logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Основы культурологии
  4. Исломдаги йўналиш, ғоявий оқим ва ҳаракатлар

Исломдаги йўналиш, ғоявий оқим ва ҳаракатлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB
Скачать
Исломдаги йўналиш, ғоявий оқим ва ҳаракатлар Режа : 1. Исломдаги илк бўлиниш. 2. Хаворижларнинг келиб чиқиши . 3. Шиалик йўналиши. 4. Суннийлик йўналиши. 5. Ақидавий таълимотлар. Исломдаги бўлинишларнинг бирламчи замини Муҳаммад алайҳис-салом вафотларидан бошланган. Чунки мусулмон жамоасига энди ким бошчилик қилади, деган масалада барчанинг фикри бир хил эмасди. Бунга сабаб мусулмонларнинг марҳум йўлбошчиси томонидан жамоага кейинги раҳбар ким бўлиши очиқ-ойдин кўрсатилмаганида эди. Аммо Пайғамбарга “халифа” (ўринбосар) бўлишга саҳобий Абу Бакр Сиддиқ учун алоҳида “ишора” бўлгани манбаларда қайд этилган. Расулуллоҳ вафотлари арафасида Абу Бакр Сиддиқнинг намозда мусулмонларга имомлик вазифасини ўтаб беришга берган кўрсатмалари йирик саҳобийлар томонидан мазкур “ишора” сифатида қабул қилинган эди. Илк икки халифа даврида мусулмонлар орасида бирликка эришилган бўлса, халифа Усмон ибн Аффон даврига келиб жамоа орасида фитналар пайдо бўлди. Усмон (р.а.) га уюштирилган суиқасд ҳам ана шу фитналарнинг натижаси эди. Халифа қатл этилгач, унинг ўрнига Али ибн Аб у Толиб (р.а.) сайланди. Ҳазрат Али (р.а.) қўшини таркибида собиқ халифа Усмон (р.а.) қотилларининг борлиги баъзи мусулмонларнинг норозилигига сабаб бўлди. Талҳа ибн Убайдуллоҳ, Зубайр ибн Авом ва Му ъ овия ибн Аб у Суфён каби саҳобалар Алига қарши чиқиб, бу ҳолатни шундай талқин қилдилар: “ Али қўзғолончиларга қарши курашда Усмонга ёрдам бермади, қодир бўла туриб одамларни бу ишдан қайтармади, бундан ташқари у халифалик мансабига кўтарилганидан кейин Усмоннинг қасосини олмади, балки у Усмонни қатл этилишидан манфаатдор бўлди ” . Бу уч саҳобанинг шундай фикр билдиришларига сабаб уларнинг ҳар бири халифаликка Алидан кўра ўзларини лойиқроқ деб ҳисоблаб, агар бу мансабда ўтирганларида, жамиятда илдиз отиб бораётган фитналарни томири билан юлиб ташлашга қодир эканликларини даъво қилардилар. Улар ўз даъволари ҳақ эканлигини турли йўллар билан исботлардилар . Талҳа ваИсломдаги илк бўлиниш Зубайр Умар вафотидан олдин халифа сайлаш хусусида кенгашга чақирилган олти кишидан биримиз... дейишса, Муовия эса Усмонга яқин қариндош ва унинг қасосини олишга лойиқ эканлигини рўкач қилди. Талҳа ва Зубайр “ ал-Жамал ” ( “ Туя ” ) жангида ҳалок бўлди . Шундан сўнг Али ўрнига халифаликка даъвогарлардан биргина Муовия ибн Аб у Суфён қолди. 657 йили Шомда Муовия ва Али ўртасида бўлиб ўтган Сиффин жанги мусулмонлардан икки гуруҳнинг ажралиб чиқишига сабаб бўлди. Бу гуруҳлар кейинчалик и сломдаги икки катта оқим – хавориж ва шиаларга айланди. Бу жангда Али ибн Аб у Толиб ортиқча қон тўкилишини истамай, қарши томон билан ўзаро битим тузиб, урушни тўхтатишга рози бўлди. Алининг тутган бундай муросасозлик сиёсатидан унинг қўшини орасидаги бир гуруҳ кишилар норози бўлиб, ажралиб чиқдилар. Худди шу вақтда янги диний оқим юзага келди. Яъни , Алига итоат этишдан бош тортганлар “ хавориж ” деб, Муовияга қўшилмай Али атрофига тўпланганлар эса кейинчалик “ шиа ” деб номлана бошланди. Бу икки тоифанинг ёнида эса “ жумҳур ” яъни қолган мусулмонлар жамоати турарди. Ҳ ар бир тоифанинг ўзига хос диний нуқтаи назари ва “ фиқҳи ” пайдо бўлди. Али билан Муовия ўртасидаги тузилган битим бир гуруҳ Али тарафдорларининг кескин қарш и лигига дуч келди. Битим пайтида Куфа яқинида турган 12 минг кишидан иборат кўшиннинг бир қисми Алидан норози бўлиб, “ ҳукм чиқариш фақат Аллоҳнинг кўлидадир ” , деган шиор билан қўшинни тарк этиб, Куфа яқинидаги Ҳарура қишлоғига кетдилар. Илгари Алига тарафдор бўлган бу фирқанинг Куфадаги “ хypyж ” (чиқиш) во қ еаси уларнинг “ хавориж ” (қарши чиқувчи) номини олишларига сабаб бўлди. Бу воқеа Ҳарура қишлоғида юз берганлиги боис уларни “ ҳарурийлар ” деб ҳам атаганлар. Бундан ташқари, улар ўзларини “ Шурот ” (жонларини Аллоҳ йўлида тиккан кишилар) деб ҳам номлаганлар. Яна Хаворижларнинг келиб чиқиши уларнинг “ Муҳаккима ” ( “ ҳукм Аллоҳнинг қўлида ” дегувчилар) номлари ҳам бор. Хаворижлар ўзларига Абдуллоҳ ибн Ваҳб ар-Росибийни амир этиб сайлаб, Али ва Муовия ни йўқ қилиш пайига тушдилар. Алини хаворижлардан Абдураҳмон ибн Мулжам қатл этгач, улар икки фирқага бўлиниб, бири Ироқда қолди, иккинчиси Арабистон ярим оролига кетди. Умавийлар даврида хаворижларга қарши кескин кураш олиб борилди. Чунки улар давлатга катта хавф солардилар. Бу даврда хаворижлар кучайиб, Карман, Форс, Ямома, Хадрамавт, Тоиф ва Яман каби катта шаҳарларни эгалладилар. Умавийлар даври тугаб, аббосийлар сулоласи халифаликни қўлга олганидан кейин ҳам бу тоифа бир муддат ўз кучини йўқотмади. Бироқ аббосийлар узоқ вақт уларга қарши узлуксиз олиб борган курашларидан сўнггина хаворижлар инқирозга юз тутди. Уламолар томонидан хаворижлар адашган фирқа сифатида тан олинган ва уларнинг ақидалари ботил, деб ҳисобланган. Хаворижлар таълимотлари:  “ Гуноҳ и кабира ” ( “ катта гуноҳ ” ) қилган кишини кофир деб эътиқод қилдилар . Шунга кўра , Усмонни Абу Бакр ва Умар йўлидан юрмагани учун кофир деди лар . Али, Муовия, Абу Мусо, Ибн Ослар “ Сиффин ” куни ўзаро сулҳ да қатнашганлари учун улар наздида кофир дир лар ;  Золим подшоҳга қарши чиқишни вожиб деб билди лар . Шиаликдаги “ тақия ” , яъни ўз эътиқодини яширин сақлаш мумкинлиги ҳақидаги ақидани рад этди лар . Ўзлари заиф бўлса лар ҳам, золим подшоҳ қудратли бўлса ҳам унга қарши чиқиш вожиб бўлаверади деб ҳисобла рдилар;  Қурайш қабиласида н бўлмаса ҳам, араб бўлмаса ҳам мусулмонлар томонидан сайланган ҳар қандай одам халифа бўла олади. Халифалик шиалар айтганидек , маълум жамоат ичида чекланмаган ;  Қуръони каримни “ махлуқ ” , яъни “ яратилган ” , азалий эмас деб эътиқод қиладилар;  Н а моз, рўза, закот ва бошқа амалларни имоннинг бир бўлаги ва киши то барча амалларни бажармагунча дили билан тасдиқлаб, тили билан айтиши кифоя эмас деди лар . VII аср иккинчи ярмида хаворижлар орасида йигирмага яқин турли гуруҳлар пайдо бўлди. Улар ичида энг йириклари – ибодийлар, азр ақ и й лар, ҳамда суфрийлар дир . Исломдаги уч йирик йўналишдан бири бўлиб, халифалик хусусидаги ихтилоф натижасида вужудга келган. Шиа сўзининг тўлиқ шакли “аш-Шиа” (тарафдорлар, гуруҳ, партия) ёки “Шиату Али” (Али тарафдорлари) бўлиб, бу ном ҳазрат Алига эргашганлар ва уларнинг авлодларига нисбатан берилган. Шиаликда имомат асосий диний рукнлардан ҳисобланиб, у жамият манфаатларидан эмас, балки дин рукнларидан келиб чиқади деб эътиқод қилинади. Уларнинг таълимотига кўра, раҳбар халқ томонидан сайланмай, балки раҳбарлик мерос сифатида ўтади. Расулуллоҳ Алини халифа этиб тайинлаган, ундан кейин эса халифалик унинг авлодларида қонуний мерос сифатида васият йўли билан узатилади. Улар Алининг халифаликка ҳақли эканлигини илоҳий деб биладилар, имомлик уларда пайғамбарлик каби илоҳий мансаб ҳисобланиб, Аллоҳ бандалари орасидан пайғамбарларини танлаб, уларни гуноҳлардан сақлагани ва уларга “илми ладун” (Аллоҳ ҳузуридан берилган илм) бергани каби, халифаларни ҳам шундай танлайди дейдилар. Абу Бакр, Умар ва Усмонлар эса бу ҳуқуқни Алидан зўрлик билан тортиб олишган, Али ўша даврда халифаликни бошқарганми ёки йўқми бундан қатъи назар, Алининг халифалиги Расулуллоҳ вафотларининг биринчи кунидан бошланган, деб даъво қиладилар. Шиалик имомийлар ва исмоилийлар каби икки йирик оқимга бўлиниб кетган. Шиалик Имомийлар ёки “ Исно ашария ” . Ушбу фирқа эътиқодича, имомлик Али ибн Абу Толибдан бошланади, сўнг унинг Фотимадан бўлган ўғлилари Ҳасан ва Ҳусайнга ўтади ва ниҳоят ўн иккинчи имом Муҳаммад Маҳдийга бориб тугайди. Шунинг учун бу фирқа Исно ашарийлар – ўн икки имомга эътиқод қилувчилар деб ҳам номланган. Имомийлар эътиқодига кўра, сўнгги – ўн иккинчи имом Муҳаммад Маҳдий ҳали ўлмаган, балки у 873-874 санада ғойиб бўлган ва охир замонда пайдо бўлиб, зулм ва фасодга тўлган Ер юзини тинчлик ва адолатга тўлдиради. Улар имомларни хато ва гуноҳдан маъсум (пок) деб ҳисоблайдилар. Бунга сабаб, уларнинг эътиқодларича, имомларга илоҳий илҳом келади ёки Расулуллоҳ ўз замонларида баён этишларига ҳожат бўлмаган аҳкомлар илмини уларга қолдирганлар. Шу боис улар имомга имон келтиришни мусулмонлик шартларидан бири деб ҳисоблашади. Улар имомга шундай тавсиф берадилар: “ Имом хатодан, адашишдан йироқ бўлган, тўғри йўлдаги, тақволи ва Аллоҳ қўллаган маъсум кишидир. Аллоҳ ва бандаларнинг ўртасида ҳужжат бўлиши учун Аллоҳ уларга шу хусусиятларни берди ”. Имомийлар шариат қонунларини Қуръонга, ўз олимларидан нақл қилинган кўрсатмаларга асосан тузадилар. Суннийликда фатво (диний ҳукм) чиқариш учун қўлланиладиган ижмо масаласида фақатгина аҳли байт (Али авлодлари) ижмосини қабул қиладилар ва бошқаларини рад этадилар. Исно ашария фирқаси суннийлик мазҳабларидан нафақат эътиқод масалаларида, балки ибодат масалаларида фарқланади. Бунга бир неча мисол келтириб ўтиш мумкин: - ㄴ Қур ъ они к аримнинг зоҳири (ташқи томони) ва ботини (ички томони) бўлиб, инсонлар фақат зоҳиринигина биладилар, ботинини эса, имомлардан бошқа ҳеч ким билмайди; - ㄴ мутъа никоҳи (вақтинча никоҳ) қонуний; - ㄴ талоқ икки гувоҳ олдидагина қабул бўлади; - ㄴ оҳод хабарлар (фақат бир кишидангина нақл қилинган ҳадислар) қабул қилинмайди; - ㄴ қайтиш ҳақ (Аллоҳ ўлганларнинг баъзиларини аввалги суратда дунёга қайтаради, бунинг учун имон даражаси ўта кучли ёки ўта бузғунчи инсон бўлиши керак); - ㄴ тақия ҳалол (тақия – азият етиш мумкин бўлганда ўз эътиқодини махфий тутиш). Ушбу фирқанинг таълимотини асослаб берувчи кўплаб китоблар мавжуд. Мисол тариқасида Жаъфар ибн Ҳасан Ҳалабийнинг “ Шарои ал- и слом ” , Муҳаммад ибн Ҳасан Наждийнинг “ Жавоҳир ал-калом ” , Муҳаммад ибн Юсуфнинг “ Тазкират ал-фуқаҳо ” ва бошқаларни келтириш мумкин. Исно ашария имомлари қуйидагилар дир : 1. Али ибн Аби Толиб (ал-Муртадо); 2. Ал-Ҳасан ибн Али (ал-Мужтабо); 3. Ал-Ҳусайн ибн Али (аш-Шаҳид); 4. Али Зайн ал-Абидин ибн ал-Ҳусайн (Ас-Сажжод); 5. Муҳаммад ал-Боқир ибн Али Зайн ал-Абидин (ал-Боқир); 6. Жа ъ фар ас-Содиқ ибн Муҳаммад ал-Боқир (ас-Содиқ); 7. Мусо ал-Козим ибн Жа ъ фар ас-Содиқ (Ал-Козим); 8. Али ар-Ридо ибн Мусо ал-Козим (Ар-Ридо); 9. Муҳаммад ал-Жавод ибн Али ар-Ридо (Ат-Тақий); 10. Али ал-Ҳоди Муҳаммад ал-Жавод (Ан-Нақий); 11. Ал-Ҳасан ал-Аскарий ибн Али ал-Ходи (Аз-Закий); 12. Муҳаммад ал-Маҳдий ибн ал-Ҳасан ал-Аскарий (ал-Ҳужжатул қоимул Мунтазир). Имомий шиалар асосан Эрон да истиқомат қиладилар . Ундан ташқари Сурия, Ливан, Ҳиндистон, Покистонда ҳам Исно ашария оқими вакилларини учратиш мумкин. Айни дамда имомийлар ҳам бир неча фирқаларга бўлинади. Зайдийлар . Мазкур фирқа асосчиси Зайд ибн Али Мадинада туғилган (698-740). Отаси Мухтор Сақафий, онаси эса Синд юртидан келган чўрилардан эди. Имом Зайд отаси қўлида таҳсил олди. Отасининг вафотидан сўнг диний илмларни акаси Муҳаммад Боқирдан ўрганди. Шунингдек, ўз тенгқурларидан бўлган Жа ъ фар Содиқ дан ҳадис ва фиқҳ илмларини ўрганди. Зайд ибн Али илм йўлида Басрага бориб мў ъ тазила, қадария, жаҳмия ва бошқа турли фирқалар ақидалари асосларини ўрганди. У вақтда Басра ва Куфада мазкур фирқалар каби форс фалсафасидан таъсирланган оқимлар кўп эди. У ерда Восил ибн Ато дан (мўтазилия фирқаси асосчиси) ақида илмини мукаммал эгаллагач, ўзи учун мў ъ тазилийлар йўлини танлади. Кейинчалик Зайд ибн Али мўътадилроқ йўлни танлади. Унинг фикрига кўра, имомлик бир шахс томонидан тайин қилинмайди ва у ўз авлодларига имомликни васият ҳам қилмайди, балки Фотиманинг зурриётидан бўлган шижоатли, мужтаҳид, хақни баралла айтувчи киши сайланади. Зайдийлар эътиқодига кўра: - ㄴ бир вақтнинг ўзида икки ўлкада икки имомга байъат қилиш жоиз; - ㄴ имомлар бегуноҳ эмас ; - ㄴ тақия (шароит оғирлашган пайтда эътиқодни сир тутиш) ножоиз; - ㄴ саҳобалар ҳақида нолойиқ сўзларни айтиш мумкин эмас; - ㄴ Абу Бакр, Умар ва Усмон (р.а.) лар ҳам халифаликка лойиқ бўлганлар. Имом Зайд ибн Алининг “ Мажму ъ” номли китобидаги қарашлари зайдия фиқҳининг асосини ташкил қилади. У ҳам бошқа фақиҳлар каби биринчи ўринда Қуръонни, кейин эса сунна, ижмо, қиёс, истиҳсон, сўнгра ақлни шариат асосларидан деб ҳисоблайди. Зайдия фиқҳининг ўзига хос томонлари қуйидагича: 0 аҳли китоб (самовий китобга эга бошқа дин вакиллари: яҳудийлар, христианлар) томонидан сўйилган ҳайвон гўштини ейиш, улар билан қуда-андачилик қилиш ҳаром; ㄴㄴ махси (оёқ кийим)га масҳ тортиш жоиз эмас. Зайдия фирқаси вакиллари ҳозирги кунда Яманда кўп учрайди. Бу фирқа бир неча майда фирқачаларга бўлинган. Улардан жорудия, сулаймония, батрия, қосимия, носирия, ҳодувияларни зикр этиш мумкин. Жаъфария. Шиаликнинг имомия фирқасидаги имомлардан бири Абу Абдуллоҳ Жаъфар ас-Содиқ 699 йил Мадинада туғилди. У Имом Муҳаммад ибн ал-Боқирнинг ўғли бўлиб, ота тарафидан насаби Али ибн Аби Толибга, она тарафидан насаби Абу Бакр ас-Сиддиққа боради. Ёшгина Жаъфар бобоси Зайн ал-Обидин қўлида тарбия топиб, унда н илм олди. Бобоси вафот этгач, отасининг қўлида илм олиб, кейинчалик замонасининг кучли олимларидан бирига айланди. Отаси 732 йил вафот этгач, уларнинг хонадони гўё Мадина дорилфунунларидан бирига айланди. Куфа, Басра ва ҳижоздан кўпгина олимлар келиб, ундан илм олганлар. Абу Абдуллоҳ диний ва дунёвий илмларни эгаллаган олимлардан эди. У Исломда биринчилардан бўлиб фалсафа йўналишига асос солган. Бундан ташқари у фиқҳ, ҳадис, калом илмларида ҳам пешқадамлардан бўлган. Жаъфария мазҳабининг суннийлик мазҳабларидан фарқли томони шундаки, уларда қиёс билан фатво чиқариш усули тан олинмайди, ҳадислардан фақат пайғамбар хонадонидан бўлган аҳли байт ривоят қилганларинигина қабул қиладилар. Бундан ташқари уларда мутъа ва тақия ҳалол деб ҳисобланади. Исмоилия. Исломдаги шиа оқимининг асосий ш а ҳобчаларидан бири бўлиб, Ислом тарихида жуда муҳим ўрин тутган. Ушбу фирқа вакиллари турли мамлакатларда “ ботиния ” , “ сабъия ” , “ қарматия ” , “ таълимия ” , “ мулҳидия ” ва ҳоказо номлар билан аталганлар. Исмоилиянинг пайдо бўлиши VIII асрда шиалар орасидаги бўлинишдан бошланди. Шиаларнинг кейинчалик “ имомийлар ” деб аталган бир гуруҳи Жаъфар ас-Содиқнинг кичик ўғли Мусо ал-Козимни еттинчи имом деб тан олдилар. Чунки Имом Жаъфар ичкилик ва маишатга берилган катта ўғли Исмоилни ворисликдан маҳрум этиб, и момликни кичик ўғлига васият қилган эди. Аммо, шунга қарамай, бошқа бир гуруҳ Жаъфар ас-Содиқнинг катта ўғли Исмоилни имомликнинг меросхўри сифатида тан олдилар. Исмоил отаси тириклигида вафот этганлиги сабабли, кейинчалик унинг ўғли Му ҳ аммад ибн Исмоилни еттинчи имом сифатида қабул килдилар. Имомия шиаларидан фарқли равишда имоматнинг давомчиси Исмоилдир деб даъво қилувчи ушбу фирқа ўзларини “ исмоилийлар ” деб атадилар. Муҳаммад ибн Исмоилнинг ўлимидан сўнг улар орасида бўлиниш юзага келди. Улардан бир гуруҳлари еттинчи имом деб Муҳаммадни тан олдилар. Шунинг учун улар сабъия (еттинчилар) деб аталдилар. IX асрнинг 2-ярмида “ Исмоилия ” нинг бу йўналиши “ қарматия ” деб номлана бошлади. Бошқа гуруҳ эса Муҳаммад ибн Исмоилнинг авлодларини имомлар сифатида тан олишда давом этдилар. Бу имомлар Аббосийлардан Сурия, Хуросон ва бошқа ерларга қочиб юрганлиги учун “ яширинган, махфий ” имом дейилиб, бу гуруҳ тарафдорлари уларнинг номидан жуда фаол даъватчилик ҳаракатини амалга оширдилар. Шимолий Африкада “ фотимийлар ” хокимият тепасига келгунига қадар Исмоилия ҳаракати тарихида “ ас-сатр ” “ яширинлик ” (махфийлик) даврини бошдан кечирди. X аср бошларидан бошлаб бу гуруҳни “ фотимий-исмоилийлари ” деб атала бошлади. Яширин имомнинг номи ва қайтиш жойи қаттиқ сир сақлангани учун узо қ вақт қарматийлар ва исмоилийлар орасида катта фарқ бўлмади. Баъзи тадқиқотчилар фотимийларгача бўлган даврни “ Исмоилия ” ҳаракатининг қарматийлик босқичи деб ҳисоблайдилар. Исмоилия мафкураси шаклланишининг илк даврдаёқ унинг икки қирраси “ ташқи ” – экзотерик (аз-зо ҳ ир) ва “ ички ” – эзотерик (ал-батин) намоён бўлди. “ Ташқи ” таълимот ўз ичига барча урф-одат ва жамоанинг оддий аъзоларига мажбурий бўлган шариатнинг ҳуқуқий қонунларини олган эди. “ Исмоилия ” таълимотининг бу жи \ ати имомийлар таълимотидан кам фарқ килади. “ Исмоилия ” нинг “ Ички ” эзотерик ақидаси икки қисмдан иборат: 1. “ Ат-Таъвил ” – Қуръон ва шариатни аллегорик тарзда шар ҳ лаш ; 2. “ Ал- Ҳ ақоиқ ” – “ махфий ” , “ олий ” ҳақиқатларни тафсир қилишга асосланган фалсафий ва илоҳий билимлар тизими. “ Исмоилия ” илоҳиётчилари “ ташқи ” ва “ ички ” жиҳатларнинг бир-бири билан мустаҳкам боғлиқ эканлигини таъкидлайдилар. Исмоилийларнинг диний-сиёсий ақидасининг асоси имомат – Али ибн Аб у Толиб авлодларидан бегуноҳ имомнинг бор бўлиши э ди. Исмоилийларда дин асослари еттита бўлиб, улардан асосийси имомга итоат этишдир. Қ олган олтитаси таҳорат, намоз, закот, рўза, ҳ аж ва жиҳоддир. Бу фирқа вакиллари Ҳиндистон, Покистон, Арабистон ярим оролининг жануби ва бошқа жойларда мавжуд. 657 йилги воқеалар ва уларнинг натижасида келиб чиққан фирқабозлик шароитида ҳам ўрта йўлни тутган, давлат раҳбарларига қарши бормаган, ўзларини суннатга амал қиладиган ва жамоатдан ажралмайдиганлар гуруҳи суннийлар ёки “аҳли сунна вал жамоа” деб аталди. Бугунги кунда суннийлар дунё мусулмонларининг 92,5 фоизини ташкил этади. Суннийлик доирасида тўрт фиқҳий мазҳаб ( араб. йўл) ва икки ақидавий таълимот мавжуд бўлиб, хавориж ва шиа фирқаларидан фарқли равишда улар бир-бирларини рад этмайдилар. Бугунги кунга қадар ҳам, сунний уламолар тўрттала фиқҳий ва иккала ақидавий мазҳабларнинг тўғри экани, уларнинг бир-бирини тўлдириши, бундай фарқлилик тарихий, ижтимоий омиллар маҳсули экани ва бу мусулмонлар учун осонлик яратишига иттифоқ қилишган. “Аҳли сунна вал-жамоа” таркибига кирувчи фиқҳий мазҳаблар қуйидагилардир: Ҳанафийлик мазҳаби . Ҳанафия мазҳабининг асосчиси ал-Имом ал- Аъзам Абу Ҳанифа ан-Нуъмон ибн Собит ал-Куфий (80-150/699-767) – форслардан бўлиб, умавийлар (661-750) ва аббосийлар (750-1258) давлати Суннийлик (Аҳли сунна вал-жамоа) йўналиши айни авж олган даврда яшаган тобиинлардандир. Абу Ҳанифа Анас ибн Молик билан учрашган ва ундан “Илм талаб қилиш ҳар бир муслим учун фарздир” ҳадисини ривоят қилган. Уни “аҳли раъй Имоми”, “аҳли Ироқ фақиҳи”, “Ҳанафий мазҳаби соҳиби” каби номлар билан манбаларда келтирилади. Касби газлама савдоси билан шуғулланиш эди. Ёшлик чоғидаёқ Қуръонни ёд олган. 18 йил устози Ҳаммод ибн Аби Сулаймондан таҳсил олган. Фиқҳ илмини Иброҳим ан-Нахаий ва аш-Шаъбийдан олган. Абу Ҳанифанинг етук талабаларидан Абу Юсуф (113-182/731-769) ва Муҳаммад ибн ал-Ҳасан аш-Шайбонийларни (132-189/709-805) алоҳида айтиб ўтиш зарур. Ҳанафий мазҳаби “насс”лардан (яъни Қуръон ва ҳадис) ташқари ҳадисларни қабул қилишда алоҳида шартларни белгилаганлиги, қиёс (аналогия), истеҳсон принципларидан фойдаланиши, Мовароуннаҳр мактаби маҳаллий урф-одатларни ҳуқуқ манбаи сифатида қабул қилиши билан ажралиб туради. Бошқа мазҳаблардан фарқли жиҳатлар мазкур хусусиятлар негизида юзага келади. Ҳанафий мазҳаби, асосан, Албания, Босния ва Герцеговина, Туркия, Сурия, Ироқ, Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон, Бангладеш, Туркманистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Қозоғистон, Тожикистон, Россия, Жибути, Эритрея мамлакатларида кенг тарқалган. Моликийлик мазҳаби . Имом Моликнинг тўлиқ исми – Молик ибн Анас ибн Молик ибн Аби Омир ал-Асбаҳийдир. Катта бобоси Абу Омир буюк саҳобий бўлиб, Муҳаммад алайҳис-салом билан доимо бирга бўлган. Баъзи ривоятларга қараганда, у тобиий мухдарам (яъни, саҳобалар даврида яшаган, лекин уларнинг бирортаси билан учрашмаган) эди. Кичик боболари Молик тобиъийларнинг улуғ уламоларидан бўлган. Имом Молик 711/712 йили Мадинада туғилган. Мадина уламоларидан илм олган. Илк устози Абдураҳмон ибн Ҳормуз бўлиб, у билан жуда узоқ вақт бирга бўлган, шу орада бошқа олимлардан ҳам таҳсил олган. Бундан ташқари улуғ саҳобий Абдуллоҳ ибн Умар хизматида бўлган Нофеъдан ва Ибн Шиҳоб аз-Зуҳрийдан ҳам илм олган. Молик ўн етти ёшга етганда ҳадис ва фиқҳ илмлари бўйича мударрислик мансабига тайинланди. Шундан кейин унинг номи ҳамма тарафга овоза бўлиб, шуҳрати кенг тарқалади. Оқибатда одамлар ундан илм олишга ҳар тарафдан кела бошладилар. Илм талаб қилиб келганлар эшикларининг олдида издиҳом бўлиб, ҳатто бир-бирлари билан уришиб кетардилар. Имом Молик одамларга етмиш йил чамасида фатво бердилар ва илм ўргатдилар. Имом Молик ҳадисларни саралаб “Муватто” (“Оммалаштирилган”) китобини ёзди. Моликия мазҳаби кўпроқ Миср, Судан, Ливия, Тунис, Жазоир, Марокаш, Мавритания, Кувайт, Баҳрайнда тарқалган. Шофиийлик мазҳаби . Имом Шофиий “Аҳли сунна вал жамоа”нинг Шофиия мазҳаби асосчиси бўлиб, тўлиқ исми – Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Идрис ибн Аббос ибн Усмон ибн Шофиъ ал-Ҳошимий ал-Мутталибий. У 767 йилда Фаластин диёрида таваллуд топган. Унинг насаби Муҳаммад алайҳис-саломнинг улуғ боболари Абдуманофга бориб тақалади. Муҳаммад ибн Идрис ёшлик чоғидаёқ Қуръони каримни ёд олган. У илм истаб онаси билан ота-боболари юрти Маккага келган. У ерда Макка муфтийси Муслим ибн Холид Занжийдан дарс олди. Муҳаммад ибн Идрис 15 ёшида диний илмларни мукаммал эгаллади. Шундан сўнг устозлари унга фатво беришга рухсат бердилар. Имом Шофиий Мадинага Имом Молик ибн Анас ҳузурига илм олиш мақсадида боради ва унинг “Муватто” китобини ёд олади. У Молик ибн Анас, Суфён ибн Уяйна, Фудайл ибн Иёд, амакиси Муҳаммад ибн Шофиий ва бошқалардан ҳадис илмини ўрганди. Имом Шофиий 184/800 йилда шиа мазҳабини қабул қилган деб айбланиб, Ироққа сургун қилинди. Кейинчалик Ҳорун ар-Рашид бу ишнинг туҳмат сабабли бўлганини билиб, Имом Шофиийга белгиланган сургунни бекор қилди ва унинг ўз фаолиятини давом эттиришига рухсат берди. Ироқда Имом Шофиий Абу Ҳанифанинг шогирдларидан Имом Муҳаммад аш-Шайбоний ва бошқа Ироқ фақиҳлари билан учрашиб, улар билан илмий мунозаралар ўтказди. У 199/814-815 йили Мисрга келиб, у ерда ўз илмий фаолиятини давом эттирди. Мисрда Имом Шофиий Ҳижоз ва Ироқ фақиҳ ва муҳаддисларидан эшитмаган ҳадис, фатволардан хабардор бўлди, шу сабабли кўплаб масалаларда унинг ижтиҳодий қарашлари ўзгарди. У бу ерда ўз мазҳабининг асосини ташкил қилган “ал-Умм” асарини ёзди. Имом Шофиий 204/819-20 йили Мисрда вафот этди. У ўз даврида саноқсиз шогирдлар етиштирди. Улардан Исмоил ибн Яҳё ал-Музаний, Абу Яъқуб Юсуф ибн Яҳё ал-Бувайтийларнинг номларини қайд этиш ўринли. Шофиий мазҳаби асосан Сурия, Ливан, Фаластин, Иордания, Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирликлари, Яман, Миср, Сомали, Комор ороллари, Мальдив, Ҳиндистон, Малайзия, Индонезия, Бруней султонлигида тарқалган. Ҳанбалийлик мазҳаби. Ҳанбалий мазҳабининг асосчиси Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Ҳанбал ибн Ҳилол ибн Асад аш-Шайбоний 164/780 йили Бағдод шаҳрида туғилган. Унинг оиласи Марвдан Бағдодга кўчиб келаётган вақтда онаси ҳомиладор бўлганлиги сабабли Имом Аҳмад Марвда туғилган деган фикрлар ҳам манбаларда зикр қилинган. Ўғли Солиҳнинг ривоят қилган шажарасига қараганда аждодлари Расулуллоҳнинг боболаридан бўлмиш Низор ибн Маод билан бирлашиб, ҳазрат Исмоилга бориб етиши ҳақида манбаларда хабарлар келган. Бобоси Ҳанбал ибн Ҳилол умавийлар даврида Сарахс волийлиги лавозимини эгаллаган ва аббосийлар сулоласининг тахтга келишида катта хизмат қилган. Аҳмад ибн Ҳанбал фаолиятининг энг юксак даври анъанавий илоҳиётшунослик билан мўътазилия орасидаги ғоявий курашнинг авжига чиққан (Қуръони каримни махлуқ, яъни яратилган деган ақидани халққа куч билан сингдириш билан боғлиқ “миҳна” - “синов”) даврига тўғри келди. 833 йилдан бошлаб аббосийлардан бўлмиш халифалар Маъмун, Муътасим ва Восиқ замонларида илоҳиётшунос олимлар “синов”дан ўтказилиб, мавжуд тузумга хайрихоҳ ёки мухолиф эканлиги текширилган. Аббосий халифа Маъмун (813-835) ҳукмронлигининг охирги йилларида мўътазилия мазҳабининг кучайиши натижасида кўпгина олимлар қатори Имом Аҳмад ҳам қувғинга учраб, 833-834 йилларда ҳибсга олинди. У қамоқда икки йилу тўрт ой тазйиқ ва қийноқ остида ҳаёт кечирди. Қамоқдан озод бўлгандан сўнг, яна фатво бериш билан шуғулланди ва ҳадис илмида ўзининг “ал- Муснад” асарини ёзди. Аҳмад ибн Ҳанбал 835 йил 31 майда Бағдодда вафот этди. У икки халифа – Маъмун ва Муътасим даврида Қуръони карим яратилган, деган ғоядан бош тортган. “Исломни бидъатлардан қутқарувчи” деган номи туфайли унинг атрофига Бағдоднинг йирик анъанавий илоҳиёт тарафдорлари (аҳл ас-сунна) йиғилади. Кейинчалик Аҳмад ибн Ҳанбал ҳанбалий мазҳабининг асосчиси сифатида танилди. Ҳанбалий мазҳаби ҳозирги кунда Саудия Арабистони, Қатар, Баҳрайн каби давлатларда тарқалган. Буюк мужтаҳидлар даврида юқорида зикр этилган мужтаҳидлар номи билан боғлиқ асосий сунний ҳуқуқий мазҳаблар пайдо бўлди ва ўз таълимотини шакллантирди. VIII асрнинг охири – IX асрнинг бошларида Мовароуннаҳрда (ҳозирги Марказий Осиёнинг аксарият қисми) исломдаги аҳл ас-суннанинг ҳанафий мазҳаби тарқала бошлади. Бухоро ва Самарқанд шаҳарларида шу мазҳаб таълимоти асосида Мовароуннаҳр фиқҳ мактаби таркиб топди. VIII-X асрларда Мовароуннаҳрнинг айрим шаҳарлардаги ҳанафийликка асосланган илмий марказлар пайдо бўлди. Бунга Ироқ ва Хуросон мактабларининг таъсири катта бўлди. Бухоро мактабига Абу Ҳафс Аҳмад ибн Ҳафс ал-Кабир ал-Бухорий (ваф. 832 й.) асос солган. Самарқанд илмий марказининг шаклланишига Абу Сулаймон ал-Жузжоний, Ибн Самоа ва Шаддод ибн Ҳукайм каби Балх фақиҳларининг хизмати катта бўлди. Бухоро фақиҳлари бу даврда асосан фиқҳнинг амалий масалалари (фуруъ ал-фиқҳ) билан, самарқандликлар эса ўз илмий фаолиятларини илоҳиёт (усул ад-дин) мавзуи билан шуғулланишга қаратдилар. Умуман фиқҳ, хусусан ҳанафий мазҳабининг ривожланиш тарихида XI- XII асрлардаги Мовароуннаҳр фақиҳларининг илмий фаолияти жуда муҳим ўрин тутади. Бу даврда етишиб чиққан ҳанафий фақиҳларидан – ад-Дабусий Аби Зайд (ваф. 430/1063 й.), ал-Ҳалвоъий (ваф. 456/1063 й.), Абу Бакр Муҳаммад ас-Сарахсий (400-483/1009-1090), ал-Паздавий Али (ваф. 482/1089 й.), ас-Садр аш-Шаҳид Умар (ваф. 536/1141 й.), ан-Насафий Умар (ваф. 537/1142 й.), Алоуддин ас-Самарқандий (ваф. 539/1144 й.), Ибн Моза Маҳмуд (ваф. 570/1174 й.), ал-Аттобий Аҳмад (ваф. 586/1190 й.), ал-Косоний Масъуд (ваф. 587/1191 й.), Қозихон (ваф. 592/1191 й.) ва юқорида зикр этилган ал-Марғиноний Али (ваф. 593/1196 й.) каби маълум ва машҳур фақиҳларнинг номларини келтириш мумкин. VIII аср иккинчи ярми, IX аср бошларига келиб мусулмонлар орасида эътиқодга боғлиқ бўлган – Аллоҳнинг зоти-сифатлари, тақдир, имон каби масалаларда ихтилофлар пайдо бўлди. Баъзи фирқалар ақлга ортиқча таянгани боис уламолар томонидан адашганлар қаторига қўшилган бўлса (мўътазилийлар, қадарийлар), баъзилари Қуръон ва ҳадис маъноларини сўзма-сўз талқин қилиш (жабарийлар, сифатийлар) орқали нотўғри йўлга кириб кетдилар. Иш шу даражага бордики, мазкур бузуқ ақида эгалари давлат раҳбари даражасигача кўтарилиб, аҳолига нотўғри ақидани мажбурлаб сингдирмоқчи ҳам бўлишди. Мана шундай вазиятда ақида илми билан жиддий шуғулланиш, Қуръон ва ҳадис асосидаги тўғри ақидани ишлаб чиқиш зарурати туғилди. Бу ишга қўл урган икки буюк аллома Имом Мотуридий ва Имом Ашъарийлар эди. Мотуридия таълимоти. Мотуридия таълимотининг асосчиси Абу Мансур ал-Мотуридий Самарқанднинг Мотурид қишлоғида 870 йилда Ақидавий таълимотлар таваллуд топиб, шу ерда 944 йил вафот этган. Қабри Чокардзида авлиёлар қабристонида жойлашган. Мотуридий ҳақида маълумотлар келган энциклопедик манбаларда унинг хориж сафарларига борганлиги ҳақида хабарлар учрамайди. Лекин, шунга қарамасдан Мотуридий Мовароуннаҳрда Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собитнинг фиқҳий ва ақидавий қарашларини сақлаб қолиши ва кейинчалик ушбу таълимот таъсирида ўзининг “Мотуридия” деб ном олган таълимотига тамал тошини қўйиши билан йирик олим сифатида шуҳрат қозонган. У ўзининг бутун умри давомида калом (ақида) илми билан машғул бўлган. Мотуридия таълимоти вакилларининг Абу Ҳанифа мазҳаби эътиқодига асосланган. Шундай бўлса ҳам, калом илмида “Ҳанафия каломи” деган ибора умуман ишлатилмайди. Бироқ, Мотуридий Мовароуннаҳрдан чиққан калом илмидаги энг машҳур аллома сифатида тан олингани ҳақиқатдир. Мотуридий йирик издошларидан яна бири Нуриддин ас-Собуний (ваф. 580/1184 й.) “Ал-Бидоя” асарида Мотуридийни “аш-Шайх ал-имом”, “Раис аҳли сунна вал-жамоа”, “Олим ал-ҳудо” каби сифатлар билан улуғлаган. Мотуридийнинг кейинги асрдаги издошларидан турк олими Ибн ал-Ҳумом ҳам ўзининг “Китоб ал-мусояра” номли асарида Мотуридий ва самарқандлик уламолар ҳақида сўз юритар экан, Мотуридийни уларнинг устози, деб атаган. Мотуридий хоҳ ўзи яшаган асрда, хоҳ кейинги асрларда бўлсин, таъсири кучли мутакаллим бўлган. Шунинг натижасида унинг калом илмидаги ўзига хос услублари ва фикрлари XI асрга келиб Мовароуннаҳрда алоҳида мактаб сифатида қабул қилиниши арафасида эди. Чунки бу каби эътирофни Саъдиддин Масъуд ибн Умар ат-Тафтазоний (ваф. 792/1390) ҳам унга нисбатан билдирган. Тафтазоний мовароуннаҳрлик ҳанафий мутакаллимларни “мотуридия” деган умумий ном билан атайди. Гарчи маълум сабабларга кўра, ашъарийлар каби кўп сонли тарафдорларига эга бўлмаса-да, аҳли сунна вал-жамоанинг энг кучли ва ўзига хос жабҳасини ташкил қилган мотуридия таълимоти келажакда кўп тадқиқ қилиниши муҳим бўлган таълимотдир. Шу билан бир қаторда айтиш лозимки, ҳозирги давр шарқшуносларининг қатор вакиллари Мотуридий таълимотига нисбатан “Ҳанафий-Мотуридий” атамаси қўллангани эътиборни тортади. Бундан кўриниб турибдики, улар мотуридия калом мактабини мустақил калом мактабидан кўра, кўпроқ, ҳанафия мактабининг бир бўлаги сифатида баҳолаганлар. Аммо юқоридаги фикрлардан қатъи назар, мотуридия таълимотини алоҳида калом мактаби сифатида эътироф этган олимларни ҳам учратамиз. Ашъария таълимоти. Мазкур таълимот асосчиси Абул Ҳасан Али ибн Исмоил ибн Исҳоқ ибн Солим ибн Абдуллоҳ ибн Мусо ибн Билол ибн Аби Бурда ибн Аби Мусо ал-Ашъарий бўлиб, у Басрада 260/873 йил таваллуд топган. Ашъарий дастлабки илмини ўз отасидан олади ва вояга етгач ўз замонасининг машҳур олимлари бўлган Абу Исҳоқ ал-Марвазий ва Ибн Сурайждан фиқҳ, Закариё ибн Яҳйо ас-Сожийдан ҳадис илмларини ўрганади. Ашъарий умрининг иккинчи ярмини асосан мўътазилияга қарши курашишга бағишлаган бўлса-да, дастлаб унинг ўзи мўътазилия таълимоти вакили бўлган. Мўътазилия таълимотида унинг устози Абу Али ал-Жуббоий бўлган. Ашъарий қирқ ёшигача мўътазилия таълимотига эътиқод қилган. Лекин ёши қирқларга етганда унинг қалбида ушбу таълимотга нисбатан шубҳалар пайдо бўла бошлайди, у устозининг ҳалқасида ўзини ноқулай сезар ва устозининг ақидавий қарашлари, фикрларидан тўлиқ қониқиш ҳосил қилмасди. Ниҳоят, Ашъарий устозининг дарсларидан бирида унга уч ака- укаларнинг қиёматдаги аҳволи ҳақида савол беради. Ашъарийнинг ушбу эътироз сифатидаги саволига Жуббоий жавоб бера олмайди. Шундан сўнг Ашъарий мўътазилия таълимотидан воз кечади. Шундан сўнг Ашъарий Басрадан Бағдодга кўчиб ўтади ва умрининг охиригача Бағдодда фаолият олиб боради. “Табақот аш-шофиия ал-кубро” (“Шофиийликнинг катта табақалари”) асари муаллифи Тожуддин ас-Субкий Ашъарий шогирдлари ҳақида маълумот берган: Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ат-Тоий, Абул Ҳасан ал-Боҳилий, Бандор ибн ал-Ҳусайн (ваф. 353/964 й.), Абул Ҳасан Али ибн Муҳаммад ат-Табарий (ваф. 504/1110 й.), Абу Бакр ал-Боқиллоний (ваф. 403/1012 й.), Абу Бакр ибн Фурак (ваф. 406/1015 й.), Абдулжаббор ибн Али ал-Исфаройиний (ваф. 408/1017 й.), ал-Хатиб ал-Бағдодий (ваф. 450/1057 й.), Абул Қосим ал-Қушайрий (ваф. 465/1072 й.), Абу Ҳомид ал-Ғаззолий (ваф. 505/1111 й.), Ибн Асокир (ваф. 571/1176 й.), Абул Фатҳ аш-Шаҳристоний (ваф. 548/1153 й.), Фахриддин ар-Розий (ваф. 606/1210 й.), Сайфуддин ал- Омидий (ваф. 631/1233 й.), Иззуддин ибн Абдуссалом (ваф. 660/1262 й.), Тақийуддин ибн Дақиқ ал-Ийд (ваф. 685/1286 й.). Мазкур олимлар ашъария таълимоти вакиллари ҳисобланган. Ас-Субкий “Табақот аш-шофиия ал-кубро” номли асарида Ашъарийнинг бир қанча асарлари ҳақида маълумот бериб ўтган: “ал-Умда фир-руъя”, “ал- Фусул фир радд алал-мулҳидин”, “ал-Мужаз”, “Имома Аби Бакр ас-Сиддиқ”, “Халқул аъмол”, “ал-Иститоъа”, “ас-Сифот”, “ар-Руъя”, “ал-Асмо вал- аҳком”, “ар-Радд алал мужассама”, “ал-Изоҳ”, “ал-Лумаъ ас-сағир”, “ал- Лумаъ ал-кабир”, “аш-Шарҳ ват-тафсил”, “ал-Муқаддама”, “ан-Нақс алал Жуббоий”, “ан-Нақс алал Балхий”, “Мақолот ал-мулҳидин”, “Тафсир Абил Ҳасан”, “Изоҳ ал-бурҳон фир радд ала аҳли аз-зайғ ват-туғйон”. Ашъарийнинг юқоридаги асарлари бизгача етиб келмаган. Лекин унинг қаламига мансуб бешта, “Мақолотул исломийин ва ихтилофул мусоллин” (“Исломдаги фирқалар ва намоз ўқувчиларнинг ихтилофлари”), “Рисола истиҳсон ал-ҳавз фи илм ал-калом”, “ал-Лумаъ фир радд ала аҳли аз-зайғ вал бидаъ”, “Рисола ила аҳлис сағр би-бобил абвоб”, “ал-Ибона ан усул ад- дияна” номли асарларининг илмий-таҳлилий нашрлари амалга оширилган. Абул Ҳасан ал-Ашъарийнинг вафот этган санаси ҳақида ҳам турли ихтилофлар мавжуд. Баъзи манбаларда 330/941 йил деб кўрсатилса, баъзиларида 330/941 йиллардан кейин вафот этгани айтиб ўтилган. Лекин аксарият манбаларда Ашъарий 324/936 йил вафот этгани ва Бағдодда дафн қилингани ҳақида маълумотлар мавжуд. Ислом оламида “аҳли сунна вал- жамоа” эътиқодида кўплаб уламолар мавжуд бўлса-да, унинг ақидавий қарашлари “Ашъария” номи билан алоҳида таълимот сифатида эътироф этилган. Абу Мансур ал-Мотуридий ва Абул Ҳасан ал-Ашъарийларнинг таълимотлари ўртасида фақатгина жузъий фарқлар бўлган ва улар асосан бир-бирини тўлдириб келган. Шунинг учун ҳам ушбу икки таълимот ислом илоҳиётида тўғри таълимот сифатида эътироф этилган. Юқорида зикр этилганидек, Ашъарий ва Мотуридий таълимоти асосан ўша даврда кенг тарқалган ва уламолар томонидан “адашган гуруҳлар” деб эълон қилинган мўътазилия, қадарийлар, жабарийлар, мушаббиҳа таълимотларига раддиялар беришга қаратилган. Адабиётлар 1. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Адаб ал-муфрад. – Т.: Ўзбекистон, 1990. 2. Ислом: энциклопедия. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. 3. Мўминов А., Йўлдошхўжаев Ҳ., Раҳимжонов Д., Комилов М., Абдусатторов А., Орипов А. Диншунослик. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан дарслик сифатида тавсия этилган. – Т.: Mehnat, 2004. 4. Уватов У. Муслим ибн ал-Ҳажжож. Т.: А. Қодирий номли “Халқ мероси” нашриёти, 1995. 5. Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва изоҳлар муаллифи Абдулазиз Мансур. – Т.: Тошкент ислом университети, 2007. 6. Ҳасанов А., Комилов Н., Уватов У., Азимов А., Раҳимжонов Д., Зоҳидов Қ. Ислом тарихи. – Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2008.

Похожие

Исломдаги оқимлар
Ақидавий таълимотлар ва ғоявий oқимлар
Тасаввуф
Ислом ва ҳозирги замон
Ҳиндуизм