Фиқҳ мактаблари - Основы культурологии - Рефераты

Фиқҳ мактаблари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

144.5 KB

Фиқҳ мактаблари Режа: 1. Ислом ҳуқуқида ижтиҳод ва фиқҳий мактабларнинг пайдо бўлиш сабаблари 2. Ҳанафий фиқҳ мактаби 3. Шофиъий фиқҳ мактаби 4. Моликий фиқҳ мактаби 5. Ҳанбалий фиқҳ мактаби 6. Шиалик фиқҳ мактаби

Ислом ҳуқуқида ижтиҳод қиёс ва ижмода қўлланиладиган метод (услуб) ҳисобланади. Пайғамбар (с.а.в.) Муоз ибн Жабал ва Али ибн Абу Толибга ижтиҳод қилишга рухсат бериб, Абдуллоҳ ибн Масъудга “Фикрингга таяниб ижтиҳод қилгин”, деб тавсия этган эдилар. Ижтиҳоднинг маъноси тоқат ва имкониятни бирор масалани ечиш ёки бирор мақсадга эришиш учун ишлатишдир. “Ижтиҳод” фиқҳий атама сифатида фақиҳ томонидан бор имкониятни амалий ҳукмларни тафсилий далиллар, яъни асосий манбалардаги муайян матндан чиқариб олиш учун ишлатиш ёки шариат ҳукмларини қиёс орқали Қуръон ва Суннадан белгилаб олиш демакдир. йрим усулул-фиқҳ олимлари ижтиҳодни икки йўналишга бўлганлар: биринчиси ҳукмларни белгилаб олиб баён этишдан иборат бўлса, иккинчиси, чиқариб олинган ҳукмларни татбиқ этиш ва юз берган ҳодисалар бўйича замон тақозосига биноан белгиланмаган ҳукмларни “тахриж” этишдир. Биринчи йўналиш “ижтиҳоди комил”дан иборат бўлиб, ҳукмларни шариатнинг асосий манбаларидан чиқариб олган буюк фақиҳларга хосдир. ккинчи йўналишга тегишли бўлган мужтаҳидлар “тахриж” усулини амалга оширувчи ва ҳукмларнинг умумий қоидаларини жузъий-амалий масалаларга татбиқ этувчи олимлардан иборат.Комил мужтаҳидлар томонидан мазкур умумий қоидалар асосида ҳеч қандай фикр билдирилмаган янги масалаларнинг ҳукми улар томонидан аниқланади.Комил мужтаҳид салоҳият ва мустақиллик билан амал қилиши учун бир қатор шартлар белгиланган: 1. Араб тили ва адабиёти унга тегишли бўлган барча фанлар, айниқса, грамматик қоидалар, бадийъ, баён ва маъоний илмларини тилшунослик ва адабиётшунослик бўйича бир йирик мутахассис савиясида билиши.

2. Қуръони карим оятларининг барча луғавий ва шаръий маънолари, ҳар бирининг нозил бўлиш сабаблари, носих ва мансухи ва бошқа хусусиятларини чуқур билган бўлиши. 3. Сунна (ҳадис илми)ни ҳар томонлама қамраб олиб, ҳадислар турлари, уларнинг ровийларини билиб, ривоят ва дироят бўйича етарли маълумотга эга ва юксак ҳадисшунос даражасига кўтарилган бўлиши. 4. Ижмога ўрин бўлган мавзулар ва ихтилоф юз берган масалалар бўйича чуқур маърифат эгаси бўлиб, олимларнинг иттифоқи билан ижмоъ асосида ҳеч қандай шубҳасиз қабул қилинган масалалар (намоз ва унинг ракъатлари, адо этиш вақтлари; закот ва унинг миқдори; ҳаж ва унинг одоб ва русумлар; рўза ва уни тутиш вақтлари; мерос асослари; шахсга ҳаром бўлган аёллар ҳамда мутавотир хабарлар орқали ижмо асосида белгиланган бошқа ҳукмлар)ни, шунингдек, саҳобалар давридан тортиб, мужтаҳид имомлар давригача ва улардан кейинги олимлар давригача исломий меъёрлар бўйича юз берган ижмоларни билган бўлиши. 5. Салафи солиҳлар (олдин ўтган буюк олимлар) томонидан бўлиб ўтган ижмо мавзуларини билган ҳолда, саҳобалар, тобиий ва улардан кейинги буюк мужтаҳидлар ихтилофларини ҳар томонлама англаб олиши ва шу йўсинда Мадина ва Ироқ фиқҳ услубини яхши тушуниши. Имом Шофиъийнинг таъкидлашича, ижтиҳод қиёснинг барча томонлари, йўл-йўриқларини билиб олишдан иборат. Ҳатто у баъзан

ижтиҳодни фақат қиёсдан иборат деб билган. Мужтаҳид қиёсни чуқур англаб олиш учун қуйидаги уч мавзу бўйича илм эгаси бўлиши керак: Биринчидан, матнлар таянчи бўлган усулларни ва улардан келиб чиқадиган ҳукмларнинг асоси бўлмиш иллатлар (сабаблар)ни яхши тушуниб олиши лозим. Ушбу иллатлар орқали фаръ асл билан боғланади. Иккинчидан, қиёснинг барча қонун-қоидаларини диққат билан ўзлаштириш, яъни қиёс учун асос бўла олмайдиган муайян ҳукмларни ташхис этиш малакасига эга бўлиши. Учинчидан, янги ҳукм чиқариш учун асос бўладиган муайян ҳукмлардаги сабаблар ва сифатларни англаб олиш бўйича салафи солиҳлар томонидан ишлатилган услубларни билиб олиши лозим. Фиқҳий ҳукмлардан назарда тутилган мақсадларни англаб олиши. Бу ўринда шариат асосчиси томонидан инсонларнинг ҳақиқий манфаатларини кўзлаб белгиланган меъёрларни тушуниши зарур. Негаки, ислом ҳуқуқида инсон маслаҳати (манфаати) асосий қоидалардан бири ҳисобланади. Ҳанафий фиқҳ мактаби “Ҳанафийлик” атамаси илмий адабиётда бир неча маънода қўлланилади. У хусусий ибора сифатида имом Абу Ҳанифа фиқҳ фани доирасида асос солган мактабни (Мазҳаб Абу Ҳанифа) билдиради. Кенг маънода эса ҳанафийлик – диний илмлар мажмуи ичидаги алоҳида йўналишни англатади. VIII асрнинг охири, IX асрнинг бошида Ироқда янги вужудга келган фиқҳ фани ичида

алоҳида мактаб сифатида шаклланган ҳанафия мазкур даврдан сўнг пайдо бўлиб, ривожланган барча диний илмлар соҳасида ўз таълимотларини ишлаб чиқди. Ўтган асрлар мобайнида ҳанафий уламолар фиқҳ билан бир қаторда тафсир, ҳадис, калом, мантиқ, филология, ахлоқ, тасаввуф ва бошқа илмлар соҳаларида бой, хилма- хил адабиёт яратдилар. Ҳанафийликнинг Марказий Осиё маънавияти учун аҳамияти бағоят каттадир. Чунки мазкур мазҳабнинг тадрижий ривожланиши бир неча асрлар мобайнида ислом дунёсининг турли минтақаларида давом этди. Абу Ҳанифа мазҳаби Ироқнинг марказий шаҳарларида – асосан Куфа ва Бағдодда пайдо бўлиб, шаклланди. Илк даврнинг ўзидаёқ икки марказ – Ироқ ва Хуросон минтақасида етакчи ўрин эгаллаганлиги яққол кўзга ташланади. Сомонийлар (261-389/875-999 йй.) даврида янги интеллектуал муҳит – Мовароуннаҳрнинг мавқеи мустаҳкамлана боради. V-VI/XI-XII асрларда Яқин Шарқ минтақаларида ҳанафийлик марказларининг турли сабабларга кўра аҳамиятининг пасайиши, ҳатто баъзи ерларда бутунлай йўқолиб кетилиши кузатилади. Худди шу даврда Қорахонийлар (389-607/999- 1211 йй.), Хоразмшоҳлар-Ануштегинийлар (470-628/1077-1231 йй.) қўллари остидаги Мовароуннаҳр марказий шаҳарларидаги ҳанафийлик мактаблари ривожланди. Улардаги интеллектуал ҳаёт тўлақонли, ҳар томонлама эди. Турли маҳаллаларда янги масалалар бўйича фатволар берилар, фақиҳлар мажлисларида ихтилофли

масалалар баҳс этилар, имло дарсларида йўналишлар бўйича маълум ечимлар ва фатволар тартибга солинар, кўп сонли муаллифлар фиқҳнинг методологик ва амалий соҳаларида кўп китоблар таълиф этар эдилар. Энг муҳими – ҳанафий мазҳаби нормалари узоқ вақт давомида маҳаллий материал – Марказий Осиё маданияти асосида Мовароуннаҳр уламолари томонидан ишлаб чиқилди. Бунинг натижасида Марказий Осиё халқлари маданиятларининг ютуқлари, анъаналари, ҳуқуқий тасаввурлари ислом маданияти таркибига кирди. Бу эса, ўз навбатида, мазкур цивилизация намояндалари тарафидан исломни “ўз дини” сифатида қабул қилишига йўл очиб берди. Ислом дунёси ғарбида ҳанафийлик мактаблари инқироз ва парокандаликка юз тутган бир пайтда кучайган Мовароуннаҳр мактаби ушбу мазҳаб тақдирини ўз қўлига олди. Мовароуннаҳр уламолари XII асрдан бошлаб Ироқ (Бағдод, Моусил), Сурия (Дамашқ, Ҳалаб), Миср (Қоҳира), Рум (Кичик Осиё - Каромон, Конья, Синоп), Олтин Ўрда (Хожитархон, Қрим), Ҳиндистон мактабларига янгидан асос солдилар. Кейинчалик мазкур мамлакатлар уламолари томонидан, айниқса ҳанафийлик Усмонийлар султонлиги (680- 1342/1281-1924 йй.) даврида расмий мазҳаб мақомига эришган кезда, мовароуннаҳрлик олимлар классиклар, иккиланмасдан қабул қилинадиган авторитетлар сифатида эъзозлана бошладилар. Маълумки, Марказий Осиё тамаддуни тарихий-диний

тажрибанинг қадимийлиги, хилма-хиллиги, маданиятларнинг серқирралиги, минтақавий жиҳатларнинг бойлиги билан ажралиб туради. Исломнинг бу ҳудудга кириб келиши билан юқорида зикр этилган худудий ўзига хосликлар муайян этник гуруҳлар, аҳоли табақалари, нисбатан ажралган диний жамоалар орасида исломий йирик ва кичик фирқалар таълимотининг тарқалиши ва барқарорлашишида ўз аксини топди. Ҳанафийлик Марказий Осиёда ҳукмрон мазҳабга айлана бошлагач, бу исломий гуруҳларга, биринчи навбатда, уларнинг таълимотлари ва амалиётларида мужассамлашиб улгурган аҳоли диний ишончлари ва удумларига ўз муносабатини шакллантирди. Унинг моҳияти икки қисмдан иборат эди. Биринчидан, ўз принципларини изчил, собитқадам ҳаётга тадбиқ этиш. Иккинчидан, мухолиф гуруҳлар билан мулоқот олиб бориш, улар кўтарган масалаларга жавоб излаш, асосли жиҳатларни ўзлаштириб олиш. Тарихнинг турли даврларида Марказий Осиёда фаолият кўрсатган кўплаб диний гуруҳлар - карромийлар, шофиъийлар, қаромита, муътазила, суфийлар (яссавия, кубравия, нақшбандия, ишқия) ва бошқалар ҳанафийлик таркибига сингиб кетди. Бунинг оқибатида ҳанафийлик ўзида қарийб бутун Марказий Осиё диний мафкураси ва амалиётини мужассамлаштира бошлади. Абу Ҳанифа ўқувчилари ва ҳанафий мазҳабининг вужудга келиши. Имомнинг бевосита ўқувчиларини икки гуруҳга тақсим этса бўлади. Унинг илк шогирдлари ичидан Абу-л-ҳузайл Зуфар ибн ал-

Ҳузайл ал-Анбарий ал-Басрий (110-158/728-775) машҳурдир. Аммо бироз кейинги даврда яшаган шогирдлари мазҳаб тарихида муҳим роль ўйнадилар. Уларнинг фаолиятлари VIII аср охири - IX аср боши – ислом дини тарихида мазҳаблар пайдо бўлиб, шаклланиш даврига тўғри келади. Улардан икки олим (улар мазҳаб ичида “икки имом” номи билан аталадилар) – Абу Юсуф Яъқуб ибн Иброҳим ал-Куфий (113-182/731-798 йй.) ва Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-

Шайбонийларнинг (132-189/749-805 йй.) мазҳабни шакллантиришдаги хизматлари беқиёс бўлди. Улар мазҳаб доирасидаги масалаларни тартибга келтирдилар. Янги мазҳабга унинг эпоними – Абу Ҳанифа исми берилди. Абу Юсуф биринчи мукаммал мазҳаб вакили сифатида уч Аббосий халифалар – ал-Маҳдий (158- 169/775-785 йй.), ал-Ҳодий (169-170/785-786 йй.), Ҳорун ар-Рашид (170-193/786-809 йй.) даврида қози ал-қузот (бош қози) мансабини эгаллаб турди. Бу эса ўз навбатида ҳанафийликнинг расмий мазҳаб сифатида аҳоли орасида кенг ёйилишига хизмат қилди. Шофиъий фиқҳ мактаби Имом Шофиъий 150/767 йили, яъни Абу Ҳанифа вафот этган йили Фаластиннинг Ғазо шаҳрида дунёга келади ва 204/820 йили Мисрда вафот этади ва Карафе номли жойга дафн этилади. Шофиъий етти ёшидаёқ Қуръонни ёд олиб, ҳадисларни ўрганади. Ўша вақт арабларнинг одатига кўра саҳродаги Бану Ҳузайл қабиласига юборилади. Шофиъий у ерда 10 йил яшаб у ерлик олимлардан шеър ва хабарларларни, араб тили фасоҳати ва балоғатини, шунингдек Қуръон ва ҳадис илмларини ўрганади. Шофиъийнинг ҳотираси кучли бўлганлигидан устозлари айтган ҳадисларни бир маротаба айтилганида ёдлаб оларди. Сўнгра дарсдан чиқиб эслаб олган ҳадисларини сополга ёки терига ёзиб олар эди.

Кейинчалик Имом Шофиъий бир гап эшитса уни ҳеч қачон унутмаганлигини айтади. Сўнгра Маккага қайтиб келиб, Макка муфтийси Муслим ибн Холид аз-Занжийдан фиқҳ ва ҳадис илмларини ўрганади ва унинг ҳузурида фатво бериш даражасига етади. Ўша вақтда бор йўғи 15 ёшларда эди. Кейинчалик устозларининг маслаҳати билан Мадинига Молик ибн Анас (ваф. 179 /795 й.) ҳузурига боради. Имом Молик вафотидан сўнг у ўз ҳаётини аш-Шайбоний раҳбарлигида фиқҳ илмини ўрганишга бағишлайди. Натижада унинг усулида Ироқ ва Ҳижоз фиқҳи назарияси ишлаб чиқилади, яъни “аҳл ал-ҳадис” билан “аҳл ар-раъй” ва “қиёс” тарафдорларининг илми унда бирлашади. Маккада ва Бағдодда Аҳмад ибн Ҳанбал (ваф. 241/855 й.) билан учрашиб унинг фиқҳ, усул, насх ва мансух мавзуларидаги қарашлари билан танишади. Имом Аҳмад ибн Ҳанбал Шофиъийнинг илмини эътириф этиб: “Кимки қўлига сиёҳ билан қалам олса, унинг зиммасида Шофиъийнинг миннати бор. Агар Шофиъий бўлмаганларида ҳадис ва фиқҳни билмаган бўлар эдик. Фиқҳ эшикларига қулф солинган эди. Аллоҳ Шофиъий сабабли, у эшикларни очиб берди” деб айтади. Кейинчалик яна Маккага қайтиб дарс беради ва ўша ернинг олимлари билан бирга унинг шогирдлари ҳам унинг дарсларини мароқ билан ўзлаштирадилар. Сўнгра Шофиъий яна Ироққа қайтади ва у ердан хос шогирдлари билан Мисрга боради (199/815 й.).

Мисрлик уламолар Имомни катта эҳтиром билан кутиб олиб ундан таҳсил оладилар. Шофиъий Мисрдаги энг катта Амр ибн ал-Ос масжидида талабаларга фиқҳдан дарс бериб, умрининг охиригача Мисрда қолади. Миср мазкур янги мазҳабнинг ватани бўлгани учун ҳам, у ерда бу таълимотни чуқур излдиз отгани табиийдир. Бу мазҳаб, Ироқда ҳам ёйилганди. Чунки, Шофиъий ўз қарашларини, аввалига, Ироқда ёя бошлаганди. Ироқ орқали Хуросон ва Мавароуннаҳрга ҳам ёйилади ва шу билан бирга бу ўлкаларда Ҳанафий мазҳаби, Аббосийлар ҳокимиятининг расмий мазҳаби бўлгани учун ҳам етакчи ўринда эди. Мисрда эса ҳокимият Айюбийлар қўлига ўтгач шофиъий мазҳаби янада жонланади, ҳам халқ, ҳам давлат тепасида катта мавқега эришади. Аммо, Мамлуклар даврида эса Султон Зоҳир Байбарс, қозиларни тўрт мазҳабга кўра тайинлаш фикрини илгари суради ва бу фикр амалга оширилади. Лекин бу ҳолатда ҳам Шофиъий мазҳаби у ерда бошқа мазҳаблардан устун мавқеда эди. Масалан: Чекка шаҳарларга қози тайинлаш ваколати билан етим ва вақф молларини назорат қилиш ҳуқуқи фақатгина Шофиъий мазҳабига оид эди. Ўрта асрларга келиб бу мазҳабнинг таъсир доираси торайиб борди. Шофиъийнинг усулул-фиқҳ бўйича ёзган асари “ар-Рисола”дир. Бу асар аввалига Бағдодда ёзилиб, сўнгра 814-815 йилларда Мисрда қайта ёзилади. Шу туфайли кўпчилик уламолар уни ўз адабиётларида “Янги Рисола” ва “Эски Рисола” деб икки манба сифатида қайд

қилганлар. Фаҳр ар-Розий Маноқиб аш-Шофиъий китобида шундай ёзади: “Имом Шофиъий китоб ар-рисолани Бағдодда ёзади, сўнгра Мисрга қайтгач уни қайтадан ёзади. Бу икки китобнинг ҳар бирида кўплаб илмлар бор”. Лекин ҳозирда фақат “Янги Рисола” асаригина сақланиб қолган. Бу асар Шофиъийнинг Абдурраҳмон ибн Маҳдий (ҳиж. 135/198 й.)нинг мактубига жавобан ёзилган рисоласидир. Бу ҳақида Али ибн Маданий шундай ёзади: “Мен Муҳаммад ибн Идрис аш-Шофиъийга Абдурраҳмон ибн Маҳдийнинг мактубига жавоб ёз у сенга мурожаат қилиб мактуб ёзди ва сенинг жавобингга муштоқ, – дедим. Шофиъий унга жавоб мактубини ёзди. У Ироқда ёзилган китоб ар-рисола асари эди”. Ар-Рисолани ўрганиш натижаси шуни кўрсатадики, унда асосан ҳадислар ва жуда ҳам оз фиқҳга оид қоидалар келтирилган. Улар: 1. Ҳукмлар асосий манбадан чиқарилиши керак. 2. Пайғамбар (с.а.в.) суннати қонунчиликнинг боғловчилик қисмини ташкил қилади. 3. Қуръон ва сунна орасида, хатто бирон оят ва ҳадис орасида бирор бир қарама қаршилик мавжуд эмас. 4. Бу икки манба бир бирини тўлдирувчидир. 5. Аниқ, ишончли ва кўп маънога далолат қилмайдиган манбалардан олинган ҳукмлар ҳеч қандай баҳсга ўрин қолдирмайди, балки ижтиҳод ва қиёс йўли билан олинган қонунларга асосланган ҳукмлар бахсли бўлиши мумкин.

6. Ижтиҳод, қиёс ва бошқа умумий тан олинган ва бир овоздан қувватланган ҳукмлар дастлабки манбаларга таянади. Имом Шофиъий илк мужтаҳид саҳобалар давриданоқ оғзаки тарзда нақл қилиниб келинаётган усул қоидаларини жамлади, бир тизимга солди ва ўз назарияларини ҳам баён қилди. Имом Шофиъий, аввалига Макка олимларидан, сўнгра мазҳаб имомлари Молик ибн Анас, шунингдек Абу Ҳанифанинг энг катта шогирдларидан бири Муҳаммад аш-Шайбонийни ва Аҳмад ибн Ҳанбалдан илм ўрганди. У ҳанафийларнинг раъй-фикр мактаби ҳамда моликийларнинг ҳадис мактаби олимларининг фикрларини уйғунлаштириб янги бир мазҳабга асос солишга эришди. Бу мазҳаб ўз асосчисининг қўлида икки даврни бошдан кечирди. Биринчи давр – Бағдодда илк қарашларини баён қилган “эски рисола” ва бошқа бир қатор асарларини шу ерда ёзиб, “эски мазҳаби”га асос солди. Сўнгра Мисрга бориб, у ерда ўзининг аксарият фикрларини ўзгартириб, китобларини қайтадан ёзди, хусусан “янги рисола”ни ва “янги мазҳаби”га асос солди. Шофиъийнинг эски ва янги мазҳабидаги қарашларининг аксарияти бир-биридан тубдан фарқ қилади. Хаттоки, унинг ўзи бу ҳақида “Кимки мендан бағдодий китобларимни ривоят қилса, унга ижозат бермайман”- дейди. Моликий фиқҳ мактаби

Моликий мазҳаби асосчиси, имом Абу Абдуллоҳҳ Молик ибн Анас ибн Молик ибн Аби Омир ал-Асбаҳий 93/712 йили таваллуд топган. Имом Молик ҳадис илмининг ислом оламидаги етук олимларидан бўлган. У ўз замонасининг кўзга кўринган уламоларидан дарс олган ва дарс берган. Ихлос ва эътиқод билан қилинган ҳаракатлар самараси ўлароқ, имом Молик ўз даврининг етук алломаси бўлиб етишди ва имом Авзоъий, имом Шофиъий, Яҳё ибн Саъид каби алломаларга устозлик қилди. Имом Моликнинг ўзига хос табиати у киши Мадинаи Мунавварадан бошқа ёққа чиқишни ёқтирмас эдилар. Ҳатто, халифа Мансур илтимос қилиб, Ироққа келишларини сўраганда ҳам, рози бўлмаган. У Мадина ал-Мунаввара ичида доимо пиёда юрар Муҳаммад (с.а.в) дафн этилган шаҳарда улов минмайман, дер эди. Имом Молик муҳаддис сифатида ҳадис айтмоқчи бўлса, аввал таҳорат қилар, ўриндиққа яхшилаб жойлашиб олиб, соқолларини тартибга келтирар ва виқору ҳайбат билан ўтириб ҳадис айтишни бошлар эди. У кишидан “Нима учун бундай қиласиз?” деб сўрашса, “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларини улуғлашни яхши кўраман”, деган жавобни берар эди. Имом Моликнинг ўша даврдаги Ислом оламидаги шон-шуҳрати ўша давр ҳукмдорларининг тинчини бузар, ҳадикларини оширар эди. Натижада халифа Мансурнинг амакиси, Жаъфар ибн Сулаймон имом Моликни жазолашга фармон берди. У кишининг кийимларини ечиб,

кейин қамчилаб уришди. Қўлларидан тортиб, куракларини чиқаришди. Африкадаги диёрлар халифаликка очиқ қарши чиқдилар ва имом Молик мазҳабларини расман қабул қилганликларини эълон қилдилар. Вазият шу даражага ўзгардики, ўша пайтда аббосийлар ҳукмига қарши қуролли кураш олиб бораётган Муҳаммад Нафсузакий бошлиқ ҳаракат ҳукмдорлар учун имом Молик хатари олдида ҳеч нарса бўлмай қолди. Буни яхши англаган халифа Мансур волий Жаъфар ибн Сулаймонни ишдан бўшатди ва пойтахтга олиб бориб жазолади. Сўнгра, халифа Мансур имом Моликни пойтахтга чақирди. Ҳаж вақтида келиб халифа Мансур иззат икром кўрсатдики, имом Молик ноилож қолиб, уни кечирганини, халифнинг илмли, фазлли одам эканини кишиларга айтишга мажбур бўлди. Имом Молик 179/796 йили Мадинада вафот этди. Имом Моликнинг ҳам ҳадисда, ҳам фиқҳда пешқадамлиги ислом оламида янги бир мазҳабни шаклланишида муҳим рол ўйнади. Молик ибн Анаснинг “ал-Муваттоъ” (оммавий, барчага тушунарли) асари моликийлик таълимотининг асосий манбаи ҳисобланади. Бу мазҳабнинг IX-X асрларда кенг миқёсда ёйилишида Андалусия давлати муҳим рол ўйнади. Моликийлик мазҳабидаги манбаларнинг аксари ҳам мана шу минтақда ёзилди. Ибн Аттор (ваф. 1050 й), Муҳаммад Тулайтулий (ваф. 992 й) каби имомлар бу мазҳабни Андалусияда ислоҳ қилдилар. Натижада бу мазҳаб Ғарбда

“Андалус мазҳаби” номи остида ҳам танилган. Имом Молик фиқҳнинг асосий манбаи сифатида Қуръон ва суннага таянган. Мадинанинг саводли аҳолиси якдиллик билан маъқуллаган қоидаларнигина ижмоъ деб ҳисоблаган. Аммо баъзи уламолар, Қуръон ва суннадан сўнг имом Молик мазҳабида манбалар тартибини эътиборга олмаса ҳам бўлади, дейдилар. Лекин шу нарса аниқки, имом Молик Мадина шаҳри аҳолисининг амалларини қиёсдан устун қўйган. Шу билан бирга мусулмонларнинг умумий манфаатларига жавоб берувчи шариат ҳукмларига монелик қилмайди. Ҳозирда Моликия мазҳаби Африка қитъасида кенг тарқалган. Шунингдек, ҳам бу мазҳаб қоидаларининг Марокаш, Тунис, Жазоир ва Ливия никоҳ-оила ва мулкчиликка оид ҳуқуқига сезиларли таъсири бор. У Ливиянинг бир қатор жиноят қонунлари асосини ташкил этади. Ҳанбалий фиқҳ мактаби Аҳли сунна вал жамоанинг фиқҳий мазҳаб асосчиларидан тўртинчиси Аҳмад ибн Ҳанбал. Имом Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Ҳанбалнинг онаси Ўрта Осиёнинг Марв шаҳридан ва отаси Сарахсдан бўлиб, тарихчиларнинг фикрича, улар Арабситон ярим орлига кўчиб ўтганлар. Фақиҳ 164/780 йил Бағдод шаҳрида туғилган ва 241/855 йил Бағдод шаҳрида ҳаётдан кўз юмиб, “Боб ал- ҳарб” номли қабристонда дафн этилган. У ёшлигида етим қолиб,

фақирликда ўсган ва ўқиган. Ёшликданоқ ҳадис илмига қизиқиши уни Яман, Куфа, Басра, Мадина, Макка ва бошқа жойларга сафар қилишга чорлаган. Имом Аҳмад, Абу Ҳанифанинг бош шогирди Абу Юсуфдан дарс олган. Кейинчалик, Бағдодда катта муҳаддис Ҳушайт ибн Башир ал-Воситийда тўрт йил мунтазам ўқиб, ундан уч мингта ҳадис ёзиб олган. Маккада имом Шофиъийдан дарс олган. Имом Шофиъий Бағдодга келганда икки фақиҳ орасидаги алоқа яна ҳам мустаҳкамланган. Имом Аҳмад ундан кўпроқ таълим олишга ҳаракат қилган. Кўпчилик уламолар унинг “Муснад” асарини олтита саҳиҳ ҳадис тўпламига киритадилар. Имом Аҳмад ибн Ҳанбалнинг шогирдлари ва мухлислари унинг исломдаги ҳуқуқий қарашлари билан фаҳр қилишар эди. Тарихчи ат-Табарий ўзининг “Ихтилоф ал-уламо” асарида Аҳмад ибн Ҳанбални “муҳаддис” деб атаганда, Ибн Ҳанбалнинг мухлислари тарихчига танбеҳ бериб, уни “фақиҳ” деб аташини талаб этганлар. Имом Аҳмаднинг ҳаёти сиёсий ва ақидавий ихтилофлар кучайган бир даврга тўғри келди. Айниқса, ўша пайтда мўътазилийлик тарафдорлари кўп ақидавий ихтилофларни амалга оширдилар. Уларнинг ўша даврдаги бошлиқларидан бири Ибн Абу Довуд халифа Маъмунга одамларни мажбур қилиб “Қуръон махлуқ” деб айттиришга уринди. Унинг маслаҳати билан халифа Маъмун волийларга аҳли сунна вал жамоа уламоларини “Қуръон махлуқ” дейишни, уни

бажармаганларни эса, жазолашни амр қилди. Халифа Мўътасим ҳам фитна йўлини давом эттирди. Имом Аҳмадни икки йилдан ортиқ қамоқда қийнашди. Имом Аҳмаднинг эътирофлари кўпчилик олдида бўлишини ҳоҳлалар эдилар. Шунинг учун, одамларни тўплаб, халифа Мўътасим ўзи чиқар ва имом Аҳмадни сўроққа тутар эди. Ҳар сафар гап-сўз фойда бермагандан сўнг Имомни ҳушидан кетиб қолгунча дарра билан уришар, кейин эса, қамоққа олиб кетишар, бу ҳол эртасига яна янгитдан бошланар эди. Бир куни калтак зарбидан ҳушидан кетаёзган Имомнинг қулоғига Ибн Абу Довуд: “Эй, Аҳмад, қулоғимга, Қуръон махлуқ, деб қўйгин, сени халифанинг қўлидан қутқариб оламан”, деди. Шунда имом Аҳмад бош кўтариб: “Эй, Ибн Довуд, қулоғимга Қуръон Аллоҳнинг каломи махлуқ эмас, деб қўйгин, сени Аллоҳнинг азобидан қутқариб оламан”, деди. Бу воқеа халифанинг тавба қилиши, фитнабоши Ибн Абу Довуд ва унинг шериги Башрул Мусрайсийнинг боши олиниши ва имом Аҳмаднинг эъзозланиши билан тугади. Шундай қилиб, бу Имом мусулмонларнинг катта фитналардан қутулиб қолишларига сабабчи бўлган. Аҳмад ибн Ҳанбал биринчи марта фиқҳ илмини ҳам ривоят ва ҳам дироят (яъни раъй ва қиёс) асосида ўрганиш учун Абу Ҳанифанинг шогирди ва суҳбатдоши, имом Абу Юсуфдан ўрганди.

Лекин ундан кўпроқ фиқҳни эмас, балки ҳадисларни ўрганишга қизиқарди. Унинг ўзи “Биринчи бўлиб мен ҳадис ёзиб олган киши Абу Юсуф эди”, деган. У Хулафои рошидун фиқҳи, саҳобалар ва тобеиий фиқҳи, шунингдек Шофиъий фиқҳий услубини ўзлаштирди. У калом илмини ёқтирмаган ва бу ўринда бошқа мазҳабларга қарама-қарши турган. Аҳмад ибн Ҳанбал ўзига хос фиқҳий қарашларга эга эди ва улар билан бошқа мазҳаб тарафдорларидан ажралиб турарди. Унинг ақидасига биноан иймон қалб билан тасдиқлаш, тил билан иқрор этиш ва бадан аъзолари билан амал қилишдир. Амал иймоннинг бир бўлаги бўлгани учун у кўпайиб озаяди. Гуноҳи кабираларга қўл урган киши ҳақида мўътазилага қарши туриб, катта гуноҳ қилган киши мўмин эмас, деган фикрини рад қилади. Аҳмад ибн Ҳанбал ўзига хос услубга таянган ҳолда Ҳанбалий мазҳабига асос солди ва уни ривожлантиришда Маккада Ибн Аббос орқали куртаклари ўса бошлаган илк ҳуқуқий мактабдан фойдаланди. У ўз мазҳаби учун Қуръон ва суннани асосий манба қилиб олди. Сўнгра ижмо ва саҳобаларнинг кучли далиллари ўрин олди. Қиёсни бошқа илож топилмагандагина ишлатиш керак, деб ҳисобларди. Барча ҳадислар ҳатто хабари воҳид ва саҳобалар қавлини қиёсдан устун қўйган. Унинг Муснад китоби 40 мингдан кўпроқ ҳадисни ўз ичига олган. IX асрнинг 2-ярмида араб халифалигида муътазилийларнинг ва

илоҳиёт соҳасидаги ҳурфикрлиликнинг таъқиб остига олиниши туфайли ҳанбалийлик таъсири бирмунча кенгайган ва XII асрда мустақил мазҳабга айланган. X асрда Эронда, XI асрдан XV асргача Сурия ва Фаластинда ҳанбалий издошлари кўп бўлган. Ундан кейинги асрларда ҳанбалий тарафдорлари яна камайиб кетган. Ҳозирда ҳанбалий Саудия Арабистонида расман эътироф этилган, бошқа мамлакатларда кам учрайди. Шиалик фиқҳ мактаби Шиалик оқими асосан икки гуруҳга бўлинади: ғолий ва мўътадил шиалар. Ғолий шиалар еттинчи асрдан бошлаб Али ибн Абу Толибни пайғамбарлик ёки илоҳий даражага кўтарганликлари учун ғолийлар, яъни муболаға қилувчилар деб аталиб келганлар. Улардан бир гуруҳи ақидасига биноан Али ибн Абу Толиб пайғамбар бўлиши керак эди, лекин фаришта Жаброил хато қилиб ваҳийни унга эмас, балки Муҳаммад (с.а.в)га олиб келган. Чунки ғуроблар (қарғалар) бир-бирига ўхшаганидек, Али ҳам Муҳаммад (с.а.в)га ўхшарди. Шу сабабли улар “ғуробия” деб аталадилар. Уларнинг яна бир гуруҳи Алини илоҳ мақомига кўтарадилар. Уларнинг фикрича, Худо Алининг вужудига кириб, унинг жасади билан бирлашган. Уларнинг айрим фирқалари ақидасига кўра гўё ҳар бир имомнинг руҳига улуҳият (худолик) кирган бўлиб, ундан

бошқасига ҳам ўтади. Низорий исмоилийлар имомни Пайғамбардан устунроқ қўядилар. Негаки, уларнинг ақидасига кўра имомат бир ўлмас ва доимий асл (асос)дан иборатдир. Агар имом бир лаҳзага ушбу дунёдан кетганида эди, ҳамма нарсалар нобуд бўларди. Аммо нубувват (пайғамбарлик) вақтинча бир мазҳабий ишдан иборат бўлиб, Худо ўз пайғамбарини имомнинг нотиғи (сўзловчиси) сифатида юборади. “Исломда ҳуқуқ” китобида берилган маълумотларга кўра, Оғохоннинг издошлари бўлмиш ҳиндистонлик хўжалар ўз имомларини “Мавлоно ҳозир имом”, яъни “ғойиб бўлмаган имом” деб атайдилар. Улар бундан ҳам чуқур кетиб “Пир Садриддин” таълимоти асосида ўз имомларини ҳинд мазҳаблари таъсирида Вишну, яъни инсон қиёфасига кириб ерга келган Худо деб эълон қилдилар. Улар қуйидагидек сиғинадилар: “...Худо ўзини шоҳ Мавло Али Муртазо вужудида кўрсатган. Биз ҳақиқатга бўлган ишқимиз туфайли сенинг ҳулулинг (Алининг вужудига кирганинг)ни эъзозлаймиз...”. Айни ҳолда хўжалар худонинг бирлиги, Муҳаммад (с.а.в)нинг пайғамбарлиги ва Алининг муқаддаслигига гувоҳлик берар эканлар. Мўътадил шиалар асосан учта мазҳабга бўлинадилар. Уларнинг асосий фарқлари имомларнинг сони нечта бўлишидан келиб чиқади. Улар жаъфария, исмоилия ва зайдия мазҳабларидир. Жаъфарий мазҳаби. Ушбу мазҳаб тарафдорлари Алидан бошлаб, унинг авлодларидан бўлган ўн икки имом борлигига ишонадилар. Шунинг учун улар “исно ашария” (ўн икки имомлик) номи билан ҳам

аталадилар. Уларнинг ақидасига биноан, ўн иккинчи имом туғилган бўлса ҳам ҳозирча у “ғойиб”, яъни намоён бўлмагандир. Бир куни у зоҳир бўлиб, барча дунё аҳлини адолат ва иймон сари йўллайди. Ушбу мазҳаб Эрон Ислом Республикасининг расмий мазҳаби ҳисобланади. Жаъфария мазҳабига хос бўлган бир қатор хусусиятлар қуйидагилардир: 1. Имомат – давлат бошқарувини имомларга хос деб ишониш; 2. Қуръонни ва ундан кейин ўз имомлари томонидан ривоят қилинган хабарларни асосий манба сифатида қабул қилиб, ижмо ва қиёсни рад этиш; 3. Айрим намозларни бир вақтда қўшиб ўқиш (М: пешин билан аср, шом билан ҳуфтон намозлари); 4. Таҳорат қилишда оёқларни ювмасдан унга масҳ тортиш; 5. Муваққат никоҳни қонуний деб билиш; 6. Тақия, яъни хавфли жойларда ўз эътиқод ва мазҳабини яшириш; 7. Азон айтишда “ашҳаду анна Алиян валийуллоҳ” (Али Аллоҳнинг валийлигига гувоҳлик бераман) иборасини қўшиб айтиш; 8. Насроний ва яҳудий аёллар (аҳли китоб аёллари)га уйланишни ҳаром деб билиш. Шунингдек, уларнинг фикрича: бир ўтиришда учта талоқ берилса, битта талоқ ҳисобланади; талоқ икки одил киши гувоҳлигида қонуний кучга эга бўлади; бола бир аёлни бир кеча-кундуз ёки кетма-кет 15 марта эмгандагина эмизиш ҳукми

жорий бўлади. “ал-Ҳурр ал-омилий” ақидасига кўра, “бир мўмин киши фақатгина “мутъа” амалини бажаргандагина ҳақиқий мусулмон бўла олади”. Эрон Ислом Республикаси Конституциясига кўра давлатнинг ички ва ташқи сиёсати, айниқса, қонунчилик ва парламент ишлари ушбу мазҳаб нормаларига асосланган ҳолда олиб борилади. Жаъфария Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон, Ливан, Ироқ ва Озарбайжонда тарқалган. Исмоилия фирқаси – исломдаги шиа оқимининг асосий шаҳобчаларидан бири бўлиб, ислом тарихида жуда муҳим ўрин тутади. Ушбу фирқа вакиллари турли мамлакатларда ботиния, сабъия, қарматия, таълимия, мулҳидия ва ҳ.к. номлар билан ҳам аталганлар. Исмоилиянинг пайдо бўлиши VIII асрда шиалар орасидаги ўзаро бўлинишдан бошланди. Шиаларнинг кейинчалик “имомийлар” деб аталган бир гуруҳи Жаъфар ас-Содиқнинг кичик ўғли Мусо ал- Козимни еттинчи имом деб тан олдилар. Чунки Имом Жаъфар катта ўғли Исмоилни ворисликдан маҳрум этиб, имомликни кичик ўғлига васият қилган эди. Аммо, шунга қарамай, бошқа бир гуруҳ Жаъфар ас-Содиқнинг катта ўғли Исмоилни имомликнинг меросхўри сифатида тан олдилар. Исмоил отаси тириклигида вафот этганлиги сабабли кейинчалик унинг ўғли Муҳаммад ибн Исмоилни еттинчи имом сифатида қабул

қилдилар. Имомия шиаларидан фарқли равишда имоматнинг давомчиси Исмоилдир, деб даъво қилувчи ушбу фирқа ўзларини “исмоилийлар” деб атадилар. Манбаларда муборакийлар ва хаттобийлар исмоилиянинг ғоявий асосчилари сифатида кўрсатилади. Бироқ кейинги исмоилия муаллифлари хаттобийларни танқид қилиб, уларнинг мазкур йўналишга ҳеч қандай алоқаси йўқ деб таъкидлайдилар. Муҳаммад ибн Исмоилнинг ўлимидан сўнг улар орасида бўлиниш юзага келди. Улардан бир гуруҳи еттинчи имом деб Муҳаммадни тан олдилар. Шунинг учун улар сабъия (еттинчилар) деб аталдилар. Исмоилия мафкураси шаклланишининг илк давридаёқ унинг икки қирраси – “аз-зоҳир”, экзотерик (ташқи) ва “ал-ботин”, эзотерик (ички) намоён бўлди. Аз-зоҳир жиҳати жамоанинг оддий аъзоларига ҳам тегишли бўлиб, ал-ботин жиҳати эса фақатгина “хос” кишиларга тегишли бўлган. Улар исмоилия тузумининг юқори поғоналарини эгаллаган кишилар эди. Ташқи таълимот ўз ичига барча урф-одат ва жамоанинг оддий аъзоларига мажбурий бўлган шариатнинг ҳуқуқий қонунларини олган эди. Исмоилия таълимотининг бу жиҳати имомийлар таълимотидан жуда кам фарқ қилади. Исмоилиянинг “ички”, эзотерик ақидаси икки қисмдан иборат: 1. Таъвил ал-Қуръон – Қуръон ва шариатни аллегорик (ат- таъвил) тарзда шарҳлаш.

2. ал-Ҳақоиқ – “махфий”, “олий” ҳақиқатларни тафсир қилишга асосланган фалсафий ва илоҳий билимлар тизими. У “неоплатонизм” фалсафаси (хусусан, монотеистик-яккахудолик ғояларининг бирлашуви, реал дунё воқелигининг кўп қирралиги), Аристотель рационалистик фалсафаси, христиан гностицизми, мистикаси элементлари ва бошқаларни ўзлаштирди. Исмоилия диний-фалсафий тизимининг асосий элементлари космогоник ва даврийлик назарияларидир. Унинг ақидаси ўз ичига диний мажбуриятлар (фароид ад-дин) билан боғлиқ бўлган амалий илоҳиёт (ал- ибода), дин арконлари (аркон ад-дин) ва назарий илоҳиёт – “сирли лм” (илм ал-ботин), Қуръонни аллегорик шарҳлашни олади. Бунда исмоилия илоҳиётчилари “ташқи” ва “ички” жиҳатларнинг бир-бири билан мустаҳкам боғлиқ эканлигини таъкидлайдилар. Уларнинг диний-сиёсий ақидасининг асоси имомат – Али ибн Аби Толиб авлодларидан бўлган бегуноҳ имомнинг мавжудлигидир. Исмоилия фирқасининг дин асослари еттита бўлиб, улардан асосийси имомга итоат этишдир. Қолган олтитаси таҳорат, намоз, закот, рўза, ҳаж ва жиҳоддир. Бу фирқанинг ҳуқуқий тизими ал-Қози ан-Нўъмоннинг (ваф. 979 й.) “Даъоим ал-ислом” (ислом устунлари) китобида муфассал баён этилган бўлиб, имомия (жаъфария мазҳаби) фиқҳи билан деярли мос тушади. Улар орасида мерос, никоҳ ва бошқа баъзи хусусий масалалардагина фарқлар мавжуд. Бу фирқа вакиллари Ҳиндистон, Покистон, Бадахшон, Арабистон ярим оролининг жануби ва бошқа жойларда мавжуд. Нусайрий (Алавий) лар шиаларнинг 12 имомлик фирқасидан бўладилар. Улар ўз йўналишларини Ибн Нусайр номига нисбатлайдилар. Кейинги нусайрийлар ушбу номни ёқтирмайдилар

ва ўзларини “алавийлар” деб атайдилар. Лекин турклар уларни бу ном билан аталишини инкор этиб, Суриядаги ўзлари яшайдиган тоғлар номи билан номлашади. Кейинчалик, французлар XX аср бошларида уларни эски номлари билан атай бошладилар. Шунга кўра Нусайр тоғлари мустақил алавийлар ерларидан ҳисобланади. Улар насронийларнинг учлик ақидасига ўхшаш таълимотга эгалар. Уларнинг учликлари – Али, Муҳаммад ва Салмон ал- Форсийлардан таркиб топган. Бу рамз – маъно, исм ва эшик демакдир. Бунга кўра Алини маъно ёки ғайб, яъни Худо, Муҳаммад (с.а.в) исм ёки зоҳир исмнинг шакли, Салмонни эса маънога етакловчи “баб” (эшик) ёки йўл деб биладилар. Салмонни Жаброил фаришта даражасига кўтариб, Муҳаммад (с.а.в)га Қуръоннинг барчасини Салмон етказган деб ҳисоблайдилар. усайрийларнинг шаръий ҳукмлари Қуръонни ботиний услубда таъвил қилиш асосида ишлаб чиқилади. Ҳозирги кунда бу фирқа вакиллари Сурия Араб Республикаси аҳолисининг тахминан 10 фоизини ташкил этади. Бундан ташқари улар Ливан ва Туркиянинг жанубида жойлашган шаҳарларда ҳам яшайдилар. Друзлар ҳам ботиний фирқалардан ҳисобланадилар. Улар ўзларини муваҳҳидлар, яъни якка худога ишонувчилар деб номлайдилар. Друзларнинг пайдо бўлиши X – XI асрларда фотимийлар сулоласидан бўлган халифа ал-Мансур ибн Абд ал-Азиз

ал-Ҳоким (996-1021) номи билан боғлиқ. Улар 1017 йили халифа ал- Ҳокимни Худо деб эълон қилганлар. Манбаларда бу таълимот асосчиси ҳақида турли фикрлар мавжуд: 1) “Лаббод” лақаби билан танилган Ҳамза ибн Али аз-Завзаний; 2) “Аждаъ” номи билан танилган Ҳасан ибн Ҳидра ал-Фарғоний; 3) “Наштакин” лақаби билан машҳур бўлган Муҳаммад ибн-Исмоил ад- Дурузий (ваф. 1019 й)ни таълимот асосчиси деб ҳисоблайди. Охирги фикр ҳақиқатга яқинроқ деб ҳисобланади. Друзлар таълимоти бўйича манба Ҳамза ибн Алининг “Друз мусҳафи” номли асари аҳамиятли саналади. Ушбу асар 44 та бўлимдан ташкил топган. Асарда Қуръони карим оятлари ўзига хос тарзда талқин қилинади. Масалан, унда халифа ал- Ҳоким итоатидан бош тортганлар охиратда азобда, итоат қилганлар роҳатда, деб таъкидланади. Ушбу асарга қадимги юнон, хусусан Афлотун фалсафаси, яҳудийлик ва буддизм таълимотларидан ҳам ғоялар киритилган. Друзлар исломнинг зоҳирий қоидалари – жаннат, дўзах, фаришталарни, асосий рукнлари бўлмиш рўза, ҳаж амалларини инкор этадилар. Диний байрамлардан фақат қурбон ҳайитини ва шиаларда мотам маросими ҳисобланган ашуро (таъзийа)ни нишонлайдилар. Друзлар жамияти икки табақа: руҳоний ва жисмонийларга бўлинади. Руҳонийлар – ўз динларини чуқур биладиган, эътиқодларида мустаҳкам, барча ман қилинган нарсалардан парҳезкор инсонлар ҳисобланади. Жисмонийлар – ўз динлари ҳақида кўп нарсадан бехабар, дунёвий ишлар билан шуғулланадиган жоҳил инсонлардир. Друзлар таълимотида масжидга бориш, намоз ўқиш шарт эмас. Уларнинг ибодатхоналарида Пайшанба кунлари фақат руҳонийларгина тўпланадилар. Ўрта асрлардан бошлаб друзлар ўзларининг меросий мулкларига ва ҳукмдор амирлар сулоласига эга бўлган. Ливанда друз амирлари ҳокимияти, айниқса, Фахруддин II Маон (1590-1633 йй.) ва Башир II Шиҳоб (1789-1840) даврларида жуда

юксалган. Улар Сурия халқининг 1925-27 йилларда французлар ҳукмронлигига ва 1958 йилда Исроилга қарши қўзғолонларида фаол иштирок этганлар. Ҳозирги кунда друзлар асосан Ливан, Исроил, қисман Сурия, Иордания билан Ироқ ўртасида жойлашган саҳроларда яшайдилар. Зайдийлар имомлар сонини камайтирадилар. Уларнинг фикрича бешинчи имом Зайд ибн Али Зайн ал-Обидин бўлиб, ундан кейин келган имомлар хатоларга йўл қўйганлар. Улар ҳуқуқий масалалар бўйича суннийларга анча яқин бўлиб, Қуръон ва суннадан кейин қиёсни шариат асослари деб биладилар, раъй, ижтиҳод ва истеҳсонни ҳуқуқий асос сифатида қабул қиладилар. Улар биринчи ва иккинчи халифалар Абу Бакр ва Умар ибн Хаттобни бошқа шиалар каби хатокор деб билмайдилар ва уларга эҳтиром билан қарайдилар. Уларнинг мазҳаб асосчилари Зайд ибн Али фақиҳ ва муҳаддис эди. Унинг фиқҳий услуби Ибн Аби Лайло ва Абу Ҳанифа услубига яқин бўлган. Абу Ҳанифа унга хайрихоҳлик билдириб, уруш олиб борган даврида унга моддий ёрдам кўрсатган эди. Яман ўлкаси уларнинг асосий маркази ҳисобланади. “Мутъа” (вақтинча никоҳ) никоҳини зайдийлар ва фотимий (исмоилий) шиалар суннийлар каби ноқонуний деб биладилар. Шиаларнинг манбалари. Бу фирқанинг таълимотини асослаб берувчи кўплаб китоблар мавжуд. Мисол тариқасида Жаъфар ибн Ҳасан ал-Ҳалабийнинг “Шароиъ ал-ислом”, Муҳаммад ибн Ҳасан ан- Наждийнинг “Жавоҳир ал-калом”, Муҳаммад ибн Юсуфнинг

“Тазкират ал-фуқаҳо” ва бошқаларни келтириш мумкин. Исноъашарийа имомлари қуйидагилар: 1. Али ибн Аби Толиб (ал-Муртазо); 2. ал-Ҳасан ибн Али (ал-Мужтабо); 3. ал-Ҳусайн ибн Али (аш-Шаҳид); 4. Али Зайн ал-обидин ибн ал-Ҳусайн (ас-Сажжод); 5. Муҳаммад ибн Али (ал-Боқир); 6. Жаъфар ибн Муҳаммад (ас-Содиқ); 7. Мусо ал-Козим ибн Жаъфар ас-Содиқ (ал-Козим); 8. Али ибн Мусо (ар-Ризо); 9. Муҳаммад ал-Жавод ибн Али (ат-Тақий); 10.Али ал-Ҳоди ибн Муҳаммад ал-Жавод (ан-Нақий); 11.ал-Ҳасан ал-Аскарий ибн Али ал-Ҳоди (аз-Закий); 12.Муҳаммад ал-Маҳдий ибн ал-Ҳасан ал-Аскарий (ал-Ҳужжат ал-Қоъим ал-Мунтазир).

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 2. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga y e t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 4. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 5. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 6. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 7. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 8. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 9. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 10. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.

Похожие

Мовароуннаҳр фиқҳ мактаблари

Фиқҳ

Исломдаги йўналиш, ғоявий оқим ва ҳаракатлар

Исломнинг Марказий Осиёга кириб келиши ва исломлашув жараёнининг хусусиятлари

Ўрта осиёда ислом дини