Turmush estetikasi - Основы культурологии - Рефераты

Turmush estetikasi

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Turmush estetikasi Bugungi hayotimizning kechagi kunimizdan asosiy farqini topmoqchi bo`lsak, — deya ta`kidlagan edilar yurtboshimiz, — bu avvalo odamlar tafakkuri o`zgarib, aniqrog`i yuksalib borayotgani bilan belgilanadi. Darhaqiqat, zamonning o`zgarishi bilan insonning jamiyatga, tabiatga bo`lgan munosabati ham o`zgarib boradi. Bu esa shubhasiz, insonning tafakkuri bilan bog`liq jarayondir. Zotan, insoniy munosabatlarga daxldor bo`lgan biror-bir jarayon yo`qki, u yerda tafakkur ishtirok etmasa. SHunday ekan, odamlarning tafakkuri va dunyoqarashining voqelikka ko`rsatadigan ta`siri bugungi kunning eng dolzarb masalasi bo`lib turgan milliy g`oya va milliy mafkurani shakllantirishning sharti sifatida alohida e`tirof etilishi bejiz emas. Mazkur jarayonlarda nafosatshunoslik amaliy jihatdan o`zini nafosatli tarbiya orqali namoyon qiladi. Zero, avval boshda uqtirib o`tganimizdek, nafosatli tarbiya insonda hayot va san`atdagi go`zalliklardan bahramand bo`lish, ularni baholay bilish hamda o`zi ham go`zalliklar yaratish tuyg`ularini shakllantirishga ko`mak beradi. Ammo, bu jarayon o`z-o`zicha emas, balki bir qator omillar va vositalar ishtirokida amalga oshiriladi. Jumladan, oila, mahalla, maktabdan tashqari muassasalar (bog`cha, bog`cha-gimnaziyalar), maktab (akademik litsey, kasb- hunar kolllejlari) badiiy-havaskorlik to`garaklari, oliy o`quv dargohlari, hamda jamoalari nafosatli tarbiyani shakllantiruvchi asosiy omillar bo`lib sanaladi. Jumladan, mahallaning muhim omil sifatida shaxs nafosatli tarbiyasiga ta`siri nihoyatda katta. Modomiki, mahalla jamiyat ichidagi kichkina jamiyat bo`lib, u bugun shaxsning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishga, uning ijtimoiy-huquqiy madaniyatini shakllantirishga ko`mak beruvchi makon sifatida ham yuksak ahamiyatga molikdir. Shuningdek, mahalla shaxs nafosatli tarbiyasiga yaqindan ta`sir ko`rsata olishi bilan boshqa omillardan ajralib turadi. SHu jihatdan mahalla- ko`ydagi maqsadlarni bajarishi bilan zamonaviy insonni nafosatli jihatdan tarbiyalaydi; mahalla o`ziga qarashli hududning tozaligi, obodligi, ko`rkamligini hamda fuqarolarning hamjihatligini ta`minlashi bilan;

turmush nafosati va muomala nafosatliasini shakllantirib, insonlar qalbida ijobiy tuyg`ular, yaxshi orzularni namoyon ettirishi bilan; mahalliychilik va millatchilik singari salbiy holatlarga yo`l qo`ymasligi hamda qo`shnichilik madaniyatini kamol toptirishi bilan; san`at, madaniyat, ma`rifat arboblari, ilm ahllari ishtirokida bo`ladigan rang-barang mavzulardagi ma`ruzalarni, suhbatlarni uyushtira olishi bilan; isrofgarchilikka, dabdababozlikka yo`l qo`ymagan holda urf- odatlar, an`analar, marosimlar, tantanali shodiyonalarni tartibli, chiroyli o`tishini ta`minlashi va hokazo shu kabilar bilan inson nafosatli tafakkurini shakllantirishda birlamchi maskan bo`lib hisoblanadi. Shuni mahsus ta`kidlash kerakki, zamonaviy inson tarbiyasini nafosatli jihatdan kamol toptirishda oila qanchalik ustivor omil bo`lib hisoblansa, bu jarayonda tabiat ham undan kam ahamiyat kasb etmaydi. Chunki tabiat bilan ongli tarzda murosa qilmaslik shaxsni nafosatli jihatdan mukammal bo`lib yetishishiga monelik ko`rsatadi. SHuning uchun inson va tabiat o`rtasidagi munosabat inqiroz va halokat yoqasiga kelib qolgan bir vaqtda bu muammoni chetlab o`tish maqsadga muvofiq bo`lmaydi. Ma`lumki, inson o`zining ma`naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida azaldan tabiat bilan hamkorlik qilib kelgan. Tabiatdagi go`zalliklardan bahramand bo`lishlari barobarida uni nafosatli tarzda o`zlashtirishga, inChunun, mavjud hunukliklarni bartaraf qilishga harakat qiladi. Biroq, afsuski, aksariyat xollarda shaxsning tabiat bilan bo`ladigan nafosatli tafakkuri to`g`ri tarbiyalanmaganligi hamda uning nafosatli «no`noqligi» bois ular o`rtasida katta bo`shliq yuzaga keldi; bu bo`shliq insoniyat boshiga misli ko`rilmagan talofotlarni soldi. Bunga ma`lum ma`noda «Biz tabiatdan in`om-ehson kutib o`tirmaymiz, balki undan o`zlashtirish bizning burchimizdir» shiori ostida olib borilgan noto`g`ri ishlarga ham bog`liq. Shuning natijasi o`laroq, aytish joiz bo`lsa, hvfli vaziyatlar yuzaga keldi. Jumladan, yer sifat tarkibining to`xtovsiz ravishda pasayib borayotganligi, suv zahiralarining (er osti va yer usti) keskin taqchinligi, havo bo`shlig`ining ifloslanishi va albatta, orol dengizining qurib borishi va hokazo shu singari havfli

holatlar bilan izohlash mumkin. Mazkur vaziyatlarni e`tiborga olgan holda tabiat moddiy boyliklardan oqilona foydalanish va unga ongli, nafosatli tarzda munosabatda bo`lish bugungi kunning eng dolzarb vazifalardan biri bo`lib qolmoqda. Ushbu muammoni zudlik bilan ijobiy hal qilish pirovardida inson ehtiyoji uchun zarur bo`lgan ko`plab tabiiy-moddiy boyliklarni tejab qolishga, atrof-muhit musaffoligini ta`minlashga, o`simlik va hayvonot olamini asrab qolishga va eng asosiysi inson genofondining yo`q bo`lib ketish havfining oldini oladi. Nafosatli tarbiyaning barcha vositalari shaxsning voqelikka nafosatdor munosabatini ravnaq toptirishga xizmat qiladigan tarbiyaviy faoliyat bo`lib, u o`ziga xos ta`sirchanlik, tug`yoniylik kuchiga ega. Busiz inson bilish ko`lamining vujudga kelishi mumkin emas. Shuningdek, inson badiiy tafakkur qobiliyatni o`stirish ayni paytda nafosatli tarbiya vositalarining muhim vazifasi sanaladi. SHunga ko`ra, nafosatli tarbiya vositalari ikki xil hususiyati bilan ajralib turadi. Birinchidan, u voqelikda sodir bo`layotgan hodisalar to`g`risidagi ma`lumotlarni insonga tushunarli tarzda yetkazishi bilan. Ikkinchidan, zamonaviy fanlarning nafosatli hususiyatlarni hissiy idrok qilishning faol, tajribalar asosida yetkazib berishi bilan diqqatga sazovordir. SHunga ko`ra, san`at, tabiat, urf-odatlar, mehnat, ommaviy axborot vositalari, sport nafosatli tarbiyani shakllantiruvchi hamda uning rivojlanishiga ko`mak beruvchi asosiy vositalar sifatida e`tirof etiladi. Jumladan, mehnat ham moddiy, hamda ma`naviy go`zalliklar yaratish bilan nafosatli tarbiyaning muhim vositasiga aylanadi. Bu jarayon ijtimoiy-foydali mehnatning badiiylik bilan aloqasi ta`sirida vujudga keladi. Mazkur munosabat pirovardida mehnat vositalarining insonga keltiradigan zararini kamaytiradi. Qolaversa, mehnatga ijodiy yondashuv jamiyat ma`naviy qiyofasini belgilovchi omil hamdir. O`zbekistonda barpo etilayotgan jamiyatning iqtisodiy asosi-ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotidir. Ushbu jarayonda eng muhim va dolzarb vazifa insonlarda mehnatga bo`lgan yangicha tuyg`uni shakllantirishdan iborat. Tashabbuskorlik va tadbirkorlikni rag`batlantirish, odamlarda mulkka egalik

xissiyotini tarbiyalash o`z navbatida mehnatga bo`lgan munosabat orqali rivojlanib boradi. Negaki, odamlarda ko`p ukladli, turli mulk tizimlarini barpo etishga bo`lgan rag`bat tarbiyasi insonni bir tomonlama fikrlashdan, boqimandachilik kayfiyatlaridan halos qilib, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, odamning o`z kuchi va salohiyatiga suyanishini kuchaytiradi, mehnatga hurmat, sadoqat va fidoiylik tuyg`ularini shakllantiradi. Bu pirovardida halq turmush darajasining o`sishiga olib keladi. Mehnatga bo`lgan yangicha munosabat o`zining ana shunday hususiyatlariga ega ekanligi bilan nafosatli tarbiyaning muhim vositasi bo`lib sanaladi. Shuningdek, ommaviy axborot vositalari inson nafosatli tarbiyasiga yaqindan ta`sir qiluvchi qudratli va faol kuchdir. Ayniqsa, televidenie shaxs hamda ommani etetik dunyoqarashini shakllantirishda, ularni nafosatli jihatdan tarbiyalashda yuksak ahamiyat kasb etadi. Rang-barang mavzulardagi ko`rsatuvlar badiiy va hujjatli filmlar, ijtimoiy-ma`naviy mazmundagi reklamalar, telemarafonlar nafosatli tarbiyani maqsadli yo`naltirishda, insonlar tafakkurida go`zallikka bo`lgan yangicha munosabatni shakllantirishda salmoqli ahamiyat kasb etadi. Nafosatli idrok ham badiiy idrok singari nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadigan tushunchadir. Negaki, nafosatli idrokni tadqiq etmay turib, badiiy ijod nazariyasini to`laqonli tarzda anglab yetish hamda san`atning ijtimoiy tabiatini ochib berish mumkin emas. Zotan, «Nafosatlia»ni «san`at», «badiiyot», “nafosat” tushunchalarini mazmunan boyitib boradi. InChunun, nafosatli idrok masalasi to`g`ridan-to`g`ri inson nafosatli tarbiyasiga daxldorlik bois inson va jamiyat, inson va davlat, inson va tabiat o`rtasidagi munosabatlar rivojida sezilarli ta`sirga ega. Chunki, nafosatli idrokning o`ziga xos hususiyati avvalo, badiiy ijodning tabiatiga hamda san`atning ijtimoiylik mohiyatiga ta`sir ko`rsatishi bilan belgilanadi. Ikkinchidan, nafosatli idrok qonuniyatlarini tadqiq qilish san`at va badiiy ijod mazmuni va mohiyatini to`laqonli tarzda namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Bir so`z bilan aytganda, nafosatli idrok mohiyatan insonni voqelikni badiiy obrazlar orqali o`zlashtirishi bilan namoyon bo`la boradi.

Shuningdek, nafosatli idrok jarayonlarida nafosatli masofa va shu singari boshqa omillarning ham sezilarli o`rni mavjud. Ma`lumki, san`at turlarining barchasi ijodkor va tomoshabin nigohidan o`tgandagina qadriyatga aylanadi. hususan, tomoshabinbadiiy asar bilan yaqindan aloqa qilib borii natijasida badiiy jarayonga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsata olishi mumkin. SHunday ekan ijodkor hoxlaydimi-yo`qmi tomoshabinning didi bilan hisoblashishga majbur. Ana shunday talablarni xis qilgan ijodkor agar u dramaturg bo`lsa sahna bezaklaridan boshlab toki aktyorlarning qilayotgan barcha hatti-harakatlarigacha sinchiklab nazar tashlaydi, ularni e`tibor bilan kuzatadi. San`at asarlarida rangni idrok etish murakkab jarayon hisoblanadi. Bu esa insondan san`at asariga nisbatan ongli munosabatda bo`lishni, hattoki, rangning milliylik hususiyatlariga ham e`tibor berishni talab etadi. Zotan, rangni idrok qila bilish tomoshabin tasavvurining asosi sifatida namoyon bo`ladi. Bu esa o`z navbatida san`at asarini to`laligicha idrok etishning muhim tarkibi sanaladi. Bu boradagi fikrlarimizni biroz kengroq tarzda bayon qilish maqsadida haykaltaroshlik san`atiga murojaat etishni lozim deb topdik. Ma`lumki, rassom biror-bir mavzudagi asarni istagan xajmda chizib berishi mumkin. Masalan, tabiat manzarasining tasviri hox katta hox kichik ishlanishidan qatьiy nazar tomoshabin uni tabiat go`zalligi (yoki hunukligi) tarzida idrok qiladi. Negaki, tomoshabin uni uzoqdan tomosha qilib bir ma`no uqsa, o`sha asarni yaqindan tomosha qilishga mo`ljallangan haykaltaroshlik asari ham namoyon qilibo`zga bir ma`noni anglaydi. qiziqarli tomoni shundaki, mazkur san`at turiga xos shunday asarlar borki, uni faqat uzoq masofadan tomosha qilish bilan uning mazmuni va mohiyatini to`laqonli tarzda idrok eta olish mumkin. Poytaxtning «Markaziy hiyobon»ida Sohibqiron Amir Temurga bag`ishlab o`rnatilgan yodgorlik haykali shunday hususiyatlari bilan ajralib turadi. Agar haykalni oqshom paytida uzoqroqdan tomosha qilsangiz Jahongir Temurning salobati, ulug`vor siymosi o`zining bo`y-bastini ko`rsatadi. Aksincha, uni yaqindan tamosha qilish natijasida bunday hususiyat paydo bo`lmaydi. Gap haykalning hajmi va

ko`lamining kattaligida ham emas. Zotan, Sohibqironning mazkur haykali kichikroq qilib ishlangan taqdirda bizga yuqoridagi mazmunni bera olmaydi. Teatr asarini tomosha qilish jarayonida ham ana shunday holat ko`zga tashlanadi. Tomoshabin bir paytning o`zida ham sahna bezaklariga, ham aktyorlarning kiyimlariga, ularning hatti-harakatlariga sinchkovlik bilan nazar tashlaydi. Va bu xolatlarning barchasini nafosatli tasavvuri orqali mutanosib xolga olib kelishga harakat qiladi. Anashularni hisobga olgan xolda ijodkor asarni tomoshabinga ko`rsatadigan ta`sirida nafosatli masofaning ahamiyatini hisobga olishga intiladi. Nafosatli idrokning shakllanish jarayoni tadrijiylik asosida rivojlanib, ma`lum bir kuzatuvlardan so`ng namoyon bo`la boradi. holbuki, u hech-bir davrda o`z- o`zidan tayyor holda shakllanib qolgan emas. Inson san`at asarini nafosatli idrok etishi bilan bir paytda o`zining ma`naviy ehtiyojini ham qondirib boradi. Ana shu ehtiyoj pirovardida uning turmush tashvishlarini biroz bo`lsada yengillashtirishga, hayotning murakkab so`qmoqlaridan matonat bilan o`tib borishga ko`mak beradi va yangiliklar yaratishga undaydi. Zero, nafosatli idroki tarbiyalangan inson Navoiyning «hamsa»sidan bunyodkorlik tuyg`ularini, qodiriyning «Htgan kunlar»idan vafodorlikni, Cho`lpon she`riyatidan vatanga bo`lgan muhabbatni, Abdulla qahhor hikoyalaridan tubanlik, pastkashlik, tilyog`lamachilikka qarshi nafrat tuyg`ularini, CHustiy she`riyatidan baxoriy kayfiyatni his etib boradi. Nafosatli idrok hususiyatlari to`g`risida gapirar ekanmiz, avvalo, badiiy asarni nafosatli idrok etishdagi bilish jarayonlarining o`ziga xosligiga e`tiborni qaratmog`imiz lozim bo`ladi. Bu esa o`z navbatida badiiy asarni idrok etish bilan ilmiy asarni idrok etish orasidagi farqni belgilab beradi. San`at asarini idrok etishning o`ziga xosligi shundaki, san`atkor o`z ijodiy faoliyatini amalga oshirish rejasini oldindan belgilab oladi, badiiy to`qimalar yordamida «nomoddiy» narsalarni «moddiylashtiradi», ya`ni kitobxonni kutilmagan hodisalar bilan uchrashtiradi. SHunga ko`ra, san`at asarlarining vazifasi mohiyatan insonning nafosatli ehtiyojini qondirishga qaratilgan bo`ladi. Ana shu jihat bilan san`at asarini xissiy-aqliy idrok etish, ilmiy-nazariy asarni idrok qilishdan farq qiladi.

Zero, ilmiy asarni tushunish uchun o`quvchi avvalo, mazkur sohaga doir bilimlardan habardor bo`lmog`i lozim. Yo`qsa, bu asar uning uchun mutlaqo qiziqarsiz hamda tushunarsiz bo`lib qolaveradi. Badiiy asarning mohiyatini bilish yoki uning mazmunini o`zlashtirish uchun mazkur jarayonni mahsus o`rganishga ehtiyoj sezilmaydi. Negaki, insonning nafosatli idroki tabiatan ko`ra ijodiy jarayonga yaqin bo`lib, bu xolat inson kamolotining barcha pog`onalarida ishtirok qiladi. Shuningdek, ijodkor badiiy asarni yaratar ekan, avvalo, idrok qiluvchida asar qanday taassurot qoldirishi, asar qay tariqa o`quvchida tug`yoniylik kayfiyatlarini uyg`ota olishi haqida o`ylaydi. Asarni idrok qilish natijasida yuzaga kelgan qayg`urish, achinish, junbushga kelish, zavqlanish singari botiniy holatlar o`z navbatida shaxsiy «Men»ning yuzaga kelishiga sababchi bo`ladi. qolaversa, tomondan, nafosatli idrok jarayonida idrok qiluvchi (tomoshabin, o`quvchi, kitobxon va hokazo) voqelikda kechayotgan jarayonlar haqida ma`lumotga ega bo`ladi. Bularning barchasi pirovardida san`at asarini xissiy-aqliy idrok etish uchun zamin yaratadi. Ispan nafosatshunosi Xose Ortegga i Gasset (1883-1955) o`zining «San`at degumanizatsiyasi» nomli kitobida san`atni yaratish jarayonlari, uning inson salohiyatiga tug`yonli ta`siri va ayni paytda uni zaiflashtiruvchi hususiyatlari haqida yetarlicha xulosalar chiqargan edi. Jumladan, chinakam badiiy asarni xissiy-aqliy idrok qilish orqali inson yuksak a`mollar (ideallar) sari intilishi, ezgulik va haqiqatning g`alaba qilishiga ishonch xissini hamda qalbida junbushga kelgan go`zal xissiyotlarni namoyon qilish imkoniga ega bo`lishini ta`kidlagan edi. SHuni ta`kidlash lozimki, ijodkor asarni ikki ko`rinishda murakkab yoinki sodda tarzda ifodalashga harakat qiladi. Ayrimlar asardagi murakkab jarayonlarni o`zining aqliy-xissiy idrok etish qobiliyati bilan tezda tushunib yetadi. SHuning uchun bu toifa kitobxonlar ko`proq falsafiy mazmundagi kitoblarni mutolaa qilishni hush ko`radilar. Boshqalar esa sodda, jo`n tarzda yozilgan asarlarni o`qishga moyildirlar. Ammo, har qanday xollarda ham asar o`zida mafkuraviy g`oyalarning muayyan jihatlarini mujassam etishini hisobga oladigan bo`lsak, bunday xolatlarni anglab olish uchun idrok qiluvchining bu hususda yetarlicha bilimgaega bo`lishi

hamda aqliy-xissiy idroki kamol topgan bo`lishi talab etiladi. Bugungi kun kitobxonining oldiga qo`yiladigan talab ham aynan ana shulardan iborat. Zero, eksterimistik ruhdagi kitoblar, millat ravnaqiga rahna soluvchi kinofilьmlar, yovuzlikka boshlovchi rang-barang adabiyotlarning zamiridagi mafkuraviy va g`oyaviy maqsadlarni faqatgina aqliy-xissiy idrokning rosmona tarbiyasi orqali fosh etish mumkin. Umuman olganda, badiiy idrok ham, nafosatli idrok ham mohiyatan kishilarning hissiyotlarini tarbiyalashda, hayot quvonchlaridan bahramand bo`lishda, jamiyat munosabatlarida go`zal faoliyat olib borishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir xalq, millat, davlat o`z fuqarolari orasidan buyuk kashfiyotchilar, yuksak iste`dod sohiblari tengi yo`q san`atkorlar yetishib chiqishini orzu qiladi va shu ulug`vor maqsad sari intiladi. Bu tabiiyki, o`z-o`zidan yuzaga kelmaydi. Uning uchun avvalo, fuqarolarda ma`naviy-ma`rifiy, axloqiy-nafosatli jihatdan tarbiyani, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat tuyg`ularini shakllantirish lozim. Bugun O`zbekiston huquqiy-demokratik davlat, erkin, fuqarolik jamiyatini barpo etish yo`lidan bormoqda. hozirda amalga oshirilayotgan barcha ishlar, ishlab chiqilayotgan dasturlar mohiyatan insonparvar jamiyat fuqarosining tarbiyasi masalasiga qaratilgan. Zotan, yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek, «erkin fuqaro ongli yashaydigan, mustaqil fikrga ega bo`lgan shaxs ma`naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy g`oyamiz bo`lishi zarur. XX asr qanday nom bilan atalishidan qatьiy nazar, buyuk kashfiyotlar asri sifatida tarixda muhim iz qoldirdi. Bu asrda inson avvalgi davrlarga qaraganda o`zining yuksak salohiyatini namoyon qilishga muayyan ma`noda erishdi, desak mubolag`a bo`lmaydi; zamonaviy ko`rinishdagi shaharlar bunyod etdi, ko`rkam, salobatli, osmono`par binolar barpo qildi, ehtiyoj uchun zarur bo`lgan moddiy ne`matlarni ishlab chiqdi. Ayni paytda ana shularning barchasi ison tafakkurining mahsuli sanaladi. Tafakkurni to`g`ri yo`naltirish esa bevosita tarbiya mamsalalari bilan bog`liq jarayon. Nafosatli tarbiya ana shu jarayonda tafakkurni go`zallashtirishga hizmat qiladi.

Ma`lumki, tarbiyaning bosh vazifasi inson borligining kamol toptirishdan iborat. Zero, huquqiy, ahloqiy, iqtisodiy, siyosiy kabi qator tarbiya shakllarining barchasida inson masalasi yotadi. Ularning har biri o`z tadqiqot doiralaridan kelib chiqib inson tarbiyasiga u yoki bu tarzda ta`sir ko`rsatadi. Bu borada nafosatli tarbiya-shaxsning didini, tuyg`ularini, tasavvurlarini muayyan vositalar orqali tarbiyalashni o`z zimmasiga oladi. Shuningdek, tarbiya oluvchi o`z navbatida ana shunday tarbiyaga amal qiluvchi bo`lishi lozim. SHunday ekan, nafosatli tarbiya nazariyasi tabiat va inson o`rtasidagi nafosatli mohiyat orqali izohlanadi va shaxsning hayot faoliyatiga chuqurroq nazar tashlashga undaydi. Ta`kidlab o`tilganidek, nafosatli tarbiya o`z-o`zidan paydo bo`lib, rivojlanadigan «mikroorganizm» emas va ayni paytda birdan to`xtab qoladigan «mexanizm» ham emas. U sekin-asta inson tomonidan orttirilgan hayotiy tajribalar, ko`nikmalar, bilimlar orqali shakllanib boradi. Ikkinchidan, nafosatli tarbiya ijtimoiy taraqqiyotning muayyan jabhalarida aniq maqsadlarga yo`naltirilgan faoliyat sifatida ish olib boradi. Bundan tashqari tarbiyaning mazkur shakli ayrim kishilarning yohud biror-bir guruhlarning turli xil faoliyatlari natijasida yuzaga kelishi mumkin. Nafosatli tarbiya mohiyatiga ko`ra, insoniy a`mol (ideal) bilan bog`liq bo`lib, mazkur a`mol egasi bo`lgan shaxs boshqalar orasida nafis didga, pokiza tuyg`ularga egaligi bilan ajralib turadi. Ma`lumki, shaxs ijtimoiy taraqqiyotning turli xil jabhalarida ishtirok etishi barobarida bevosita mazkur tizimda faoliyat olib boradi. Pirovardida shaxs bu bilan ijtimoiy taraqqiyotning nafosatli sub ь ektiga aylanadi. SHunga ko`ra, aytishimiz mumkinki, jamiyatda yashayotgan biror-bir shaxs nafosatli jarayonlardan chetda turmaydi, aksincha, o`zining muayyan hatti- harakati bilan mazkur jarayonlarga u yoki bu darajada ta`sir ko`rsatadi. Nafosatli tarbiyaning maqsadi ana shunday ta`sirlarni go`zallik, ulug`vorlik, nafosat asosida yo`naltirishdan iborat. Chunonchi, nafosatli tarbiyani shakllantirish jarayonlarida nafosatli ravnaq masalasi g`oyatda dolzarbligi bilan ajralib turadi. Nafosatli ravnaq gohida insonning o`zigagina daxldor bo`lgan omillar orqali, goho unga tegishli bo`lmagan

tashqi kuchlar ta`sirida yuzaga keladi. SHunday bo`lsada, nafosatli ravnaq mohiyatan insonning mavjud ekanligidan dalolat beradi. Zero, har ikki holatda ham inson o`z tirikligini namoyon qiladi. Bu esa o`z navbatida insonning voqelikka nisbatan bildirayotgan nafosatli munosabat orqali izohlanadi. SHuni ta`kidlash joizki, nafosatli tarbiya badiiy tarbiya bilan doimiy tarzda aloqada bo`lib keladi. Biroq, bu «nafosatli tarbiya badiiy tarbiya bilan bir hil ma`no kasb etadi» degan gap emas. Negaki, badiiy tarbiya ijod jarayonidagi rang- barangliklar olamini inson tomonidan nafosatli tarzda anglash va o`zlashtirishning bir qismi, holos. Nafosatli tarbiya esa- jamiyatda ma`naviy muhitni paydo qilishga ko`mak beruvchi muhim unsur bo`lib, u inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi hamda ana shu orqali insonni jamiyat munosabatlariga yaqinlashtiruvchi kuchdir. In Chunun, tarbiyaning nafosatli shakli ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etar ekan, u o`z navbatida kishilarga jamiyatda olib borilayotgan ijobiy ishlarga nisbatan zavqlanish, demokratik munosabatlarga nisbatan qiziqish tuyg`usini uyg`otishni o`zining asosiy maqsadi deb biladi. SHuning uchun ham nafosatli tarbiyaning pirovard maqsadi inson ma`naviy olamini boyitishga qaratilgan bo`lmog`i lozim. Nafosatli tarbiyaning vazifasi shundan iboratki, u insonlarni yangiliklar yaratishga undabgina qolmay, ayni paytda ularni nafosat tamoyillari, go`zallik talablari asosida rivojlantirishga o`rgatadi ham. Negaki, inson dunyoga nafosatli qarashi boy, tuyg`ular va didi tarbiyalangan xolda kelmaydi. Aksincha, bu ko`nikmalarni voqelikni kuzatishi, o`rganishi va ulardan tegishli hulosalar olishi natijasida yuzaga keladi. Pirovardida inson ana shu tuyg`ular ta`sirida o`zi uchun mutlaqo yangi bo`lgan olamni kashf etadi. SHunday ekan, o`z-o`zidan ma`lumki, mazkur zaruriyatni teran anglagan inson jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga qo`shilmaslikka, unga beparvo munosabatda bo`lishga ma`nan haqqi yo`q. Aytish mumkinki, inson yashar ekan, u yangiliklar sari intilishi, zamonaviy bilimlarni egallashi, do`stona munosabatlarni tashkil etishi, bilim olishi zaruriy talabdir. hozirda nafosatli tarbiyaning ko`lami tobora kengaymoqda. SHunga ko`ra, nafosatli tarbiya o`z oldiga talaygina ulug`vor vazifalarni qo`ygan;

— kishilarda san`at asarlari, badiiy ijod namunalarini nafaqat faol o`zlashtirish balki, ularning nafosatli mohiyatini anglash va baxolash qobiliyatini takomillashtirish; — jamiyat a`zolarining ijodiy imkoniyatlarini namoyon qildirish va ulardan foydalana bilishga ishonch tuyg`usini uyg`otish; — tabiat hamda jamiyat ijtimoiy jarayonlariga sof tuyg`u bilan munosabatda bo`lishga va ularni ravnaq toptirish yo`lida astoydil faoliyat olib borish ko`nikmalarini xosil qilish; — o`tmish ma`naviy me`rosimizga hurmat xissini uyg`otish, milliy g`urur, milliy iftihor tuyg`ularini shakllantirish uchun zamin yaratish; — ijodning barcha turlarini taraqqiy ettirib jahonga yuz tutish va ularni millat manfaatlari uchun naf keltiradigan tomonlarini targ`ib qilishga undashdek dolzarb vazifalardir. Ko`rinib turibdiki, nafosatli tarbiyaning chinakam vazifasi nafosatli tuyg`u va nafosatli didning inson barcha faoliyatlarida ustuvor bo`lishini ta`min etish bilan izohlanar ekan. SHuning uchun ham nafosatli tarbiya o`z vazifasini to`laqonli ravishda insoniy munosabatlarga, uning imkoniyatlariga singdirib borgandagina yakun topadi. Zero, bugungi kunda jamiyatimizda inson faoliyatini boshqarib borishdan ko`ra, ushbu jarayonni insonning o`zi tashkil etishi kerakligiga katta e`tibor qaratьilayotganligi shundan dalolat beradi. San`at mohiyatan shaxsning xis-tuyg`ulariga ta`sir ko`rsatishga qodir bo`lgan muhim jarayon hisoblanadi. SHuning barobarida, u insonni doimo o`ziga jalb etib kelgan. San`at insonning ehtiroslar va tuyg`ular olamiga singib borib ularni yig`latadi, kuldiradi, o`ylashga majbur qiladi. SHuning uchun bo`lsa kerak san`at barcha davrlarda insonga hamroh bo`lib kelgan. Ma`lumki, ehtiroslar, tuyg`ular, kechinmalar insonning tirik mavjudot ekanligidan dalolat beradi. Mazkur jarayonlarni boshqarish asosi esa uning voqelikni kuzatishi va baxolay olishi bilan belgilanadi. San`atni «bir narsani yaxshi ishlab chiqarishdan iboratdir», — deb bilgan taniqli jadid mutafakkiri professor Abddurauf Fitrat san`at va uning insonga ko`rsatajak ta`siri to`g`risida mulohaza

yuritib, shunday degan edi; «Buyuk bir shodlik ko`rgan kishi o`zining shod tuyg`ularini boshqalarga bildirib, shodligini orttiradir. Ulug` bir qayg`uga uchragan esa, o`z dardini boshqalarg`a o`tkarib, o`zini ovuntirg`an bo`ladir. Miyasi yuksalmagan bolalar san`atdan habarsiz kishilar shodli-qayg`uli tuyg`ularini sakrab, o`ynab, kulib, yig`lab, talpinib jonlantiradilar, ochiqqa chiqarib boshqalarg`a anglatadilarda, shu yo`l bilan ovuntirilgan bo`ladilar, san`at egalari esa turli tovar (material) lar yordami bilan o`zlarining tuyg`ularini jonlantirib maydonga chiqaradir. SHu yo`lda boshqalarni o`z tuyg`ulari bilan tuyg`ulantirishga tirishadir». Borliqdagi har bir hodisa inson tomonidan idrok qilinar ekan, san`at prizmasidan o`tib yanada lazzatlanish obьektiga aylanadi. Biroq, bu jarayonda ma`naviylik, hususan, nafosatdor tushunchalarni qadriyat tushunchasi bilan qorishtirib yuborish maqsadga muvofiq emas. qadriyatlar bilan bog`liq masalalar hayotning eng asosiy mavzusi bo`lib hisoblanadi va ular borliq, jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va ma`naviy boyliklarning ahamiyatini ko`rsatish uchun qo`llaniladigan tushuncha bo`lib hizmat qiladi. Nafosatli tushunchalar (go`zallik, hunuklik, ulug`vorlik, tubanlik, fojeaviylik, kulgulilik) esa o`z navbatida insonga yaqindan ta`sir ko`rsatishi bilan ajralib turadi. Shuningdek, ijobiy fazilatlar, badiiy-nafosatli a`mollar (ideallar) inson hayotining mazmuniga ko`rk bag`ishlaydi. Tarbiyada ayniqsa, axloqiy va nafosatli tarbiyada hayotning mazmuni va maqsadi muhim ahamiyat kasb etadi. Gohida maqsad mavhum tushunchaga aylanib shaxsning tabiatiga mutlaqo zid bo`lgan xolatlarni keltirib chiqaradi. Pirovardida inson bunday maqsadlarning ta`siridan zarar ko`radi. Yashashdan maqsadi o`z shaxsiy manfaatlarini qondirishga qaratilgan, payti kelganda birovning nomini sotib bo`lsada ehtiyojini qondirishga zo`r beruvchi kimsalar ana shunday holatga tushib qoladilar va nafaqat o`zlariga balki yon-atrofdagilarga, hatto jamiyatga buyuk zararlarni olib keladilar. hayotiy munosabatlarni ijobiy xulq-atvor bilan yo`g`rilmaganligini bu kabi holatlarni yuzaga keltiradigan asosiy sabab deb bilish mumkin. Bugungi kun esa insonlardan maqsadlar, tuyg`ular, ishlar va fikrlar uyg`unligini hamda olamning go`zalligi

bilan birga uning murakkabliklarini yengib o`tishni talab qilmoqda. Zotan, bu milliy mafkurani shakllantirishdek dolzarb vazifani teran his etishda katta ahamiyatga ega. Negaki, «mafkurani shakllantirish jarayonida avvalambor, mamlakatni bugungi hayoti, o`tmishi, kelajagi, butun taqdiri uchun qayg`uradigan, Vatan qismatini o`z qismati deb biladigan keng jamoatchilikning ilg`or dunyoqarash va tafakkuriga asoslanishi lozim» (Islom Karimov) deyilishi bejiz emas. Ana shunday jarayonlarni amalga oshirishda san`at asosiy vosita bo`lib hizmat qiladi. Zotan, san`at nafaqat go`zallikni, balki jamiyatdagi va insoniy munosabatlardagi jamiki ikir-chikirlargacha badiiy qiyofalar orqali aks ettirishga harakat qiladi. Bir so`z bilan aytganda san`at insonga eng yaqin va ayni paytda undan ajralmaydigan hodisadir. Zamonaviy insonni nafosatli jihatdan tarbiyalashda san`atning muhim vosita sifatida o`rni shu bilan belgilanadiki, agar inson o`zining nafosatli tuyg`ularini maqsadli, ijobiy tomonga yo`naltira olgan bo`lsa, bu uning kelajakdav buyuk ishlarni amalga oshirishiga ko`mak beradi. Biroq, tuyg`ulari xali shakllanib ulgurmagan, nafosatli didi risoladagidek tarbiya ko`rmagan odam mavjud hayotiy qiyichilik va tashvishlar qarshisida ojizlik qilib qoladi va natijada yot g`oyalar ta`siriga tushib qoladi. Ana shunday salbiy holatlarning paydo bo`lmasligi uchun ham san`at o`zini tobora insonga yaqinlashtirib boradi. CHinakam san`at insonni anashunday salbiy xolatlarga tushib qolmasligini kafolatlaydi. Shuningdek, shaxsning nafosatli tarbiyasini san`at vositasida amalga oshirishning afzal tomonini ikki hususiyat bilan ifodalash mumkin. Birinchidan, san`at ijtimoiy anglashning boshqa shakllariga qaraganda insonga birmuncha yaqinroq hamda tezroq ta`sir ko`rsata olish imkoniga ega. Ikkinchidan, san`at insonni nafosatli jihatdan kamolotga yetkazish jarayoniga muayyan mafkuraviy mazmun bag`ishlashi bilan birga inson ma`naviy qadriyatlarini ro`yobga chiqarishda yaqindan yordam ko`rsatadi. San`at o`zining nafosatli bisotini to`laligicha namoyon qilishi uchun ham tarbiya jarayoni bilan chambarchas bog`lanadi. Chunonchi, inson tafakkurini

go`zallashtirish nafosatshunoslikning tadqiqot obьekti hisoblansa, nafosatdor tarbiyaning predmeti esa ma`naviy dunyoni inson tomonidan nafosatli anglash nafosatli mushohada qilish bilan belgilanadi. Nafosatli anglash insonning turli xil faoliyatlari ta`sirida yuzaga keladigan hodisa bo`lib, u inson nafosatli munosabatlarining subьektiv tomoni hisoblanadi. Inson o`z navbatida nafosatli anglashning subьekti hamdir, inChunun, nafosatli did nafosatli anglashning o`ziga xos hususiyati sifatida maydonga chiqadi. Inson nafosatli didi uning go`zallikdan xunuklikni, ulug`vorlikdan tubanlikni, fojeaviylikdan kulgulilikni ajrata olish qobiliyatlariga qarab belgilanadi. Did insonda yuksak yoki past darajada mavjud bo`ladigan hodisa bo`lib, uning yordamida odamlar hayotiy faoliyatlarini shakllantirishga harakat qiladilar. SHunga ko`ra, insonning didsizligini fojea deb bilish yaramaydi; didsizlik bu tariqa fojeaga aylanmaydi. Didsizlik fojeaga aylanishi mumkin qachonki, biror-bir shaxsning past darajadagi didi boshqa bir yuksak didli shaxsning didiga hukmronlik qilsa va uni o`z izmiga bo`ysundirishga harakat qilsagina did fojea tusini oladi. Bunday holat o`z navbatida hayot go`zalliklaridan bahramand bo`lishga monelik ko`rsatadi. San`at ana shunday fojealarning oldini olishda insonga ko`mak beradi. Ta`kidlab o`tilganidek, shaxsni nafosatli hamda badiiy jihatdan tarbiyalash favqulodda murakkab va serqirra jarayondir. Bugungi kunda jamiyatimizda amalga oshirilayotgan ijobiy ishlarning barchasi ana shu maqsadni tug`ri yo`naltirishga qaratilgan. «Ta`lim to`g`risidagi qonun» va «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi»ni qabul qilishdan maqsad ham insonparvar jamiyat qurishdek ulug`vor vazifani amalga oshirishga qaratilgan. Chunonchi, «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi»da ta`limning ijtimoiylashuvi, ta`lim oluvchilarda nafosatli boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma`naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish» alohida ta`kidlab o`tilganligi fikrimizni isbotlaydi. SHuni aytish lozimki, so`nggi yillarga kelib san`at va madaniyatga jamiyat hayotini o`zgartiruvchi, unga xizmat qiluvchi, fikrlar almashinuvini ta`minlovchi hamda nafosatdor ahamiyat kasb etuvchi murakkab ijtimoiy jarayon sifatida

munosabat bildirilayotganligi diqqatga sazovor. Negaki, turli tuman madaniy, ma`rifiy tadbirlar, rang-barang ko`rik-tanlovlar, san`at bayramlari va festivallarini o`tkazish o`z navbatida kishilarni tayyor ma`naviy «mahsulotning iste`molchisi»ga aylanib qolishidan saqlaydi. Shuningdek, san`atning inson nafosatli tafakkurini yuksaltirishdagi ahamiyati yana shu bilan izohlanadiki, san`at avvalo; voqelikni badiiy qiyofalar yordamida aks ettiradi, o`zida moddiylik va ma`naviylikni nafosatli mazmunini namoyon qiladi, ijtimoiy hayotga yangicha ko`rk bag`ishlaydi, ularni qaytadan tashkil etadi va o`zgartiradi. Ana shunga ko`ra, insonning bilimlilik tomoni san`atning ko`rinishlarini namoyon ettirish holatlarini amalga oshiradi. Mazkur xolatlar natijasida nafosatlianing tarbiyaviylik hususiyati o`z ifodasini topadi. Demak, ko`rinib turibdiki, san`at voqelikka nafosatli munosabatning kengqamrovli jabhasi bo`lib, u insonni nafosatdor hamda badiiy didini shakllantirishda muhim vosita vazifasini bajaradi. San`atning tarbiyaviy-g`oyaviy funktsiyasi hayot haqiqatlarini qaytadan tiklash orqali namoyon bo`ladi. Nafosatli haqiqatning o`zi esa hayotni badiiy ijod qonunlari bilan aks ettirishi natijasida vujudga keladi. San`atning insonga ko`rsatajak yana bir muhim ahamiyatini yana shu bilan belgilash mumkinki, badiiy ijod nafaqat hayot haqiqatlarini ochib berishga ko`maklashadi, balki millionlab odamlarni mazkur haqiqatdan habardor qiladi. Bu bilan san`at insonlar tafakkurida har qanday bo`shliqning paydo bo`lishiga yo`l qo`ymaydi.

Xulosa: Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Zero, bugungi kunning talabi ana shundan iborat. Mazkur talabga javob berish esa insondan har tomonlama tarbiyalanganlikni talab qiladi. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda insonni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyatga bo’lgan qarashlarini go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiya qilishi bilan diqqatga sazovordir. Milliy ma’naviyatga ta’sir o’tkazuvchi tashqi tahdidlar ayni paytda estetik tarbiya jarayoniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Ta’kidlash o’rinliki, estetik niqobi ostida turli xil ko’rinishdagi “sog’lom turmush tarzi targ’ibotchilari”, “ko’ngilochar” va “musaffo tuyg’u” baxsh etuvchi saytlar talaygina. Eng dahshatlisi keyingi paytlarda internet tarmog’i vampirizm estetikasi va uning targ’iboti bilan bog’liq saytlarning ko’payib borayotganligi tashvishlanarli holdir. Bu targ’ibot saytlarni oddiygina qidiruv buyrug’i orqali topish mushkul emas. Bunday tahdidlarga qarshi go’zal qadriyatlarni dunyoga tanitish, xalqimizning boy va betakror estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali kurashishni zamon talab etmoqdaki, bu yoshlarni ma’naviy jihatdan yuksaltirishda estetik tarbiyaga zaruriyat mavjudligidan dalolat beradi. Bugungi kunda milliy g’oya va milliy mafkura hayotiy ehtiyoj darajasiga ko’tarildi. Shunday ekan, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Endilikda mafkura dunyosida paydo bo’ladigan bo’shliq pirovardida jamiyat, inson va mamlakat uchun naqadar katta xavf solishini anglamoqdamiz. Tarbiyaning nafosatli shakli esa mazkur jarayonlarda yosh avlodni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyat ma’naviy rivojidagi yangicha qarashlarni go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiyalashdek dolzarb vazifani amalga oshirishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -T.: O‘zbekiston, 2016. -53 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. -T.: O’zbekiston, 2017. -484 b. 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -T.: 2017. - 28 b. 4. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlariga Murojaati.// Xalq so‘zi -2017 yil 22 dekabr. 5. Mirziyoyev Sh . M . Tanqidiy tahlil , qat ’ iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatininig kundalik qoidasi bo ‘ lishi kerak . -T.: O ‘ zbekiston , 2017. - 104 b . 6. Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz . - Toshkent : - O ’ zbekiston , 2018. -488 b . 7. Mirziyoyev Sh . M . Milliy taraqqiyot yo ’ limizni qat ’ iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga kutaramiz . 1-tom. -Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2018.-592b 8. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1-24 jildlar. -T.: O‘zbekiston, 1996-2016.

Похожие

San'at estetikasi

Tabiat estetikasi

Texnika va sport estetikasi

Obod turmush maskanlari

Qadimgi dunyo estetikasi va o`rta asrlar mutafakkirlarining estetik ta'limotlari