Мовароуннаҳр фиқҳ мактаблари - Основы культурологии - Рефераты

Мовароуннаҳр фиқҳ мактаблари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Мовароуннаҳр фиқҳ мактаблари Режа: 1. Фиқҳнинг шаклланиши 2. Марказий Осиёда ал-фиқҳ 3. Асосий манбалар 4. Моварауннаҳр Ҳанафийлари 5. Ривожланишнинг мўғул даври

Фиқҳнинг шаклланиши. Фиқҳ («чуқур англаш, билим») -мусулмонларнинг хулқ атвори ҳамда ўзини тутиш қоидалари ҳақидаги ислом докгринаси (ҳуқуқшунослик), ижтимоий меъёрларнинг исломий мажмуасидир (мусулмон ҳуқуқи кенг маънода). Иккала маънода фиқҳ исломиинг пайдо бўлиши билан, му сулмон давлати халифаликнинг шаклланиш даври бир пайтда пайдо бўлмаган. VIII асрнинг биринчи ярмигача халифалик иж тимоий меъёрлар (шу жумладан, ҳуқуқий) тизими, умуман олганда, ислом қоидалари билан тавсифланмас эди. Бу тизим асосан, исломдан олдин пайдо бўлган меъёрлардан иборат бўлган, улар янги тарихий шароитларда ҳам амалда бўлган. Араблар эгаллаб олган ҳудудларда аввалги ҳуқуқий меъёр ва урф-одатлари ҳам янги дин қоидаларига зид келмаган бўлса, жиддий ўзгаришларсиз сақланиб қолган. Фиқҳнинг шаклланиши Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.) сўзларидан ҳамда саҳобаларининг ривоятларидан ҳадислар ёзилиши жараёни билан бир пайтда кечди. Шунинг учун фиқҳга оид илк асарлар (масалан, Зайдбин ал- Ҳасаниинг «Мажмуа ал-фиқҳ», Малик бин Анаснинг «ал-Муватто»си, Аҳмад ибн Ҳанбалнинг «ал-Муснади») ўз моҳияти бўйича ҳуқуқий изланиш эмас, балки ҳадисларнинг мавзу бўйича йиғилган тўпламлари эди. Ҳадисларни тизимлаштириш ечими Қуръон ва Суннатни талқинини талаб қилган масалаларни аниқлашга ёрдам берди ва шу билан фиқҳнинг мустақил фан сифатида шаклланишига кўмаклашди. VIII-IX асрнинг биринчи ярмида фиқҳ тушунчалари, махсус тили ва услубияти шаклланди. Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.) вафотларидан сўнг Қуръон ва Суннат ҳуқуқий масалалар ечимларининг асосий манбалари деб ҳисоблана бошлади. Шу билан бирга фақиҳлар мустақил манба сифатида мусулмон жамиятининг якдил фикрини (ал-ижмо) тан олишди, у амалда пайгамбаримиз саҳобаларининг якдил розилиги сифатида қабул қилинди. Қуръон ва Суннатда ҳар қандай саволлар, масалаларга жавоб ва ечим бор деган хулосага келинди, уларни фақиҳлар топиши лозим эди.

Шунинг учун Қуръон ва суннатда мусулмонлар риоя қилишга мажбур бўлган муайян қоидаларга кўрсатмалар ҳамда бир маъноли ечимлар бўлмаганида фақиҳлар мазкур манбаларни ҳуқуқий тавсифига алоҳида эътибор беришар зди. Улардаги умумий кўрсатмаларни амалий меъёр ва ҳуқуқий конструкциялар тилига таржима қилишар эди. Секин бўлса-да, бироқ, асосий манбалардан уларда бевосита кўрсатилмаган ҳолатлар бўйича ҳуқуқий қарорларни топиш (ал-истинбот) услуби шаклланди. Бундай услублар ал-ижтиҳод негизида ётарди, ал-ижтиҳод деганда фақиҳлар Қуръон ёки суннатда бевосита шаклда кўрсатилмаган (қатъийят ад-далола) ёки пайғамбаримиз саҳобаларининг якдил фикрларида акс эттирилмаган масалалар бўйича ечимларни шакллантиришнинг рационал услублари ҳамда уму мий ёхуд аллегорик шаклда (заннийат ад-далала) баён этилган ечимларни ушбу манбалар тавсифидан чиқариб олиш услублари тушунилар эди. Ал- Қиёс тушунчаси пайдо бўлди, унинг ал-ижтиҳод ва Қуръон, суннат ва ал- ижма билан асосий шакл си фатида тан олиниши фиқҳнинг алоҳида йўналишига – усул ал-фиқҳийага асос солди. Фиқҳ – ҳуқуқшуносликнинг пайдо бўлиши ва ривожланишида аш- Шафоеъийнинг катта хизмати бор. У ўзининг «ар- Рисола» асарида фиқҳнинг асосий тоифаларининг аниқ тавси фини берди. X асрларга келиб, фиқҳ диний фанларга тегишли бўлган мустақил фан сифатида тўлиқ шаклланди. Фиқҳнинг махсуслиги у амалий масалаларни ечишга йўналтирилганлигидадир. Фиқҳ-ни илм ал-фуруъ – шариатнинг амалий меъёрлари ҳақидаги илм сифатида тушуниш умумэътироф этилди. Фиқҳ предмети меъёрларни икки тоифасини ўрганишни ўз ичига олади: 1. Мусулмонларнинг Аллоҳ билан муносабатини тавсифлаб бериш, яъни сиғиниш ва диний мажбуриятларнинг бажариш (ал-иб о д о т); 2. Инсонлар ўртасидаги муносабатларни ҳамда мусулмон ҳокимиятининг (давлатининг) фуқаролар, бошқа конфессия ва давлатлар ўртасидаги муносабатни тартибга солувчи (а л- му о мал о т) фақиҳларнинг асосий саъй-ҳаракатлари меъёрларнинг иккинчи тоифасини ишлаб чиқишга

й ў налтирилган эди, уларни аксарияти ал-ижтиҳод асосида киритилган эди. Ал-Фиқҳ шаклланишининг илк босқичидаёқ унинг икки мактаби пайдо бўлди. Улардан бирини, яъни Ироқ мактабини «мустақил фикр юритиш тарафдорлари» (асҳоб ар-рай) мактаби деб аташди, Мадина мактабини эса «ривоят тарафдорлари» (асҳоб ал-ҳадис) дея номлашди. Улар ўртасидаги фарқ мактаблар уз таълимотларини ривожлантирган моддий ва маданий шароитлар хусусиятлари билан тавсифланар эди. Ироқ ҳуқуқшунослари нафақат ал-қиёсни, балки ал-ижтиҳодни кенг ишлатишар эди, Мадина мактаби эса асосан Қуръон ва суннатга асосланарди. Аввалига мактаб маълимоти ананим эди, бироқ аста-секин улардан ҳар бири ўз таълимотини асосчиларидан бирига тааллуқли дея эълон қилди. Масалан, Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собит (767 йилда вафот этган) Ироқ мактабининг асосчиси деб топилди. Молик ибн Анас (795 йилда вафот этган) эса Мадина мактаби нинг асосчиси ҳисобланди. IX-X асрларда ал-фиқҳнинг бошқа сунний талқинлари ҳам пайдо бўлди, хусусан, Шофеъий мазҳаби, уни Муҳаммад бин Идрис ан-Шафий (820 йилда вафот этган) номи билан аташди. Аш-Шофеъий учун ал-қиёс билан бир хил ҳисобланган ал-ижтиҳодни қатъий қўллаш хос эди. Кечроқ ҳанбалий мазҳаби ҳам тан олинди, Аҳмад бин Ҳанбал (855 йилда вафот этган) унинг асосчиси ҳисобланади. У Қуръон ва ҳадисларни ниҳоятда кенг ишлатиши билан машҳур бўлган. Ал-Фиқҳнинг бошқа мактаблари ҳам мавжуд эди. Бироқ XIV асрга келиб сунний мазҳабнинг юқорида кўрсатилган 4 та мактаби ҳамда шиа мазҳабининг бир нечтаси сақланиб қолди. Ҳозирги пайтда уларнинг ичидан фақат қуйидагилар амалий аҳамиятга эга: 1. Жаъфарий (Имомий) асосчиси – Жаъфар ас-Содиқ (765 йилда вафот этган). 1. Зайдий асосчиси – Зайд бин Али (740 йилда ўлдирилган); 2. Исмоилий – асосчиси ал-Қоди ал-Нуъмон (979 йилда ва фот этган).

Марказий Осиёда фиқҳ. Бу минтақада асосан, фиқҳнинг Ҳанафий мактаби ривожланган. Ханафий мазҳаби бўйича Абу Ҳанифанинг шогирди бўлган Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-Шайбоний (805 йилда вафот этган)нинг 6 та китоби – «Ишончли етказилган китоблар» (Кутуб захират ар-ривая) - энг кагга обрўга эга. Бу асарлардаги асосий қоида, ҳолат ва хулосаларни кейинроқ Абу-л-Фадл ал-Марвазий ўзининг «ал-Кафи» асарида кўриб чиқди. Бу Шамс ад-Дин ас-Сарахсий (1090 йилда вафот этган) асарга «ал-Мабсут» деб номланувчи батафсил изоҳларни тузди. Бу изоҳлар ҳанафий мазҳаби бўйича энг ишончли, нуфузли асарлардан бири деб тан олинган. IX асрнинг ўртасидан бошлаб, сунний мазҳабида ал-фиқҳни ўтмишнинг фақатгина йирик ҳуқуқшунослари ал-ижтиҳодга ҳақли бўлганлиги ҳақидаги ғоя тасдиқлана бошлади. X асрнинг ўртасига келиб эса, бундан буён ҳуқуқий ечимларни ҳал қилишда услублар тизимининг янги талқини пайдо бўлииш инкор этилди. Бу ҳар бир фақиҳ учун муайян мазҳаб таълимотига риоя қилиш заруриятини асослаб берди. Бу ҳодиса «ат-тақлид» деб номланди. Шу пайтдан бошлаб фиқҳ илмининг ривожланиши тан олинган мазҳаблар доирасида давом этди. Фиқҳ бўйича асосий сунний тўпламлар ҳамма томонлама мазмунга эга эди ва у қуйидаги асосий бўлимларни ўз ичига олган: таҳорат, намоз, жаноза, закот, рўза, хаж, турли савдо, битим ва мажбуриятлар, мулкка эгалик қилиш тартиби, вақф, мерос, никоҳ, оила муносабатлари, турли ҳуқуқбузарликлар, мусулмон ҳукуматининг мусулмон бўлмаганлар ҳамда бошқа давлатлар билан муносабатлари, суд ва суд жараёни, кийим кийиш ҳамда овқат ейиш қоидалари ва ҳоказо. Араблар бостириб келганидан сўнг VIII асрни бошида Мар казий Осиёда икки йирик минтақа ташкил топди: 1. Мовароуннаҳр (арабчадан таржима «дарё орти») халифаликнинг чуқур исломлашган музофотларини у ўз ичига олди. 2. Туркларнинг ерлари – ҳали ислом дини етиб бормаган ерлар.

Арабларнинг бевосита назорати остида бўлмаган иккинчи минтақада исломийлаштириш Мовароуннаҳрдаги исломийлаштиришдан бошқача кечди. Масалан, арабларнинг тўлиқ сиёсий устуворлиги шароитларида марказий Мовароуннаҳр шаҳарларини мусулмон шаҳарларига айлантирши бошланди. Марказий Мовароуннаҳр шаҳарларида араблардан олдинги даврда ҳукмрон синф дини зардуштийлик эди, албатта марказлаштирилган ҳокимият йўқлигида давлат дини ҳақида сўз ҳам юритиб бўлмас эди. Мовароуннаҳр шаҳарларидан ўз иқтисодий ва маданий моҳияти бўйича 2 та марказ, яъни Бухоро ва Самарқанд ажралиб туради. Замонавий Бухоро шаҳрига яқин жойлашган қишлоқ араб географлари маълумоти бўйича Нумежкас деб номланар экан. Р. Фрай фикрича, Бухоро ўзига яқин шаҳарлар ичида араб босқинчилигидан олдинроқ, яъни VII асрни охирида биринчи ўринга чиққан эди. Араблар асосий ҳарбий кучларини жойлаштириш учун Бухорони танлашди, бу шаҳар Амударёдан кейинги муҳим ҳудудда жойлашган эди. Бу ердан Насаф ва Кеш, Хоразм воҳаси Самарқанд сўғдини назорат қилиш мумкин эди, Хуросон провинциясидаги асосий араб форс пости бўлган Марвгача яқин эди. Мўғуллардан кейинги, даврда суннийликнинг тикланивди темурий Шоҳруҳ (1409ql447 йиллар) даврида кузатилди. Бунда давлат пойтахти Самарқанд шаҳридан Ҳиротга 1409 йилда кўчирилди. Бу жараён авваламбор, мадрасалар тармоғи, хусусан, 1411 йилда у барпо этган Ҳиротдаги Мадраса, хонақолар фаолияти билан боғлиқ бўлган. Асосий манбалар. Биз учун рационалистик теология (ка лом) ва ҳуқуқшунослик (фиқҳ) бўйича асарлар алоҳида аҳамиятга эга. Теологик асарларнинг қисми ҳанафий муаллимлари ман-субдир, булар: Абу Ҳанифанинг «ал-Фиқҳ ал-акбар», «ал-Васоё», «Китоб ал-олим ва-л- мутааллим», Хўжа Муҳаммад Порсонинг «Шарҳ ал-фиқҳ ал-акбар» асари, Hypуддин ас-Собунийнинг «ал-Кифоя» ва «ал-Бидоя» асарлари, Абу-л-

Муъийн ан-Насафийнинг «Табсират ал-адилла» ва «ат-Тамҳид ли-қавоид ат- тавҳид» асарлари, Абу Шакур ас-Солимий ал-Кешийнинг «ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид», ҳамда Ҳофизуддин Абдуллоҳ ибн Аҳмад ан-Насафийнинг «ал-Умда» асарларидир. Бошқа қисмига эса шофеиъйлар асралари киради, булар: Абд Аллоҳ бин Умар ал-Бадавийнинг «Таваллий ал-анвор мин матали ал-анзар» асари, Адуд ад-Дин ал-Ижийнинг «Китоб ал-мавоқиф фи илм ал- калам» асари ҳамда Ибн Фурроқ ал-Исфаҳоний ва Абу Исҳоқ ал- Исфараининг асарларидан иборатдир. Мўғуллардан кейинги даврдаги фиқҳда кенг илмий асарлар ўрнига ҳажмли дарсликларни яратиш тамойили кузатилади. Бундай қўлланмалар сифатида ал-Маҳбубийнинг «Виқоят ар-ривоя», Убайдуллоҳ ибн Маъсуд ал- Маҳбубийнинг «Шарҳ ал-виқоя» ва «ан-Нуқоя» асарлари ҳамда Лутф Аллоҳ ан-Насафий нинг «Фиқҳ ал-Кайдоний» асарини, унга Хўжа Муҳаммад Парсо изоҳ ёзиб бўлганлигини айтиб ўтиш мумкин. Умуман олганда, фуруъ ал- фиқҳ соҳасида ҳанафий асарлари имом аш-Шофеъий издошлари асарларида устуворлик қилади (деярли ҳамма асар лар мазкур мазҳабга тегишлидир). Ҳадисшунослиқда эса бунинг аксини кузатиш мумкин. Ҳадисларнинг кўп сонли тўпламлари ичида ҳанафийларнинг атиги 2 тагина асари мавжуд - булар: Абу Аллоҳ ас-Субузмунийнинг «Кашф ал-осор» (Абу Ҳанифанинг «Муснад»и) ва ал-Хоразмийнинг «Жоми ал-масонид» асаридир. Етказиб берувчилар занжиридан (асонид) ҳамда асарлар рўйхатидан кўриниб турганидек, олий диний таълимотнинг янги ҳолатлари шаклланишига мазкур ва аввалги авлодга мансуб уламолар таъсир этди: ҳанафий ва шофеъий ҳуқуқи мутахассиси бўлган Саъдуддин Масъуд ат-Тафтазоний, (792 йилда вафот этган) фалсафанинг ҳанафий билимдони ас-Саййид аш-Шариф ал- Журжоний (816 йилда вафот этган), Шамсуддин ал-Жазарий, Адуд ад-Дин ал-Ижий (756 йилда вафот этган), Сирожиддин Умар ибн Али ал-Қазвиний (745 йилда ва фот этган), Хўжа Порсо ва бошқалар шулар жумласидандир.

Қўлёзма китобларнинг замонавий тўплами таркибига назар солсак, уларнинг ўрганилаётган фан ва асарлар рўйхати мазкур даврда шаклланган ўқув қўлланмаларининг асосий қисмини ташкил этади ва бу рўйхат ҳамда таркиб XX асрлар бошларигача сақланиб қолди. Мовароуннаҳрнинг маҳаллий шаҳар аҳолиси ичида ҳанафий уламоларининг муваффақияти ва узоқ давом этган таъсири уларнинг муржидларни илк ислом диний сиёсий ҳаракати фаолиятини бевосита давом эттирганликлари билан тавсифланади. Маълумки, илк ислом Бухорода араб босқинчилари ўз устуворликларини узоқ вақт сақлаб қолишга ҳамда маҳаллий аҳолининг ҳуқуқларидан ҳар томонлама чекинишга интилишган. Ҳанафийлар муржидлар каби маҳаллий шаҳар аҳолисининг янги жамиятда тенг ҳуқуқли бўлиши учун кураш олиб борган. Мовароуннаҳр ҳанафийлари. Бухоро ва Самарқанддаги маҳаллий ҳанафий жамоалари XI асрнинг ўртасигача автоном фаолият юритар эди. XI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Мовароуннаҳрнинг икки мустақил ҳанафий марказлари анъаналарининг бирлашиш жараёни бошланади. XI аср бошида Бухоро жамоалари етакчиларининг бирлашиии натижасида уламо институти пайдо бўлади. У «Шамс ал-аимма» («Имомлар қуёши») деб номланади. Бу номланиш қорахонийларнинг «Шамс ал-мулк» («давлат қуёши»)сига муқобил равишда берилди. Шасм ал-аимма аҳоли ичида диний қонун билимдони сифатида юқори обрўга эга эди, кўп сонли шогирдлари мавжуд эди. Жума намо-зини ижтимоий жиҳатан муҳим бўлган муаммоларни муҳокама қилиш учун моҳирона ишлатар эди, бош қози ҳаракатлари устидан назоратни амалга оширар эди. Ҳукмдорлар ўз ҳокимиятининг сакраллашуви ҳақида ҳар томонлама ғамхўрлик қилар эди: аҳоли нуқтаи назаридан муҳим бўлган диний тадбирларда иштирок этардилар, ҳукмдорлардан баъзилари диний илм билимдони бўлишга ҳаракат қилар эди, ҳукмрон оиланинг алоҳида келиб чиқиши ҳақида фикрлар ишлаб чиқар эди.

Маҳаллий аҳолини ижтимоий жиҳатдан кенг қўллаб-қувватлашидан фойдаланиб, ҳанафий уламолари ўз анъанасига эга бўлган мавжуд шаҳар жамоалари асосида Ўрта Осиё шаҳар мусулмон маданиятини шакллантиришида, Яқин Шарқ туридаги умумисломий унсурларнинг маҳаллий маданий анъаналар билан синтез йўли орқали шаклланишида фаол иштирок этишди. Араблашув билан бир қаторда араб ва Хуросон аҳолисининг ижтимоий таъсир кучи остида ижтимоий ҳаёт ва маданиятнинг эронлашуви ҳам кузатилди. Бухоро ва Самарқандда исломнинг XII асрда ўрнатилган муайян шакллари жабҳаларини яхшироқ тушуниш учун уламоларнинг асарларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Мовароуннаҳр ҳанафийларининг илмий анъаналаридаги ин-қирознинг икки даври белгиланган: IX асрнинг иккинчи ярми ва X асрнинг охири XI асрнинг боши. Ҳанафийлар таълимотини аста-секин анъанавийлаштириш учун жамиятга таъсир ўтка-зишда аҳл ал-ҳадис билан рақобат муҳим аҳамиятга эга бўлди. Кейинчалик эса Хуросоннинг шафий ва ашарийлар билан қара-ма-қаршилиги ҳанафий мазҳаби таълимотининг барча йўналиш- лари ривожланишини рағбатлантирди. Мовароуннаҳрда ҳукмронлик учун ташқи сиёсий кучлар кураши ва бунинг натижасида марказий ҳукуматнинг кучсизланиши уламоларнинг баъзи бир гуруҳлари – Бухорода садрларнинг (1102-1238 йиллар) ва Самарқандда саййидларнинг (XII аср) истеҳкоми кучайишига олиб келди. Мўғуллар даври. Марказий Осиёда мўғуллар ҳокимиятининг ўрнатилиши шаклланган эски тузумдан умуман янги иж тимоий сиёсий тузумга, яъни кўчмачи тузумга ўтиш дегани эди. Бундай вазиятда арабларнинг сиёсий гегемонияси шароитида шаклланган ижтимоий муносабатлар аста-секинлик билан кучи-ни йўқота бошлади. Шунга мувофиқ равишда ҳанафий уламола-рининг ижтимоий диний жараёнлардаги аҳамияти ҳам пасая бошлади.

Ҳанафийлар ижтимоий аҳамиятининг пасайиши илмий соҳада ҳам ўз аксини топади. Аввал фатволар чиқарилиши тўхтатилади, кейин эса фатво тўпламларини ва асл асарларни тузиш тўхтатилади, китобларни муаллиф томонидан ўқиб бериш (имлони) ўрнига оддий кўчириш вужудга келади. XIII-XIV асрларда давом этган фиқҳ минтақавий мактаби аҳамиятининг пасайиши фиқҳнинг жамият ҳаётидаги энг нозик ўзгаришларни ҳисобга олувчи фандан схоластикага айланишига олиб келди. Янги шароитларда ижтимоий ҳаётда анъанавий равишда кўчманчилар ичида кучли таъсирга эга бўлган «қишлоқ имомлари», шайхларнинг аҳамияти ўсиб борди. Ўша пайтда уламоларнинг янги гуруҳи амалиётини анъаналаштириш эҳтиёжи туғилади. Янги мазмун учун энг қуллай шакл суфий таълимоти бўлди. Ўзаро тарқоқ шаҳар қатламлари - цех ташкилотлари, майда касб гуруҳлари янги шаклланаётган суфийлик ижтимоий-диний фаолиятида ўз манфаатлари ифодасини топди. Фақиҳлар қози, шайху-л-ислом мансабларига тайинланишда ҳамда мадрасада дарс беришда давом этишди. Бироқ улар иж тимоий томондан суст эдилар. Фиқҳ масалаларини муҳокама қилиш, аввалги, ижтимоий аҳамиятга эга эмас эди. Шуниси ажабланарлики, кейинчалик фиқҳ меъёрларига - шариатга риоя қилишни ҳукуматдан фақиҳлар эмас, балки шаҳар муҳитида кенг ижтимоий таъсир ҳамда қўллаб-қувватлашгаэга бўлган суфий шайхлари талаб қилар эди. Марказий Осиёнинг муайян тарихи фонида фақиҳ ҳанафийлар фаолияти ва илмий ижодини кўриб чиқиш, бу минтақанинг ижтимоий тарихини тиклаш учун фойдали бўлади деган хулосага олиб келади. Илмий фаолиятга ҳозиргача фақатгина диний ҳисобланган маҳаллий манбаларни аста- секинлик билан олиб кириш ва уларни комплекс ўрганиш Моварауннаҳр жамияти тарихига «ичидан» назар ташлашга имконият беради.

Адабиётлар : 1. Д.А.Авдусин.Основы археологии. М. 1989. 2. А.А.Асқаров. Сапалитепа. Ташкент, 1973. 3. Атеистический словарь. А.И.Абдусамадов, Р.М.Алейник, Б.М.Алиева ва бошқ. М.П.Новикова умумий таҳр. Остида – М.:Политиздат, 1984. 4. Л.С.Васильев.История религии Востока. М. 1983. 5. В.Н.Даниленко. Космогония первобытного общества. М. 1999.

Похожие

Фиқҳ мактаблари

Фиқҳ

Исломнинг Марказий Осиёга кириб келиши ва исломлашув жараёнининг хусусиятлари

Ўрта осиёда ислом дини

Исломдаги йўналиш, ғоявий оқим ва ҳаракатлар