтни талаб қилади. Бунинг учун халқимиз ўртасида кенг қамровли маънавий-маърифий тарғибот-ташвиқот ишларини

олиб бориш лозим. Ўйлаймизки, муҳтарам Юртбошимизнинг бу соҳадаги жонкуярлик билан қилган даъвати хеч кимни бефарқ қолдирмайди, албатта. Дарҳақиқат, асрлар мобайнида шаклланган, авлоддан авлодга бебаҳо ноёб мерос сифатида ўтиб келаётган боқий урф-одатлар ва маросимлар миллий мафкура ғояларини сингдиришнинг муҳим омилидир. Бугунги кунда сара урф-одат ва аньаналаримизнинг жамиятни бирлаштирувчи хусусиятларидан янада самаралироқ фойдаланишимиз лозим. Миллий анъаналарни теран ўрганиш, тарғиб этиш билан бир қаторда тўй- маъракаларни, одат ва удумларни янада ихчам лаштириш, бу борада исрофгарчилик ва дабдабабозликка асло йўл қўймасликка алоҳида эътибор қаратиш даркор. Маълумки, тўй-маъаракалар шахсий иш эмас, балки, мамлакат ва миллат тақдирига дахлдор муҳим ижтимоий ходиса ҳисобланади. Шунингдек, халқимизнинг миллий қиёфаси, характери, ўзига хос турмуш тарзи, салоҳияти, дунёқараши, тафаккури, онги, одамгарчилиги, орзу-умидлари, фазилату камчилиги, бир сўз билан айтганда, бутун борлиғи ана шу тўй- маъаракаларда, хотира тадбирларида яққол намоён бўлади. Уларни ўзбек халқи қандай халқ эканлигини кўрсатувчи бамисоли кўзгу дейиш мумкин. Ундаги бош омил, бош асос, ўзбек халқи азалдан жамоа туйғусига мойиллигидир . (А.Иброҳимов. Динлараро бағрикенглик – муваффақият- ларимиз гарови -Т.: “Савдо стандарт”, 2003, Б. 50). Хуллас, тўй-маъракаларни ҳозирги даврга мослаб ихчамлаштириш, камчиқим, лекин ниҳоятда файзли, тароватли ва замонавий қилиб ўтказиш ҳозирги мустақиллик давринииг энг асосий талабларидан бири ҳисобланади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -:Т.: “Ўзбекистон”, 2017 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони - Тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналар ва маросимларни ўтказишдаги дабдабабозликка чек қўйиш тўғрисида.-“Халқ сўзи”, 1998 йил 29 октябрь. 3. Республика “Маҳалла” хайрия жамоат фонди ва “Нуроний” жамғармаси фаолларининг мурожаати:- “Халқ сўзи”, 2018 йил 2 март. 4. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. -Т.: “Ўзбекистон”, 2017. 5. Каримов И.А Юксак маънавият – енгилмас куч., -Т.: “Маънавият”, 2008, 2017. 6. Рўзиев З.Ш. Тўй ва маросимлар-шахсий иш эмас, мамлакат ва миллат тақдирига дахлдор ижтимоий аҳамиятга эга масаладир- “Қашқадарё”, 2018 йил 20 март . 7. Абу Исо ат-Термизий. Саҳиҳи Термизий. Танланган асарлар. Араб тилидан Абдуғани Абдулло тарж. -Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1993. 8. Абдурауф Фитрат. Оила ёки оила бошқариш тартиблари. –Танланган асарлар. ж.IV –Т.: “Маънавият”, 2006.

Похожие

Мустақиллик даврида аждодларимиз маънавий меросига муносабатнинг тубдан янгиланиши

Бой тарихимиз, дину диёнатимиз, урф-одат ва анъаналаримизнинг кайта тикланиши – маънавий юксалишдир

Маънавий-маърифий ишлар жараёнида олий ўқув юрти талабаларида мустақиллик тафаккурини шакллантириш хусусиятлари

Аёлга эътибор – миллатга эътибор

Тараккиётнинг узбек модели узини окламокда