Ислом илоҳиёти - Основы культурологии - Рефераты

Ислом илоҳиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Ислом илоҳиёти Режа:  Муътазила.  Аҳл ас-сунна ва-л-жамоа эътиқоди.  Мотуридийа.  Ашъарийа.

Муътазила. Муътазилийлик сўзи арабчадан олинган бўлиб, ажралиб чиққанлар, узоқлашганлар деган маъноларни англатади. Муътазилийлар – исломдаги ақидавий фирқалардан бири бўлиб, улар қадарийлар , аҳл ал-адл , аҳл ат-тавҳид ва ваъидийлар каби номлар билан ҳам танилганлар. Муътазилийлик мактаби V III асрда Умавийлар халифалигининг охирларида вужудга келиб, Аббосийлар даврида катта эътиборга эга бўлган фирқадир. Аббосий халифалар ал-Маъмун, ал-Муътасим ва ал-Восиқлар даврида (813-847) расмий эътиқод даражасига кўтарилган. Бироқ ал- Мутаваккил (847-861) даврга келиб муътазилийлар таъқибга учради. Унинг асосчиси Восил ибн Ато (ваф. 748 й. )дир. У машҳур ислом илоҳиётчиси ва фақиҳи Ҳасан ал-Басрий (ваф. 728 й.)нинг шогирдларидан бўлган. Кунларнинг бирида Ҳасан ал-Басрий шогирдларига дарс бераётган вақтда бир одам келиб шундай деди: «Замонамизда бир тоифа борки, улар катта гуноҳ қилган инсонларни кофирга чиқарадилар ва иккинчи бир тоифа борки, улар катта гуноҳ қилган инсонларнинг имонларига зарар етмайди, деб эътиқод қиладилар. Сиз шунга нима дейсиз?» Бу саволга Ҳасан ал-Басрий жавоб беришга ўйланиб турганларида, Восил ибн Ато устозидан олдин: «Мен катта гуноҳ қилган инсонни кофир ҳам, мўъмин ҳам деб ҳисобламайман, балки, у ал-манзила байн ал-манзилатайн , яъни икки манзил ўртасидаги манзилдадир, агар вафотидан олдин Аллоҳга тавба қилмаса, дўзахда абадий қолажакдир», – деди. Ҳасан ал-Басрий эса ушбу саволга: «Улар мунофиқлардир», деб жавоб берди. Устозининг бундай жавобидан қониқмаган Восил ибн Ато ҳамда Амр ибн Убайд (ваф. 761 й.)лар унинг даврасидан ажралиб, муътазилийлик фирқасига асос солдилар. Кейинчалик улар таълимотларини ёйиш мақсадида Басра, Куфа, Бағдод, Насаф, Дамашқ ва Мисрга ўз тарғиботчиларини юбордилар. Муътазилийлик фирқаси дастлаб «инсон ўз амалини ўзи яратади», деган фикр билан ўз таълимотларини бошлаганлар. Кейинчалик ўз эътиқодларини 5 асосда барпо қилганлар:

1. ат-Тавҳид (Аллоҳнинг ягоналигига эътиқод қилиш). Бу ақидага асосан муътазилийлар Аллоҳни шерикдан, ўхшатишлардан пок, унинг ҳукмига ҳеч ким қарши чиқа олмайди, инсонларда содир бўладиган ҳолатлардан ҳеч бири унда содир бўлмайди, деб биладилар. Аҳл ас-сунна қуйидаги мавқелари учун уларни танқид қилдилар: 1. Аллоҳни охиратда кўриш мумкин эмас. 2. Аллоҳнинг сифатлари унинг зотидан бошқа эмас. 3. Қуръоннинг яратилганлиги. 2. ал-Адл (адолат). Бунга кўра, Аллоҳ бандаларнинг амалларини яратмайди, уларнинг бузилишларига ҳам рози бўлмайди, балки бандаларнинг ўзлари Аллоҳ уларга берган қудрат билан буюрилган ишларини бажарадилар ва қайтарилган ишларидан сақланадилар. Аллоҳ бандаларга фақатгина ўзи яхши кўрган амалларни буюради ва уларни ўзи ёмон кўрган барча амаллардан қайтаради. Шунинг учун Аллоҳ бандалар қиладиган барча ёмон амаллардан покдир. Уларни қурблари етмайдиган ишга буюрмайди. 3. ал-Ваъд (солиҳ амалга мукофот ваъдаси) ва-л-ваъид (ёмон амалларга жазо ваъдаси). Ушбу ақидага кўра, Аллоҳ таоло бандаларнинг қилган амалларига қараб уларга мукофот ёки жазо беради. Катта гуноҳ қилган бандаларни эса то тавба қилмагунларига қадар кечирмайди. 4. ал-Манзила байна-л-манзилатайн (мўъминлик ва кофирлик орасидаги ҳолат). Бунда зино, ўғирлик, ароқ ичиш каби катта гуноҳ қилган банда мўъмин ҳам бўлмайди, кофир ҳам бўлмайди, балки шу икки даража ўртасида қолади. Бу ақида муътазила асосчиси Восил ибн Ато томонидан белгиланган. 5. ал-Амр би-л-маъруф (яхшиликка буюриш) ва-н-наҳй ани-л-мункар (ёмонликдан қайтариш). Мутазилийлар ушбу қоидани ислом динига даъват, адашганларга йўл кўрсатиш учун барча мўъминларга вожиб деб белгилаганлар. Ҳар бир мўъмин ўз имкониятидан келиб чиқиб, бу вазифани бажариши зарур: олим илми билан, котиб қалами билан, қилич соҳиби қиличи билан.

Муътазилийлик эътиқодий масалалар ни баён қилишда ақлни нақлдан устун қўяди. Улар юнон ва ҳинд фалсафасидан таъсирланган ҳолда, ҳар бир масалани ақлга таяниб ечишга ҳаракат қиладилар. Ҳозирги кунда муътазилийлар мактаби мавжуд эмас. Бироқ замонавий ислом илоҳиётчилари орасида уларнинг фикр ва ғояларини қўллаб- қувватловчилар бор. Аҳл ас-сунна ва-л-жамоа эътиқоди. Калом илми ўрта асрларда диний- фалсафий фикрларни, диннинг назарий асосларини ўрганиш, ислом ақидаларига эътиқод қилиш ҳақидаги билимларни жамлаган. Эътиқод қилиниши лозим бўлган диний талабларга нисбатан ақлий мулоҳаза юргазиш жараёнида калом махсус билимлар тизими мажмуи сифатида вужудга келди. Калом ( Илм ал-калом ) атамаси кенг маънода ўрта асрлар мусулмон адабиётида диний-фалсафий мавзуларда (жумладан, насронийлик ва яҳудийлик динларида ҳам) эркин фикр юритишларга нисбатан қўлланилган, тор маънода эса Қуръон ва сунна таълимотини ақл-идрокка мос талқин этиш, тафаккурга суяниб иш юритишга нисбатан ишлатилган. Рационалистик йўналиш вакиллари: мутакаллимлар ва файласуфлар орасидаги фарқ улар таҳлил этадиган масалаларининг бошқа-бошқалигида. Мутакаллимлар илоҳиёт масалалари билан шуғулланадиган бўлсалар, файласуфлар эса дунё, жамият ва инсоният ҳақидаги ғоялар дунёси билан шуғулландилар. Калом илми дастлаб исломда мавжуд бўлган турли диний-сиёсий фирқалар (хаворижлар, қадарийлар, жабарийлар, муржи’ийлар)нинг ўзаро мунозаралари ва бошқа дин (маздакийлик, насронийлик) вакиллари билан баҳс жараёнида шаклланди. Ушбу тортишувларда Қуръон ва сунна каби ислом манбалари асос қилиб олинди. Шулар асосида калом илмининг дастлабки предмети вужудга келди: Аллоҳнинг ягона вужудлиги ва унинг сифатлари; қазо ва қадар (инсон тақдири); ўтган пайғамбарлар, шу жумладан, Муҳаммад пайғамбар элчилиги; қиёмат куни ва қайта тирилишга

ишониш; мусулмонларнинг диний ҳамда дунёвий раҳбарининг (халифа, имомлик) сифатлари каби масалалар. Ислом тарихининг дастлабки босқичларида жамиятнинг диний-ҳуқуқий асосларини турли диндаги халқларнинг миллий маданияти ташкил қилар эди. Ўзга динларда бўлгани каби исломнинг назарий-ҳуқуқий жиҳатлари кейинги асрларда шакллана бошлади. Чунки ушбу дин ўрта асрларда ўз атрофига араб бўлмаган ажам халқларини ҳам бирлаштиришга улгурган эди. Шу туфайли исломнинг диний-ҳуқуқий таълимотини яратишда бу динни қабул қилган турли миллат ва ирқ вакилларининг манфаатларини ҳам ҳисобга олиш лозим эди. IX аср ўрталарига келиб исломда йирик оқимларни суннийлар, муътазила, муржи’а, шиалар ва хаворижлар ташкил қилди. Мотуридийа. Абу Мансур ал-Мотуридий ўз таъсир кучини асрлар оша сақлаб қолган ашъарийадан кейинги иккинчи сунний калом мактабининг асосчисидир. Абу Мансур Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Мотуридий тахминан 870 йилда ёки ундан сал олдин туғилган, деган хулосалар мавжуд. У Самарқанддаги Мотурид (ёки Мотурит) маҳалласида туғилган. Ал- Мотуридий Абу Бакр Аҳмад ал-Жузжоний, Абу Наср Аҳмад ал-Ийодий каби фиқҳ ва калом олимларидан дарс олган. Ал-Мотуридий услуб жиҳатидан мукаммал калом таълимотини яратди. Унинг фикрлари «Китоб ат-тавҳид» ва «Китоб ат-таъвилот» асарларида баён этилиб, бизгача етиб келди. Унинг тафаккури – мавжуд турли таълимотлардан синтез йўли билан янги назарияни ишлаб чиқишнинг ноёб намунасидир. Ал-Мотуридий Мовароуннаҳрдаги илоҳиёт тараққиётида бурилиш нуқтасини белгилаб берди. У асосан муътазилийлар ва дуалистик динлар вакилларига ғоят соғлом ва эҳтиёткор тарзда курашиб, ўзига хос синтез илоҳиётининг асосини яратди. Унинг шогирдлари – Абу-л-Ҳасан Али ибн Саъид ар-Рустуғ фа ний, Абу Аҳмад ал-Ийодий, Абдулкарим ал-Паздавий ва Абу Исма ал-Бухорийлар.

Ҳанафийа мазҳаби илоҳиётини баён этиб берган ал-Мотуридий ва унинг шогирдлари мазкур соҳада кўплаб асарлар ёздилар. Ал-Мотуридий Абу Ҳанифанинг «ар-Рисола ило Усмон ал-Баттий», Абу Мутиъ ал-Балхийнинг «ал-Фиқҳ ал-абсат», Абу Муқотил ас- Самарқандийнинг «ал-Олим ва-л-мутаъаллим» китобларидаги таълимотни анъанавий таърифлар ёрдамида қайтариш ва таъкидлаш билангина чекланмайди. У ўзи сўз юратаётган масалаларни асослаб беришга интилади, имкон бор ерда, бир фикрни иккинчисидан келтириб чиқаришга ҳаракат қилади. У аниқ таркибга эга бўлган эпистемология, яъни билиш назариясига эга эдики, унинг ёрдамида олим ўз фикрларини таҳлил этар ҳамда билишнинг турли манбаларини англаб, улар ҳақида сўз юритар эди. Унинг усули муҳим масалаларда доимо (қарама-қарши илоҳий қарашлар ўртасида) оралиқ йўлни танлашни ҳамда турли даъволар ( ваҳй ва ақл, Аллоҳ ва инсон, Аллоҳ ва олам) ўртасида мантиқий мутаносиблик мавжуд бўлишини тақозо этади. Бирон диний ҳукм чиқариш лозим бўлган ҳолларда ал-Мотуридий турли жиҳатлар мутаносиблиги талабини амалга киритган. Ал-Мотуридий 333 ҳижрий/944-45 милодий йил Самарқандда вафот этган бўлиб, уламолар қўйиладиган Чокардиза қабристонига дафн этилган. Ашъарийа. Ашъарийа исломдаги аҳл ас-сунна ва-л-жамоа доирасидаги икки йирик эътиқодий мактабнинг биридир. Унинг асосчиси басралик Абу-л- Ҳасан Али ибн Исмоил ал-Ашъарийдир. У биринчилардан бўлиб калом билан ислом ақидаларини уйғунлаштиришга ҳаракат қилган. Абу-л-Ҳасан ал-Ашъарий таълимотини асослашда суннийликдаги тўрт мазҳабнинг иккиси – шофиъийа ва моликийага суянар эди. Шунингдек, у калом борасида турли хил зиддиятлар орасида фаолият кўрсатганлиги маълум. Унинг ҳаётини уч босқичга бўлиш мумкин: 1) муътазила мактабининг вакили Абу Али ал-Жуббоъийдан таълим олиб, 40 йил ушбу таълимот тарафдори сифатида ўтган ҳаёти; 2) 912-13 йил муътазиладан ажралиб чиқиб, ўзи учун янги йўл топган даврдаги ҳаёти.

Абу-л-Ҳасан ал-Ашъарий бу борада кўп асарлар тасниф этган бўлиб, уларнинг асосийлари «Мақолот ал-исломийин» ва «ал-Лумаъ» китобларидир. У 934-35 йили Бағдодда вафот этди. Ал-Ашъарий ал-Мотуридийдан фарқли ўлароқ, билиш назарияси, оламнинг тузилиши, Аллоҳнинг зоти ва таъсири, инсонга тақдим этилган хатти-ҳаракат маслаларида бошқача мулоҳаза юритган. Ашъарийа илоҳиёти ўз назариясига энг ифодали, ҳатто, айтиш мумкинки, радикал таъриф излаган. У каломни ва унинг далиллаш шаклларини юксак даражада билади. Аммо, ал-Ашъарий улардан моҳият эътибори билан сунний анъанавийчилигига мувофиқ келувчи фикрларни ҳимоя қилиш мақсадида фойдаланади. Ашъарийларнинг асосий таянадиган манбалари Қуръони карим, сунна ва калом илми қоидаларидир. Улар оҳод ҳадисларга ақида бобида таянмайдилар. Улар Аллоҳнинг зоти ҳақида шундай эътиқод қиладилар: – Аллоҳнинг бирлиги, унинг тенги ва ўхшаши йўқлиги; – Қуръонда зикр қилинган Аллоҳнинг «юзи», «икки қўли», «кўзи» каби сўзларнинг ўзига хос талқини ( таъвили ) мавжудлиги; – инсон балоғатга етганда унинг аввалги вазифаси фикрлаш, сўнгра эса имон келтириш эканлиги; – имон ва тоат – Аллоҳнинг тавфиқи билан, кофир бўлиш ва гуноҳкорлик эса Аллоҳнинг хор қилиши сабабидан эканлиги; – Аллоҳни қиёматда кўз билан кўриш мумкинлиги; – гуноҳи кабира қилган инсон тавбасиз вафот этса, унинг ҳукми Аллоҳга ҳавола эканлиги; – охират, қайта тирилиш, маҳшар, тарози, сирот кўприги, шафоат, жаннат, дўзах ва шу каби ғайбий нарсаларга имон келтириш шартлиги; – саҳобалар барча ишларини умматнинг манфаатини кўзлаб қилганликлари учун улар ҳақида ёмон сўз айтиш мумкин эмаслиги.

Адабиётлар 1. Зиёдов Ш. Ал-Мотуридий ҳаёти ва мероси. Тошкент, 2000. 2. Рудолф У. Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти. Т.: Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси, 2001. 3. Рудолф У. Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳиёти (қисқартирилган нашр). Т.: Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси, 2002. 4. Gardet L., Anawati G.C. Introduction à la théologie musulmane. Essai de théologie comparée. Paris 1948. 5. Ibrahim T., Sagadeev A. Classical Islamic Philosophy. Moscow, 1990. 6. Nagel T. Geschichte der islamischen Theologie. Von Mohammed bis zur Gegenwart. Műnchen, 1994. 7. van Ess J. Theologie und Gesellschaft im 2. Und 3. Jahrhundert Hidschra. Eine Geschichte des religi ö sen Denkens im fr ü hen Islam. I- VI. Berlin, New York, 1991-1996. 8. Watt W.M. Islamic Philosophy and Theology. Edinburgh, 1962. 9. Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991. Б. 32-33, 128- 129, 161.

Похожие

Ислом

Ислом ва ҳозирги замон

Ўрта осиёда ислом дини

Совет даврида ислом Сталиндан Горбачёвгача

Ислом динида инсон маънавияти масаласи