Манихеизм - Основы культурологии - Рефераты

Манихеизм

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Манихеизм Режа:  Моний ҳаёти ва фаолияти.  Моний таълимоти.  Марказий Осиёда манихеизм.  Муқаддас китоблари  Манихеизмнинг тарқалиши  Манихеизмнинг Эрондаги тақдири.

Моний ҳаёти ва фаолияти. Шарқ ўлкаларида ер мулкчилигига асосланган ижтимоий-иқтисодий муносабатлар мустаҳкамланаётган ўрта асрлар даврининг бошларида зардуштийлик, буддизм, христианлик, ҳиндуизм динлари билан бир қаторда манихеизм динининг ҳам нуфузи кучли эди. Араб халифалиги ташкил топиб, ислом дини Эрон-Турон бўйлаб тарқалиши давомида Эрон, Ғарбий Осиёнинг анчагина аҳолиси манихеизмни қабул қилиб, бу дин катта ижтимой таъсир кучига эга бўлди. Кўплаб монавий жамоалар шакллана бошлади. Жумладан, илк ўрта асрларда туркий халқлар орасида манихеизм жамоалари кўпчиликни ташкил қилган. Улар бутун Марказий Осиё ва Шарқий Туркистон бўйлаб тарқалган эдилар. Манихеизм динининг асосчиси Сурайк Патик (216-277) ҳисобланади. Кейинчалик унга Моний – «Руҳ» лақаби берилган. Унинг номининг арабийлаштирилган тўла шакли X аср араб тарихчиси Ибн ан-Надимнинг «Фиҳрист» китобида Моний ибн Фаттақ Бобак ибн Аби Барзом деб зикр этилган. Монийнинг аждодлари Парфия подшолари Аршакийлар хонадонига қариндош бўлган ва ўз даврида Парфияга қарам Бобил юртига юқори мансаблардан бирига тайинлаб юборилган. Монийнинг милодий 216 йилда (Аршакийлар подшолиги тугаб, Сосонийлар ҳукмронлиги бошланишига ўн йил қолган бир пайтда) Бобил яқинидаги Мардину қишлоғида туғилганига мана шуни сабаб қилиб кўрсатилади. Монийнинг онаси Марям ёзма манбаларда хабар берилишича, Парфияда нуфузли Ашғонийа уруғидан бўлиб, у ҳам Аршакий подшолари хонадонидан бўлган. Монийнинг болалик ва ёшлик йиллари Бобилнинг шимолий ҳудудларида, сомий тилли халқлар орасида ўтган. Зийрак, қизиқувчан, кўпинча ўз фикрлари оғушида ўйчан юрувчи Моний ёш чоғида отасининг хизмати тақозоси билан Бобил яқинидаги Ктесифон (ал-Мадоин) шаҳрига кўчиб келади. Шаҳар марказидаги мажусийлар ибодатхона си ўзининг салобати, ҳашамати билан болани мафтун этади. Моний қадимги динларнинг

қонун-қоидалари ва мазҳабларини яхши билар , ўзи мажусийликка эътиқод қилгани учун улар ибодатхонасига тез-тез бориб тура р э ди. Кунлардан бирида ибодатхонага келган Моний онгига сирли илоҳий товуш эшитилади. Ибодатхонадаги турли диний маросимлар ёш Моний учун ўз мазмунини йўқотади. Аввалига у ўша замон да расм бўлган гностикларнинг «Муғтасила» ( ювинувчилар ) номли жамоасига аъзо бўлади. Тезда бу жамоадан ҳам кўнгли тўлмай қолади. Ниҳоят, чуқур тафаккурга берилган Моний 12 ёш га тўлганда ўзига илоҳий хабар ( ваҳй ) келганини маълум қилади. Ўзидан хабар берган илоҳнинг номини Моний «Икки моҳият Руҳи» деб атайди. Шунга кўра, Моний дини ни дуалистик ғояга асосланган деб айтиш мумкин. 241 йилда – Моний 24 ёшга етганда – унга ўз илоҳидан яна хабар келади. Шундан сўнг Моний ўзининг даъватчилик фаолиятини бошлайди. Бу пайтда Эронда Аршакийлар (Парфия) подшолиги тугаб, Сосонийлар сулоласининг асосчиси Ардашир Попак ўғлининг хукмронлиги ниҳоялаб қолган эди. Унинг ўғли Шопур I (242-273) Моний таълимотининг илк ҳомийсига айлан а ди. Подшоҳ Шопурнинг тахтга ўтириш маросими пайтида Моний ўз таълимотини биринчи марта ошкора баён этиб, ваъз айт ади . У ўзини «Само нури элчиси» деб ҳисоблаган ҳамда ўз таълимотида одамларни урушмасликка, мол-дунё тўпламасликка даъват эт ган . Моний таълимоти. Моний тарғиб қилган диннинг асоси – нур ва зулмат ўртасидаги азалий кураш таълимоти. Унинг мазмун-моҳияти эса нурнинг зулмат устидан ғалаба қозонишига ишониш ғоясидир. У бутун бо р лиқ – жонли ва жонсиз табиат инсоният жамияти ўз ибтидосидан бошлаб ана шу икки қарама-қарши дунёнинг қутбларида туриб курашиб келадилар, деб тушутиради. Манихеизмдаги нур ва зулмат тушунчалари эзгулик ва ёвузлик каби ижтимоий-ахлоқий категорияларнинг тимсоли сифатида ифодаланади. Манихеизм зардуштийлик ва христианликнинг хусусиятларини ўзида жам қилган. Моний ўзини аввалги динларни тўғриловчи пайғамбар ( хотам ал-анбийо’ ) деб эълон қилди. Манихеизм христианликдан мессия ғояларини

олган. Зардуштийликдаги дуализм – яхшилик билан ё монлик , нур билан қоронғулик, руҳий олам билан моддийлик орасидаги кураш – манихеизм эътиқодининг асосини ташкил этади. Биринчи оламда худо, иккинчисида – шайтон ҳукм суради. Бу икки олам кураши фалокат билан тугайди. Натижада моддийлик ҳалокатга учраб, руҳ озодликка чиқади. Манихеизм таълимотига кўра, бу дунё – ёвузлик дунёси. Инсон икки унсурдан – нур фарзанди бўлган руҳ ва зулмат фарзанди ҳисобланмиш жисмдан иборат. Шунинг учун ҳам у зулматга қарши курашда нур кучларига мадад бера олади. Моний ўзини Исо ишининг давомчиси, Инжилдаги Параклет деб атади. Зурванизмдан фарқли ўлароқ, дуализм таълимотига кўра, нур ва зулмат азалийдир. Зардуштийлар таълимотида эса зулмат кейин пайдо бўлади. Манихеизмда нур ва зулмат азалийлик жиҳатидан тенг бўлиб, жавҳар (ядро), табиат (характер), феъл-ҳаракат, жойлашган тараф ва ўрни , унсурлари, жисм ва руҳлари жиҳатидан турличадир. Ҳеч бир нарса – йўқдан бор бўлмайди. Азалда бор нарса – йўқ бўлмайди. Шунинг учун ҳам нур ва қоронғулик азалий ва абадийдир. Бу иккала куч ҳам қудратли, эшитувчи, кўрувчи, сезгир, билимдондирлар. Аммо, ўзларига хос хусусиятларга кўра, бир- бирларига қарама-қаршидирлар. Муқаддас китоблари. Улар Моний тарафидан тузилган «Шопуракон», «Тирик Евангелие», «Прагматейя», «Кефалайя» ва бошқа китоблардан иборат. Уларда янги дин таълимоти асослаб берилган. Манихеизмнинг тарқалиши. Моний ўз динига тарғиботни, аввало, ўз оиласи ва яқинларини даъват қилишдан бошлади. Бобил ва Эрон халқлари орасида анъанавий динларнинг мавқеи кучли бўлганлиги сабабли Моний таълимоти у ерларда катта муваффақиятга эриша олмади. Натижада Моний ўз динини тарғиб қилиш мақсадида шарққа сафарлар қилди. У Хуросон, Ҳинд, Турон, Шарқий Туркистон ўлкаларида бўлди ва муваффақият қозонди. Бу ўлкаларда Моний таълимотини қўллаб-қувватловчи жамоалар пайдо бўла бошлади.

Моний сафардан қайтгач, илк Сосоний подшоҳи Ардашир Попакнинг Фируз (Пероз), Миршоҳ исмли ўғиллари унинг динига кирдилар. Сулоланинг иккинчи вакили Шопур I даврида Монийнинг саройдаги мартабаси яна ҳам ортда ва у давлатининг диний-ғоявий раҳнамосига айланди. Шундан бошлаб Моний сарой аъёнлари сафида Шопур билан бирга кўп йиллар ёнма-ён яшади. Моний барча тадбирларда, шунингдек, сафарларда подшоҳга ҳамроҳлик қилди. 244-261 йиллар мобайнида Моний Миср ва бир қатор Ғарбий Европа мамлакатларида, Марказий Осиё ва Шарқий Осиё ўлкаларида ўз динининг миссионерлик тарғиботларини ғоят самарали олиб борди. Бу ишда унинг Мар Аммо сингари издошлари катта хизмат қилдилар. Моний ўзининг асарларидан бирида : «Менинг диним ҳар бир элда, ҳар бир юртда ва ҳар қандай тилда барча учун қуёшдай равшан бўлади ва узоқ мамлакатларга тарқалади», дея башорат қилган эди. Марказий Осиёда манихеизм. Манихеизмнинг тарқалишида Эрондан шарқда жойлашган ўлкалар, собиқ Парфия ерлари ҳамда Марказий Осиё таянч майдони бўлиб хизмат қилди. VIII - IX асрларга келиб худди шу ўлкалар орқали Моний дини Шарқий Туркистон (Турфон подшоҳлиги), Шарқий Осиё бўйлаб кенг тарқалди. Уйғур, туркий, сўғдий, парфия тилларидаги кўплаб ёзма ёдгорликлар манихеизмнинг ҳам Буюк ипак йўли бўйлаб ёйилиб, халқаро дин даражасига етганлигидан далолат беради. Манихеизм Сосонийлар давлати билан бир қаторда Кушон империясида ҳам тарқалган эди . Бу ҳақда кўплаб тарихий ёзма манбалар гувоҳлик беради. Моний дини Марказий Осиё ўлкалари бўйлаб III асрдан то XV асргача ўз жамоаларига эга бўлиб келган. Бу диннинг тарқалиши ва тақдири ҳақида Абу Райҳон Беруний шундай дейди: «Моний даъватини қабул қилганларнинг қолдиқлари ислом шаҳарларининг бирор жойида жам бўлишлари мумкин бўлмайдиган даражада тарқалиб кетганлар. Ислом мамлакатидан ташқарида

эса, шарқ туркларининг, Хитой, Тибет аҳолисининг аксари, ҳиндларнинг баъзилари Моний динига эътиқод қиладилар». Марказий Осиёда манихеизмнинг йирик марказлари Марв ва Самарқандда бўл иб, бу диннинг шарқда кенг тарқалишида ушбу марказларнинг мавқеси катта эди . Олиб борилган кўплаб тадқиқотлар натижаси шуни кўрсатадики, Моний ҳаётлик пайтида унинг жамоаси вакиллари Марвда, Кушон империяси чегараларида бўлганлар. Манихеизмнинг Шарқдаги биринчи тарғиботчиси Мар Аммо ҳисобланади. Шарқий Туркистондан топилган манихеизм г а оид икки ҳужжат шундан дарак берадики, М о ний ўз таълимотини Эрондан шарқда ёйишни жуда ҳам орзу қилган. Шу мақсадда ўз миссионерларини Шарқнинг турли ўлкаларига жўнатган. Бу ҳужжатларнинг бирида кўплаб монавий миссионерларнинг Марвдан Заммга (ҳозирги Туркменободга яқин) жўнатилганлиги ҳақида гапирилади. Иккинчи ҳужжатда эса, Мар Аммонинг Хуросонга, Кушон чегаралари яқинига айнан Монийнинг ўзи томонидан унинг таълимотини ёйиш учун юборилганлиги ҳақида хабар берилган. Унда айтилишича, Мар Аммонинг йўлини илоҳий пари Баг Ард ( Хуросон чегараларининг руҳи ) тўсиб турганлиги ва узоқ давом этган музокаралардан кейин Хуросоннинг барча дарвозалари унга очилганлиги тилга олинади. Мазкур ёдгорликларнинг биринчисида монавий миссионерларининг Сўғддаги фаолиятлари ҳақида гап боради. Балки Шарқий Туркистонга ҳам улар орқали манихеизм кириб боргандир. Ҳужжатларнинг иккинчиси III-IV асрлардаги Бақтрия ва ундаги манихеизмнинг ҳолати ҳақида хабар беради. Парфия манихеизм иг а оид бир қатор ёдгорликлар хабар қилишича, монавийлар билан буддистларнинг Эрон ва Ҳиндистон чегараларида яқин алоқада бўлганлар. VI асрнинг ўзида Балх ва унинг атрофида тарқалган монавий жамоалар юз йиллардан бери мавжуд эди. Шундан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, VI асрда манихеизм жамоалари Балхда мавжуд бўлган. Лекин бу ҳужжатлар Кушон Бақтриясида бундай жамоаларнинг борлиги ҳақида асосли маълумот бермайди. Бироқ ,

монавий жамоаларининг Кушон империяси ҳудудларига шу даврда кириб келганликлари ҳақидаги тахминларни ҳам инкор этмайди. Манихеизмнинг Эрондаги тақдири. Шопур I вафот этгач, Эрон тахтини унинг ўғли Ҳўрмизд I (272-273) эгаллади. Лекин унинг подшоҳлиги узоққа чўзилмай, Шопурнинг бошқа ўғли Вараҳрон I (Баҳром) тахтга келди. У зардуштийлик динига эътиқод қилувчилардан эди. Шунинг учун унинг ҳумронлиги даврида зардуштийликнинг мавқеи мавжуд барча динлар, жумладан, манихеизм г а нисбатан анча баланд эди . Зардуштийлик динининг коҳинлари Монийнинг таълимотига кескин қарши чиқ ди лар. Вараҳрон I давридаги зардуштийликнинг кўзга кўринган мўъбадларидан бири , Сосонийлар давлатининг олий судяси ва «шоҳлар шоҳининг» диний устози Картирнинг кўрсатмаларига асосан манихеизм ҳам бошқа динлар қаторида таъқиб қил ин ди. Бу жараён 275 йилда Монийнинг қамоққа олиниб, 277 йилда қатл этилишига олиб келди. Оқибатда Эронда зардуштийликнинг давлат дини даражасига кўтарилишига замин яратилди. Манихеизм жамоалари эса қувғинга учраб, Шарқ ўлкалари бўйлаб тарқалиб кетдилар. Картир даврида яҳудий, буддист роҳиблар, брахманлар, насроний- христианлар, монавийлар барчаси йўқ қилинди, уларнинг худоларининг тасвирлари ҳамда ибодатхоналари вайрон қилинди, кўплаб оташ ибодатхоналарига асос солинди. Маздакийлик. Эронда ва унга қўшни мамлакатларда илк ўрта асрларда тарқалган. Таълимот асосчиси – Маздак (470-529). Унинг таълимотига кўра, дунё жараёнларининг замирида оқилона қонуният асосида ҳаракат қиладиган ёрқин ва эзгу ибтидо билан бетартиблик ва бебошлик, айқаш-уйқаш тарзда намоён бўладиган нурсиз ёвуз ибтидо ўртасида муросасиз кураш боради. Бу кураш пировард натижада эзгулик фойдасига ҳал бўлади. Маздакийлик жамият аъзоларини ўзаро ёрдамга, адолат ва тенгликка чақирган. У ўзининг демократик хусусиятлари билан ажралиб турган. Бойликка ружу қилишни, шахсият манфаатлари учун курашни инкор этган.

Худо олдида ҳар қандай инсон тенг, жамият бойликлари ҳамма учун баробар деб тарғиб қилган. Маздакийлик ижтимоий тенгсизликни йўқотиш учун курашган. Ушбу тенгсизликни ёвузлик аломати деб ҳисоблаган. Одамларнинг ижтимоий- иқтисодий тенгсизлигига барҳам бериш учун куч ишлатишни ҳалол деб топган. Бунинг оқибатида, милодий V аср охирларида маздакийлик ижтимоий ҳаракати Марказий Осиё ва Эрон ҳудудларида кенг ёйилган халқ қўзғолон лар ига айланиб кетган. Маздакийлик ҳаракати 490-530 йиллар орасида Сосонийлар Эронида давлат аҳамиятини касб этади. Бу даврда Эронда Сосонийлар сулоласи вакилларининг мавқеи пасайиб, чин ҳокимият амалда йирик зодагонлар ҳамда зардуштий руҳонийлари қўлида эди. Меҳнат аҳлининг қаттиқ эзилиши , бойликни нг бир тўп зодагонлар қўлида тўпланиши , жамиятдаги кескин ижтимоий-иқтисодий нотенгликни вужудга келтирди. Бунинг устига Эрон салтанати ҳарбий муносабатларда, айниқса, Марказий Осиёдаги Эфталитлар давлати билан ҳарбий-сиёсий тўқнашувларда муваффақиятсизликка учради. Ҳарбий ҳаражатларнинг кўпайиб кетиши, мамлакат ҳўжалигининг таназзулга учраши халқ норозилигига сабаб бўлди. Мана шундай вазиятда Маздакнинг ижтимоий тенглик ғоялари маздакийликнинг ғоявий байроғига айланди. Маздакий қўзғолончилар зодагонлар мулкларини босиб олиб, оч-наҳор, яланғоч, қашшоқларга улашиб бера бошладилар. Сосоний подшоларидан Қубод I аввалига зодагонларнинг ҳокимиятга таъсирини тугатиш учун Маздак ва унинг тарафдорларини қўллаб- қувватлади. Чунки уни 496 йилда зодагонлар билан зардуштий диндорлар тахтдан ағдариб ташлаган эдилар. Ниҳоят, 499 йили Қубод I маздакийлар ёрдамида тахтни қайта эгаллади, натижада маздакийлар мавқеи кучайди. Маздакийларнинг раҳбари сифатида Маздак Қубод I ҳукуматида энг олий унвонга эришди. Мамлакат бўйлаб маздакийлар бойларни талон-тарож қилишда давом этишди. Ниҳоят бу вазият зодагонларни ҳам ўз мулклари ва

ижтимоий мавқеларини ҳимоя қилиш чораларини кўришга мажбур этди. Кучли оппозициядан чўчиган Қубод I энди зимдан зодагонлар билан тил бириктира бошлади. У ўз вориси Хусравни маздакийларга қарши отлантирди. VI асрнинг 30-йиллари арафасида Хусрав маздакий ҳаракатни, хусусан, у бошлиқ қўзғолонни бостиришга эришди. Маздак ўлдирилди. Маздакнинг диний-фалсафий, ижтимоий ҳаракати тарихчилар эътиборини асрлар давомида ўзига жалб қилиб келган. Маздакийлик бир томондан демократик, примитив коммуначилик ғоялари ва ҳаракат усуллари билан омма учун жозибадор кўринган бўлса, иккинчи томондан, бу ҳаракат, тақдири илоҳга қарши исён кўтариш билан тенг эди. Бу таълимот ҳақида «ал- Осор ал-боқия» китобида Абу Райҳон Беруний қизиқарли маълумотлар ёзиб қолдирган. Маздак ва унинг диний-фалсафий ақидалари орасида мулк умумийлиги ва тенглигини тарғиб қилиш каби банд алоҳида ўрин тутган. Бу қоидага кўра, жамиятда аёлларни барча учун умумий мулк қилиш ҳам кўзда тутилган. Лекин бу қоиданинг қай даражада ҳаётга татбиқ этилгани маълум эмас. Олимлар бу қоидани зодагонлар орасидаги юзлаб аёллардан иборат ҳарамлар тутиш одатига қарши қўлланган, деб ҳисоблайдилар. Маздакийлик диний ғоя ёки диний таълимотдан кўра, кўпроқ чуқур ижтимоий-иқтисодий сабаблар заминида юзага келган диний-сиёсий ҳаракат бўлиб, халқ оммасининг орзуларини амалга ошириш йўлидаги уринишлар асосига қурилган эди. Аммо бу ҳаракат ўз олдига қўйган мақсадига эриша олмади.

Адабиётлар: 1. Беруний, Абу Райҳон. Танланган асарлар. Т. I. Т.: 1968. 2. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Т., 1997. 3. Manichaeism // The Encyclopaedia of Religion. Vol. 9. New York, 1987, Б . 161-171. 4. Messina G. Cristianesimo, buddhismo, manicheismo nell’Asia antica. Roma, 1947. 5. Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1997. 6. Дьяконов М.М. Очерк истории Древнего Ирана. М., 1961, Б. 301-304, 399-401, 408-410. 7. Луконин В.Г. Картир и Мани // Вестник древней истории, 1966, № 3. 8. Манихейство // Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье. М., 1992, Б. 508-532. 9. Мифы народов мира. Энциклопедия. Т. II, М., 1992, Б. 103-105. Тураев Б.А. История Древнего Востока. Ленинград

Похожие

Манихейлик

Маҳаллий диний культлар ва тасаввурлар

Ислом

Наврўз уйдирма ва ҳақиқат

Узбек менталитетида компромисс ва консенсус нисбати