Монийлик ва маздакийлик - Основы культурологии - Рефераты

Монийлик ва маздакийлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Монийлик ва маздакийлик Режа : 1. Моний ҳаёти ва унинг диний фаолияти. 2. Монийлик (Манихейство) таълимоти. 3. Маздакийлик (Маздакизм) таълимоти ва ҳаракати. 1

Шарқ ўлкаларида ер мулкчилигига асосланган ижтимоий-иқтисодий муносабатлар ҳукмрон бўлаётган илк ўрта аср даврининг бошларида, айниқса, араб халифалиги ташкил топиб, ислом дини Эрон – Турон бўйлаб тарқалиши давомида шарқ фалсафий-ахлоқий, диний- маънавий дунёсида зардуштийлик, буддавийлик, шаманлик, христианлик, ҳиндуийлик динлари билан бир қаторда Монийлик динининг ҳам нуфузи, обрў-эътибори баланд бўлган. Марказий Осиё, Эрон, Ғарбий Осиёнинг кўплаб халқлари ялписига бўлмаса-да, Монийликни қабул қилиб, катта ижтимоий таъсир кучига эга бўлган жамоалар ташкил қилганлар. Жумладан, илк ўрта асрларда туркий халқлар орасида Монийлик жамоалари кўпчиликни ташкил этган. Улар бутун Марказий Осиё ва Шарқий Туркистон бўйлаб тарқалган. Монийлик динининг асосчиси Сурайк Патик ҳисобланади. Кейинчалик унга Моний – руҳ лақаби берилган. Унинг номи арабийлаштирилган тўла шакли X аср араб тарихчиси Ибн ан-Надимнинг “Фиҳрист” китобида Моний ибн Фаттак Бобак ибн Абу Барзам деб зикр этилган. Монийнинг аждодлари Парфия подшоҳлари Аршакийлар хонадонига қариндош бўлган ва ўз даврида Парфияга қарам Бобил юртига юқори мансаблардан бирига тайинлаб юборилган. Монийнинг милодий 216 йилда (Аршакийлар подшолиги тугаб, сосонийлар ҳукмронлиги бошланишига ўн йил қолган бир пайтда) Бобил яқинидаги Мардину қишлоғида туғилишини мазкур тарихий жараён билан белгилайдилар. Монийнинг онаси Марям ёзма манбаларда хабар берилишича, Парфияда нуфузли Камсаракан уруғидан бўлиб, у ҳам Аршакий подшолари хонадонидан бўлган. Монийнинг болалик ва ёшлик йиллари Бобилнинг шимолий ҳудудларида, сомий (семитик) тилли маҳаллий муҳитда ўтган. Зийрак, қизиқувчан, кўпинча ўз фикрлари оғушида ўйчан юрувчи Моний болалик Моний ҳаёти ва унинг диний фаолияти 2

чоғида отасининг хизмати тақозоси билан Бобил яқинидаги ал-Мадоин (Ктесифон) шаҳрига кўчиб келади. Бу ерда шаҳар марказидаги ибодатхона ўзининг салобати, ҳашами билан болани мафтун этади. Моний аввалига мажусий динига эътиқод қилган, у қадимги динларнинг қонун-қоидалари ва йўналишларини яхши билган эди. У мажусийлар ибодатхонасига тез-тез бориб турди. Кунлардан бирида ибодатхонага келган Моний онгига сирли илоҳий товуш эшитилади. Ибодатхонадаги турли диний анъаналар 12 ёшли Моний учун ўз мазмунини йўқотади. Аввалига у ўша замон учун жозибали бўлган гностикларнинг “Муғтасила” (ювинувчилар) номли жамоасига аъзо бўлади. Тезда бу жамоадан ҳам кўнгли тўлмай қолади. Ниҳоят, чуқур тафаккурга берилган Моний 12 ёшида ўзига илоҳий хабар келганини маълум қилади. Унга ўзидан хабар берган илоҳнинг номини Моний “Икки моҳият Руҳи” деб атайди. Шунга кўра, Моний дини дуалистик ғояга асосланган деб айтиш мумкин. 241 йилда, Моний 24 ёшга етганда унга ўз илоҳидан яна хабар етишади. Шундан сўнг Моний ўзининг даъватчилик фаолиятини бошлайди. Бу пайтда Эронда Аршакийлар подшолиги тугаб, Сосонийлар сулоласининг асосчиси Ардашир Попак ўғлининг подшолиги ниҳоялаб қолган эди. Унинг ўғли Шопур I (242-273) Моний таълимотининг илк ҳомийсига айланди. Подшоҳ Шопурнинг тахтга ўтириш маросими пайтида Моний биринчи марта ўз таълимотини баён қилиб ваъз айтган. У ўзини само нури элчиси ҳисоблаган ҳамда ўзининг таълимотида урушмаслик, мол-дунё тўпламасликка даъват этади. Моний тарғиб қилаётган диннинг асоси нур ва зулмат ўртасидаги азалий кураш таълимотидир. Унинг мазмун-моҳияти эса нурнинг зулмат устидан ғалаба қозонишига кўмаклашиш ғоясидир. У бутун борлиқ – жонли ва жонсиз табиат инсоният жамияти ўз ибтидосидан бошлаб ана шу икки қарама-қарши дунёнинг қутбларида туриб курашиб келадилар, деб тушунтиради. Монийликдаги нур ва зулмат тушунчалари эзгулик ва Монийлик (Манихейство) таълимоти 3

ёвузлик каби ижтимоий-ахлоқий категорияларнинг тимсоли сифатида ифодаланади. Монийлик зардуштийлик ва христианликнинг хусусиятларини ўзида жам қилган. Монийлик христианликдан мессия (халоскор) ҳақидаги ғояларни олган. Зардуштийликдаги дуализм — яхшилик билан ёвузлик, нур билан қоронғулик, руҳий олам билан моддийлик орасидаги кураш Монийлик эътиқодининг асосини ташкил этади. Биринчи оламда худо, иккинчисида – шайтон (Иблис) ҳукм суради. Икки олам кураши фалокат билан тугайди. Натижада моддийлик ҳалокатга учраб, руҳ озодликка чиқади. Монийлик таълимотига кўра, бу дунё ёвузлик дунёсидир. Инсон икки унсурдан – нур фарзанди бўлган руҳ ва зулмат фарзанди ҳисобланмиш жисмдан иборат. Шунинг учун ҳам у зулматга қарши курашда нур кучларига мадад бера олади. Моний ўзини Исо ишининг давомчиси, Инжилдаги “Фораклит” (Параклет) деб атади. Зардуштийликдан фарқли ўлароқ, дуализм таълимотига кўра, нур ва зулмат азалийдир. Зардуштийлар таълимотида эса зулмат, баъзи сабабларга кўра, кейинчалик пайдо бўлади. Монийликда нур ва зулмат азалийлик жиҳатидан тенг бўлиб, жавҳар (ядро), табиат (характер), феъл-ҳаракат, жойлашган тараф ва жойи, унсурлари, жисм ва руҳлари жиҳатидан турличадир. Ҳеч бир нарса йўқдан бор бўлмайди. Азалда бор нарса йўқ бўлмайди. Шунинг учун ҳам нур ва қоронғулик азалий ва абадийдир. Бу иккала куч ҳам кучли, эшитувчи, кўрувчи, сезгир, билимдондир. Аммо ўзига хос хусусиятларига кўра бир-бирига қарама-қарши муносабатда бўлган. Моний ўз динига тарғиботни, аввало, ўз оиласи ва яқинларини даъват қилишдан бошлади. Месопотамия (Бобил), Эрон шароитида анъанавий динларнинг мавқеи анча баланд бўлгани сабабли Моний таълимоти у ерларда унча муваффақиятга эриша олмади. Натижада Моний Шарққа қараб ўз динини тарғиб қилиш мақсадида сафарлар қилди. У Хуросон, Ҳинд, Турон, Шарқий Туркистон ўлкаларида бўлди ва муваффақият қозонди. Бу ўлкаларда 4

моний таълимотини қўллаб-қувватловчи диний жамоалар пайдо бўла бошлади. Моний сафардан қайтгач, Сосоний подшоҳи Ардашир Папаканнинг Феруз (Пероз) ва Миршоҳ исмли ўғиллари унинг динига кирдилар. Сулоланинг иккинчи вакили Шопур I даврида Монийнинг подшоҳ саройида мартабаси янада ортиб у давлатнинг руҳий-ғоявий раҳнамосига айланди. Шундан бошлаб Моний сарой аъёнлари сафида Шопур билан бирга кўп йиллар ёнма-ён яшади. Моний барча тадбирларда, шунингдек, сафарларда подшоҳга ҳамроҳлик қилди. 244-261 йилларда Моний Миср ва бир қатор Ғарбий Европа мамлакатларида Марказий Осиё ва бошқа Шарқий Осиё ўлкаларида ўз динининг миссионерлик тарғиботларини ғоят самарали олиб борди. Бу ишда унинг Мар-Аммо сингари издошлари катта хизмат қилдилар. Моний ўзининг асарларидан бирида “менинг диним ҳар бир элда, ҳар бир юртда ва ҳар қандай тилда барча учун қуёшдай равшан бўлади ва узоқ мамлакатларга тарқалади”, – дея башорат қилган эди. Монийликнинг тарқалишида Эроннинг шарқий ўлкалари, собиқ Парфия ерлари ҳамда Марказий Осиё таянч майдони бўлиб хизмат қилди. VIII-IX асрларга келиб худди шу ўлкалар орқали Моний дини Шарқий Туркистон, Марказий Осиё бўйлаб кенг тарқалди. Монийликнинг уйғур, туркий, суғдий, парфия тиллардаги кўплаб ёдгорликлари унинг Буюк Ипак йўли тармоқлари бўйлаб ёйилган халқаро дин даражасига етганлигидан далолат беради. Шопур I вафот этгач Эрон тахтини унинг ўғли Ормазд I эгаллади. Лекин унинг подшоҳлиги узоққа чўзилмай, Шопурнинг бошқа ўғли Варахран I (Баҳром) тахтга келди. У зардуштийлик динига эътиқод қилувчилардан эди. Шунинг учун унинг ҳумронлиги даврида зардуштийликнинг мавқеи мавжуд барча динлар, жумладан, Монийликка нисбатан анча юқори бўлган. Зардуштийлик динининг коҳинлари Монийнинг таълимотига кескин қарши чиққанлар. Варахран I зардуштийликнинг кўзга кўринган мўъбадларидан 5

бири Сосонийлар давлатининг олий судьяси ва “шоҳлар шоҳининг” диний устози унвонига эга бўлган Картирнинг кўрсатмаларига асосан Монийликни бошқа динлар қаторида таъқиб қилди. Бу жараён 275 йилда Монийнинг қамоққа олиниб, 277 йилда қатл этилишига олиб келди. Оқибатда, Эронда зардуштийликнинг давлат дини даражасига кўтарилишига замин яратилди. Монийлик жамоалари эса қувғинга учраб Шарқ ўлкалари бўйлаб тарқалиб кетдилар. Картир ушбу воқеаларни тасвирлаб, шундай деган: “Яҳудий, буддавий роҳиблар, брахманлар, назарейлар, христианлар, Монийлар барчаси йўқ қилинди, улар худоларининг тасвирлари ҳамда ибодатхоналари вайрон қилинди, кўплаб оташ ибодатхоналарга асос солинди”. Монийлик Сосонийлар давлати билан бир қаторда Кушон империясида ҳам тарқалган. Бу ҳақда кўплаб тарихий ёзма манбалар гувоҳлик беради. Моний дини Марказий Осиё ўлкалари бўйлаб III асрдан то XV асргача ўз жамоаларига эга бўлиб келган. Бу диннинг тарқалиши ва тақдири ҳақида Абу Райҳон Беруний шундай дейди: “Моний даъватини қабул қилганларнинг қолдиқлари ислом шаҳарларининг бирор жойида жам бўлишлари мумкин бўлмайдиган даражада тарқалиб кетганлар. Ислом мамлакатидан ташқарида эса, Шарқ туркларининг, Хитой, Тибет аҳолисининг аксари, ҳиндларнинг баъзилари моний динига эътиқод қиладилар”. Марказий Осиёда Монийликнинг йирик марказлари Марв шаҳри ва Самарқандда бўлган. Бу диннинг Шарқда кенг тарқалишида ушбу марказларнинг роли катта бўлган. Маздакийлик Эронда ва унга қўшни мамлакатларда илк ўрта асрларда тарқалган. Асосчиси – Маздак (470-529). Таълимотнинг асосий ғоялари III аср охирларида пайдо бўлган. Унинг таълимотига кўра, дунё жараёнларининг замирида оқилона қонуният асосида ҳаракат қиладиган ёрқин ва эзгу ибтидо билан бетартиблик Маздакийлик (Маздакизм) ҳаракати ва таълимоти 6

ва бебошлик, айқаш-уйқашлик тарзида намоён бўладиган нурсиз ёвуз ибтидо ўртасида муросасиз кураш боради. Бу кураш, албатта, эзгулик фойдасига ҳал бўлади. Маздакийлик таълимоти бир қарашда жамият аъзоларини ўзаро ёрдамга, адолат ва тенгликка чақирган. Бойликка ружу қўйишни, шахс манфаатлари учун курашни инкор этган. Худо олдида ҳар қандай инсон тенг, жамият бойликлари ҳамма учун баробар, деб тарғиб қилган. Таълимот ўз наздидаги ижтимоий тенгсизликни йўқотиш учун курашган. Ушбу тенгсизликни ёвузлик аломати деб ҳисоблаган. Одамларнинг ижтимоий-иқтисодий тенгсизлигига барҳам бериш учун куч ишлатишга рухсат берган. Бунинг оқибатида, милодий V аср охирларида маздакийлик ҳаракати Марказий Осиё ва Эрон ҳудудларида кенг ёйилган халқ қўзғолонига айланиб кетган. Маздакийлик ҳаракати 490-530 йиллар орасида Сосонийлар Эронида давлат миқёсига чиқди. Бу даврда Эронда сосонийлар сулоласи вакилларининг мавқеи пасайиб, чин ҳокимият амалда йирик зодагонлар ҳамда зардуштий руҳонийлари қўлига ўтган. Ижтимоий-иқтисодий нотенглик, меҳнат аҳлининг қаттиқ эзилиши ҳисобига бойликни бир гуруҳ зодагонлар ихтиёрида тўпланиши рўй берган эди. Бунинг устига Эрон салтанати ҳарбий муносабатларда, айниқса, Марказий Осиёда шаклланган эфталитлар давлати билан ҳарбий-сиёсий тўқнашувларда муваффақиятсизликка учради. Ҳарбий харажатларнинг кўпайиб кетиши, мамлакат хўжалигининг танг аҳволга келиши халқ норозилигига сабаб бўлди. Натижада, Маздакнинг ижтимоий тенглик ғоялари маздакийликнинг ғоявий байроғига айланди. Маздакчи қўзғолончилар зодагонлар мулкларини босиб олиб, оч-наҳор, яланғоч, қашшоқларга улашиб бера бошладилар. Сосоний подшоларидан Қубод I аввалига зодагонларнинг ҳокимиятдаги таъсирини тугатиш учун Маздак ва унинг тарафдорларини қўллаб- қувватлади. Чунки уни 496 йилда зодагонлар – зардуштий диндорлар тахтдан ағдариб ташлаган эдилар. Ниҳоят, 499 йили Қубод I маздакийлар ёрдамида 7

тахтни қайта эгаллади. Ҳокимият атрофида маздакийлар мавқеи кучайди. Маздакийларнинг раҳбари сифатида Маздак Қубод ҳукуматида энг олий даражага эришди. Мамлакат бўйлаб маздакийлар бойларни талон-тарож қилишда давом этишди. Ниҳоят, бу вазият зодагонларни ҳам ўз мулклари ва ижтимоий мавқеларини ҳимоя қилиш чораларига мажбур этди. Қубод ҳукмдорлигига қарши кучли оппозиция туфайли Қубод I зимдан зодагонлар билан тил бириктира бошлади. У ўз вориси Хусравни маздакийларга қарши отлантирди. VI асрнинг 30-йиллари арафасида Хусрав Маздак ҳаракатини, хусусан, унинг бошчилигидаги қўзғолонни бостиришга эришди. Маздак ўлдирилди. Маздакийлик диний-фалсафий, ижтимоий ҳаракати тарихчилар эътиборини асрлар давомида ўзига жалб қилиб келган. Бир томондан, маздакийлик демократик, содда коммуначилик ғоялари ва ҳаракат усуллари билан омма учун жозибадор кўринган бўлса, иккинчи томондан, бу ҳаракат, тақдири илоҳга қарши исён кўтариш билан тенг эди. Маздак ва унинг диний-фалсафий ақидалари орасида мулк умумийлиги ва тенглигини тарғиб қилиш каби банд алоҳида ўрин тутган. Бу қоидага кўра, жамиятда аёллардан барча учун умумий мулк сифатида фойдаланиш ҳам кўзда тутилган. Лекин бу қоида ҳаётга қанчалик татбиқ этилгани маълум эмас. Тадқиқотчилар эса бу қоидани зодагонлар орасидаги юзлаб аёллардан иборат ҳарамлар тутиш одатига қарши қўлланган, деб ҳисоблайдилар. Маздакийлик диний ғоя ёки диний таълимотдан кўра, кўпроқ чуқур ижтимоий-иқтисодий сабаблар заминида юзага келган диний-сиёсий ҳаракат бўлиб, халқ оммасининг орзуларини амалга ошириш йўлидаги уринишлари асосига қурилган эди. Аммо бу ҳаракат ўз олдига қўйилган мақсадга эриша олмади. 8

Адабиётлар 1. Беруний Абу Райҳон. Қонуни Масъудий // Танланган асарлар. V том. Биринчи китоб. – Т., 1973. 2. Беруний, Абу Райҳон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар // Танланган асарлар. I том. – Т., 1968. 3. Исҳоқов М. Халқ даҳосининг қадимги илдизлари ва илк куртаклари. (Зардуштийлик, Зардушт ва Авесто ҳақида) / “Тил ва адабиёт таълими” журнали, 1992. № 2. 4. Васильев А. История религий Востока. – М.: 2000. 5. Кривелев И. История религии. – М.: 1989. 6. Религиоведение: хрестоматия / сост. В.Б.Рожковский, Д.Л.Устименко. – Ростов на Дону: Феникс, 2009. 7. Религиозные традиции мира. В 2-томах. – М.: 1996. 8. Струве В. Родина зороастризма // Востоковедение, Москва-Ленинград, 1948. 9. Язбердиев А. Книжное дело в древней Средней Азии // Философский энциклопедический словарь. – М.: 1983. 9

Похожие

Манихеизм

Миллий ва умуминсоний маънавият хамда уларнинг узаро муносабати

Марказий Осиё халқлари динлари ва эътиқодлари манбаларининг тарихий жиҳатлари

Ислом илоҳиёти

Қадимий диний эътиқодлар излари