Марказий Осиёда яҳудийлик - Основы культурологии - Рефераты

Марказий Осиёда яҳудийлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Марказий Осиёда яҳудийлик Режа: 1. Яҳудийликнинг вужудга келиши. 2. Яҳудийларнинг Ўрта Осиёга кириб келиши. 3. Ўрта Осиё яҳудийларининг Бухоро яҳудийлари деб аталиши. 4. Бухоро яҳудийларининг ҳаёт тарзи.

Яҳудийликнинг вужудга келиши. Яҳудийлик дунёда кенг тарқалган монотеистик динлардан биридир. Шу кунларда яҳудийлар Исроилда 4,7 млн. (аҳолининг 80 фоизи), АҚШда 6 млн. (40 фоизи Нью Йоркда), Россияда 1,5 млн., Ғарбий Европа давлатларидан Францияда 0,6 млн., Буюк Британияда 0,4 млн. кишини ташкил қилади, улар бошқа кўпгина мамлакатларда ҳам яшайдилар. Яҳудийлик милоддан аввалги II минг йилликнинг охирларида Фаластинда вужудга келган яккахудолик ғоясини тарғиб қилган диндир. Яҳудийлик миллат дини бўлиб, фақатгина яҳудий халқига хос. Яҳудий сўзининг келиб чиқиши ҳақида турли фикрлар мавжуд. Абу Райҳон Беруний ўзининг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» китобида ёзишича, яҳудийлар бу сўзни сомий тилларидаги ҳода – «тавба қилмоқ, тавба қилганлар» сўзидан келиб чиққан деб даъво қилсалар-да, аслида бу фикр нотўғри, «яҳудий» сўзи Бану Исроил халқи устидан ҳукмронлик қилган Яъқуб пайғамбарнинг ўғли Яҳудо номига нисбат берилган. Яҳудий халқининг яна бир номи Бану Исроил бўлиб, бунда Исроил – Яъқуб пайғамбарнинг иккинчи исми, «бану» сўзи эса – «болалар» дегани, демак «Бану Исроил» – «Исроил авлодлари» деган маънони билдиради. Яҳудий халқига нисбатан ишлатиладиган яна бир атама еврей сўзи замонавий адабиётларда «яҳудий» сўзининг айнан таржимаси сифатида ишлатилади. Аммо бу икки сўзнинг этимологияси турлича: «еврей» қадимий сомий тиллардаги «ибрий» сўзининг ўзгарган шаклидир. «Ибрий» сўзи (арабча ‘абара-йа‘буру – «кечиб ўтмоқ» феълидан) «кечиб ўтганлар» маъносини беради. Тарихдан маълумки, яҳудий қабилалари Урдун (Иордан) дарёсини кечиб ўтиб, ҳозирги Фаластин ҳудудига келганлар. Шунинг учун уларга ибрийлар ёки ибронийлар («кечиб ўтувчилар») номи берилган. Библиянинг Ибтидо қисмида яҳудийлар пайғамбари Нуҳнинг ўғли Сом авлодлари Ибрда тарқалганлиги тўғрисида сўз юритилади. Балки шунинг учун уларни ибрий ёки иброний дейилган бўлиши мумкин.

Я ҳ удийларнинг илк подшолари Соул , Довуд ва Сулаймон бўлишди. Сулаймон даврида Буюк Ибодатхона қ урилган, у икки марта Бобил (мил. авв. 586 й.) ва Рим (мил. 70 й.) хукмронлиги даврида вайрон қ илинган. Я ҳ удийлар уни хотирлаб, Иккинчи ибодатхона давридаги қ алъанинг «Йиғи девори» деб аталган девор парчаларига сиғинганлар. Милоддан аввалги 132- 135 йилларда я ҳ удийлар қў зғолони бўлиб ўтади. Қ уддус римликлар томонидан вайрон қ илинади, я ҳ удийлар эса Фаластин ҳ удудидан Рим империясининг турли томонларига бутунлай бадарға қ илинадилар. Шу тари қ а, бу даврларда я ҳ удий хал қ ининг катта қ исми асир қ илиб олинган ёки бу ерлардан қ увғин қ илинган. Айнан мана шу ҳ ол я ҳ удийларнинг кейинчалик Фаластин ҳ удудидан таш қ арига, жумладан, Марказий Осиёга тар қ аб кетишига сабаб бўлди. Мавжуд маълумотларга қ араганда, милоддан аввалги VII асрдаё қ я ҳ удийлар Исроилни тарк этиб, Миср, Эрон ва бош қ а юртларда пано ҳ излашган. Я ҳ удийлик таълимоти монотеизм ғоясига, я ҳ удий хал қ ининг Худо севган бандаси ғоясига ва мессианликка асосланган. Монотеизм ғояси я ҳ удийликнинг асосий а қ идасидир. У Яхве культи ор қ али гавдаланади. Я ҳ удийлар ўзларини Одамато авлодларидан Худонинг энг севган бандалари эканликларига, уларга ўзгача та қ дир берилганлигига ишонадилар. Бу гўё Худо билан ру ҳ ий я қ инликда ва Торанинг ритуал ҳ амда а ҳ ло қ ий талабларида акс эттирилган. Бу ғоя я ҳ удийларнинг ҳ озиргача бўлган этнологик бирлигининг асосидир. XIX асрнинг охирида бу ғоя сионизм миллатчилик ҳаракатининг асоси бўлган. Я ҳ удийликда мессия ҳ а қ идаги таълимот ривожланган. Даниил ва Исайа пайғамбарлари Халоскор келиши ҳ а қ ида тўғридан-тўғри хабар берадилар. Халоскорнинг келиши дунё охирини билдиради. Я ҳ удийларнинг му қ аддас китоби – Библиянинг бир қ исми бўлган Таврот – ягона ва қ удратли Худога ишонишга даъват эътувчи китобдир. Бу китоб мил. авв. II - I минг йилликда йиғила бошлаган. У 39 китобдан иборат: Беш китоб, тарихий китоблар, пайғамбар китоби ва ёзувлар.

Мусонинг беш китоби – Тора. Биринчи китоб (Борли қ ), унда дунёнинг яратилиши, Одамато ва Момохаво, оламнинг сув босиши, қ адимги я ҳ удий патриархлар, Юсуф ва «миср асирлиги» ҳақида маълумот берилган. Иккинчи китоб (кўчиб ўтиш) – яҳудийларнинг Мисрдан чиқиб кетиши, Мусо ва унинг ўгитлари, Яхве культининг бошланиши ҳақида. Учинчи китоб (Левит) диний ақидалар, қоидалар ва ритуаллар мажмуаси. Тўртинчи (Сон) ва бешинчи китоб (иккинчи қонунчилик) яҳудийлар тарихига бағишланган. Торани узил- кесил системалаштириш ва канонлаштириш яҳудийларнинг илк руҳонийси Яздра томонидан милоддан олдинги 444 йилда амалга оширилган. Яҳудийларнинг Торадан кейинги муқаддас китоби Талмуд – торанинг талқини ва яҳудийнинг аҳлоқ қоидалари. У икки бўлимдан иборат – Мишна ва Гемара. Мишна , бу – яҳудий динининг таҳминан 220 йилда тузилган қонунлар ва норматив қоидалар мажмуаси. Гемара, яъни галах ва уларнинг сўнги талқинлари Талмудни ташкил қилади. Талмуднинг бобил ва фаластин вариантлари бор. Фаластин варианти V асрда тугатилган. Лекин диний- қонунчилик кодекси сифатида биринчи ўринда II - III асрларда тузилган бобил Талмуди туради. У бўлимларга ва трактатларга бўлинган катта фолиантлар мажмуасини ташкил қилади. Бобил Талмудида Мишна қадимги яҳудий тилида, Гемара эса арамей тилида ёзилган. Беш китобдан сўнг Библияда Псалтир келади. Бу Довуднинг псалмалар мажмуаси, Сулаймоннинг қўшиқлар қўшиғи ва ҳоказоларни ўз ичига олади. Бу китобларни кодификациялаш ва канонлаштириш мил. авв. V асрда бошланиб, милодий I асрда тугатилган. Маҳаллий диний жамоалар синагоглар деб аталади. Улар раввин томонидан бошқарилади, у яҳудийлик таълимоти ва культининг билимдони. Бу нафақат культ муассасаси, балки ўзига хос диндорлар ташкилотидир. Сиғинувчилар синагогда шанба кунлари йиғилиб, дуо ўқишади. Уларда одатдаги ибодатлардан ташқари турли диний маросимлар ўтказилган. Диний байрамлар – Шаббат (шанба), Песах (пасха), Шебуот (элликталик) (Мусо Торани олган куни), Рош Ашана (янги йил), йом Кипур (охират куннинг байрами).

Марказий Осиё яҳудийлари нима сабабдан форс-турк тилларини аралаштириб сўзлашишларининг иккита тахмини бор. Биринчисига кура, асосий сабаб яҳудийларнинг минтақага Эрон орқали кириб келганлиги. Уларнинг яқин-яқингача Торанининг форсча таржимасидан фойдаланганлиги бунинг далолатидир. Иккинчи тахминга кўра, бунинг сабаби яҳудийларнинг маҳаллий аҳоли билан қисман аралашиб кетганлигидир. Дин ва қийин тарихий шароит яҳудийларни ҳаммадан алоҳида, биқиқ турмуш тарзини олиб боришига олиб келган бўлсада, уларнинг маҳаллий аҳоли билан якинлашувига анча булган. Бунинг натижасида яхудий тили тожик тилининг самарканд-бухороча лахжаси билан алмашинди, шунингдек, уларнинг кийими, овқати, урф- одатлари, мусиқий маданияти ва яшаш тарзида ўзбек-тожик аҳолисига хос элементлар пайдо бўлди. Ўтган асрда рус маъмурияти бундай деб ёзган эди: «Гарчи яҳудийлар ... диний хусусиятлари туфайли ерли мусулмон аҳоли билан аралашиб кетаётган бўлсаларда, лекин ўз турмуш тарзи, кийим-кечаги ва уй-жойлари характери жаҳатидан маҳаллий сарт аҳолидан ҳам фарқ қилади». XIX асрда Россиянинг Ўрта Осиёни босиб олиши яҳудийларнинг қисман озод бўлишига имкон берди. Уларда маҳаллий аҳоли билан яқинлашув учун кенг шарт-шароит вужудга келди. Лекин яҳудийларнинг маҳаллий аҳоли билан тўла аралашиб кетиши юз бермади, чунки бунга диний мансублик йўл қўймади. Диний мансублик этнотабақалаштирувчи оламат ролини ўйнади. Кейинчалик совет даврида дин ролининг заифлашуви яҳудий-ўзбек, яҳудий- тожик, яҳудий-рус никоҳлари ва бошқа никоҳларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Маълумки, яҳудийлар Ўрта Осиёга қадим замонлардан кўчиб келганлар. Уларнинг бу келишлари ҳақида турли хил ривоятлар мавжуд. Милоддан аввалги 722 йилда Исроил подшохлиги Ассурия томонидан, милоддан аввалги 586 йилда эса Бобил давлати томонидан босиб олингач, яҳудий халқининг бир қисми ўлкадан хайдаб чиқарилди.

Бу эса яҳудийларнинг Осиё ўлкалари бўйлаб тарқалиб кетишига сабаб бўлди. Ҳ атто милоддан аввалги VIII асрларда баъзи яҳудийлар Исроилни тарк этиб, Миср, Эрон каби ўлкаларда бошпана топганликлари ҳақида ҳам маълумотлар бор. Форс давлати маълум муддат Ўрта Осиёни ўз ҳукми остида тутиб турган ва худди шу даврда яҳудийларнинг кўчиб келиши бошланган. Яҳудийлар Ўрта Осиёда Сўғдиёна давлати даврида, яъни милоддан аввалги II асрда пайдо бўлдилар. Улар Эрон орқали Марвга келиб, сўнг у ердан Бухоро, Самарқанд, Шаҳрисабз ва бошқа шаҳарларга тарқалдилар. Бухоро яҳудийларининг форс, туркий тиллар қоришмасидан иборат бир тилда сўзлашишлари ҳам юқоридаги фикрни қувватлайди. Улар Яҳудийларнинг муқаддас китоби Торанинг форс тилидаги таржимасидан яқин замонларга қадар фойдаланганлар. Яҳудийларнинг Ўрта Осиёда пайдо бўлиши тарихи жуда мураккабдир. Кўпчилик тадқиқотчилар уларнинг бу ерда пайдо бўлишларини милоднинг биринчи асрида вужудга келган «Буюк ипак йўли» фаолияти билан боғлайдилар. Буюк ипак йўли, дарҳақиқат, бўёқчилик бўйича мутахассис бўлган яҳудийларнинг хом ашё манбаларига яқинроқ минтақаларга тарқалишига сабаб бўлган. XIX асрда олиб борилган этнографик тадқиқотлар шуни кўрсатдики, яҳудийлар ўзларини Бобил асирларининг авлодлари деб билганлар. Бироқ, Сўғд ўлкалари, ҳозирги ғарбий Бухоро районлари Бобил давлати ҳудудларига кирмаган. Шунингдек, яҳудийларнинг «Бухаро» сўзининг «Хабар» сўзидан келиб чиққанлиги ҳақидаги анъанавий ривоятлари ҳам ҳақиқатдан узоқ. Яҳудийларнинг Балх шаҳрида пайдо бўлишлари эса, фақатгина милоднинг IV асрига тўғри келади. Милодий IX-X асрларда яҳудий жамоалари анча кўпсонли ва эркин бўлганлар. Улардан фақат урушга яроқли бўлган эркакларгина солиқ (жизя) тўлаганлар. Йиғилган солиқларнинг фақатгина ярми давлат хазинасига топширилган. Қолган қисми эса, жамоа бошлиғи ихтиёрида қолган.

Яҳудийларнинг Ўрта Осиёда яшаганликларига гувоҳлик берувчи археологик топилмалар илк бор 1954 йили совет олимлари томонидан Туркманистоннинг Марв ва Байрам=Али шаҳарларидан топилган. Булар қадимги синагога қолдиқлари, яҳудий ёзувлари ва номлари битилган сопол буюмлардир. Топилмалар Юнон-Бақтрия ва Парфия давлатлари ҳукмронлик қилган милоддан аввалги II – милодий I асрларга тегишли бўлган. 1165 йилда Шарққа саёҳат қилган Вениамин де Туделнинг хабар беришича, Шарққа томон қанча узоқроқ кириб борилса, яҳудийлар сони шунча кўпайиб борган. Ўша даврда Қуддус шаҳрида ҳаммаси бўлиб 4 яҳудий бўлган бўлса, Басрада уларнинг сони 2 минг, Дамашқда 3 минг, Исфаҳонда 15 минг, Самарқандда эса 30 минг кишини ташкил қилган. Бироқ бу сайёҳ шарқда Бағдодгача сафар қилиб, маҳаллий яҳудийларнинг афсонавий маълумотларига асосланган. Араб тарихчиларининг маълумотларига кўра, Шарқда яҳудийлар томонидан «Йаҳудийа» деб аталадиган шаҳарлар қурилган. Шундай шаҳарлардан бири Марв шаҳри яқинида бўлган. X-XIII асрлар Бухоро яҳудийлари учун маънавий-руҳий жиҳатдан ўсиш даври бўлди. Улар Ироқ яҳудий марказидан узоқда, Ўрта Осиё ҳудудларида яҳудийликка оид ўз қарашларини ривожлантирдилар ва Тора қонунларига мослаштирдилар. Ўзларини ҳақиқий деб ҳисоблаган Бобил яҳудийлари Ўрта Осиё яҳудийларини кашрут қоидаси (рухсат этилган овқатларнигина ейиш)ни бузиш, ерли аҳоли билан аралашиб кетиш ва яҳудий динини бидъатлар билан бузишда айблай бошладилар. Албатта, бу айбловлар асоссиз эмас эди. IX-X асрларда Ўрта Осиёда караимлар деб аталадиган яҳудий сектаси пайдо бўлади.Бу секта тарафдорлари фақат Торани тан олар, Талмудни эса инкор қилар эдилар. X аср Ўрта Осиё караимларининг кўзга кўринган раҳнамоларидан бири ғазналик Менехем Талмуд тарафдорларига қарши ўз фикрларини исботлаш учун Искандарияга сафар қилган.

Караимлар сектаси намояндаларидан яна бири Хиви ал-Балхий кўплаб асарлар ёзиб, уларда Талмудни танқид қилган ва унинг ишончлилигига шубҳа билан қараган. Бироқ , яҳудийларнинг ҳаммаси ҳам умумяҳудий эътиқодларига қарши бўлмаган. Уларнинг кўпчилиги Бағдодда қўним топган эскиларх (қувғиндаги шаҳзода) ва гаонларга бўйсунганлар. Вениямин де Туделнинг хабар беришича, эскиларх яҳудий жамоалари орасида катта обрўга эга бўлган. У жамоаларга бошлиқлар тайинлаш ҳуқуқига эга бўлган. Унга яҳудийлардан ҳеч ким қаршилик кўрсатмаган, чунки у Халифа томонидан қўллаб турилган. Ҳар йили барча яҳудий жамоаларидан, шу жумладан Бухоро яҳудийларидан ҳам эскиларх хазинасига маблағлар келиб турган. XIII аср бошига келиб Чингизхон қўшинлари Мовароуннаҳр шаҳарларини бирма-бир қўлга киритгач, ерли аҳолини шафқатсиз равишда қирғин қилдилар. Қадимги яҳудий жамоалари ҳам инқирозга учради. Сақланиб қолган кам сонли яҳудийлар Бухоро ва унинг атрофларида яшаганлар. XIII асрда бошланган яҳудийлар инқирози, баъзи истиснолардан ташқари, XVIII асрга қадар давом этди. Мўғуллар даврида Хоразмда яҳудийларнинг ҳар бир шаҳарда 100 уйдан ошиқ бўлишлари тақиқланган. Амир Темур ва темурийлар даврида Мовароунаҳр минтақасига Эрондан кўпгина яҳудий жамоалари кўчириб келтирилган, уларнинг бир қисми Бухорода яшаган. Темурийлар даврида Ўрта Осиёдаги христиан жамоалари инқирозга учраган бўлсаларда, лекин яҳудий жамоалари сақланиб қолди ва ўзларининг диний марказларидан ажралиб ва узоқлашиб қолганликларига қарамай, улар минтақада ўз мавқеларини узоқ вақт эгаллаб турдилар. XVIII асрнинг бошларида Ўрта Осиёда юз берган сиёсий жараёнлар туфайли яҳудийлар Эрон, Афғонистон, Хива, Қўқон ва Бухоро жамоаларига бўлиниб кетди. XIX асрнинг иккинчи ярмида Россия империяси томонидан Ўрта Осиёнинг бир қисми босиб олиниши яҳудийларнинг яна Туркистон ва Бухоро жамоаларига бўлиниб кетишига олиб келди.

Ўрта Осиё яҳудийлари Бухоро амирлиги ҳудудларида яшаганликлари туфайли «Бухоро яҳудийлари» номи билан танилган бўлсаларда, уларнинг асосий қисми кўпроқ Самарқандда яшаган. Яҳудийлик ягона миллатга хос дин бўлганлиги сабабли, яҳудийлар қаерда яшамасин, бири иккинчисидан қанча узоқда бўлмасин, улар ўз динига ва муқаддас китобларига сажда қилишни давом эттиравердилар. XVIII асрда Ўрта Осиё яҳудийлари руҳий тушкунлик даврини бошдан кечирдилар. 1793 йили ўзи Ғарбий Африкадан бўлиб, Фаластиннинг Цфат шаҳрида яшовчи Иосиф Мамон Мағрибий ўз шаҳри яҳудийлари учун моддий ёрдам тўплаш мақсадида Бухорога келади. У маҳаллий яҳудийларнинг ўз динларидан узоқлаша бошлаганликларини кўриб, шу ерда қолишга ва миллатдошларига диний таълим беришга аҳд қилади. Яҳудийлар доимо тинч, кам аҳолили жойларда яшашни афзал кўрганлар. XVIII асрнинг ўрталарида Нодиршоҳ Самарқандни босиб олганда унинг лашкарлари орасида турклар, лазгинлар, афғонлар, эронийлар, шунингдек, яҳудийлар бўлганлар. Улар Самарқанднинг Шоҳ-Каш, Чор-Рага, Новадон, Қўшҳовуз каби маҳаллаларида яшаб қолганлар. Бухоро ҳукумати Нодиршоҳ даврида яҳудийларга нисбатан юмшоқ муомалада бўлган. XIX асрга келиб яҳудийлар Ўрта Осиёнинг Қарши, Марв, Хатирчи, Шаҳрисабз, Каттақўрғон, Кармана, Марғилон, Душанба шаҳарларида яшаганлар. Улар одатда бир мавзега жам бўлиб яшар эдилар. 1843 йилда маҳаллий яҳудийларга Самарқанднинг шарқий қисмидан 2,5 гектар ерни 10000 кумуш тангага сотиш ҳақида шартнома тузилди. Бу шартномани яҳудийлар жамоасининг 32 аъзоси имзолади, давлат унинг ҳақиқийлигини тўрт муҳр билан тасдиқлади. Шундай қилиб, яҳудийлар ўзларининг биринчи маҳаллаларига эга бўлдилар. Жамоа бошлиғи Моше Калонтар сотиб олинган ерда қурилишлар қилиш учун яҳудийлардан пул йиғди. Улар янги жойда биринчи бўлиб Бани Исроил қабилалари сонига мос 12 та ҳовлида уй-жой, мактаб, ҳаммом, синагога қурдилар.

XIX асрнинг 80-йилларида бухоро яҳудийларидан 1,5 мингга яқини, XX асрнинг 20-30-йиллари эса - 4 мингга яқини яҳудий тилида ўқиш учун Фаластинга кўчиб кетган. Ўрта Осиёда 1940 йилгача яҳудийларнинг иврит тилидаги мактаблари, даврий ва махсус нашрлари мавжуд бўлган. 1932 йилда Самарқандда яҳудийлар театри ташкил қилинган. Кейинчалик яҳудий тилида ўқитиш ва маданий фаолият юритиш тўхтатилган. СССР парчаланиб кетганига қадар Бухоро яҳудийлари асосан (28396 киши) Ўзбекистон ҳудудида истиқод қилганлар. Яҳудийларнинг турмуш тарзлари, урф-одатлари қадимий яҳудий, форс ва маҳаллий маданий анъаналарнинг қоришмасидан иборат. Тарихнинг турли жараёнларида бу уч маданиятдан баъзиларининг таъсири кучайиши ёки, аксинча, сусайиши кузатилган. Бухоро яҳудийлари орасида Ислом динини қабул қилганлар ҳам бўлиб, бундайлар чала деб юритилган. Исломни қабул қилган яҳудийлар мусулмонлар орасида яшаганлар. Бироқ кўпчилик ҳолларда улар ўзларининг эски урф-одатларини яширинча сақлаб қолганлар. Бухорода Эшони Пир мавзеида 100 тача, Чор карвонсарой мавзеида эса бир неча мана шундай чала яҳудий оилалари яшаган. Уларнинг асосий машғулоти ҳунармандлик, пахта савдоси бўлган.Жамоа оқсоқоли калонтар деб аталиб, у ўз қавмидан солиқ ва ўлпонларни йиғган. У жамоанинг расмий вакили ҳисобланган. 1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг барча динларга, шу жумладан яҳудий динига эркин эътиқод қилиш учун барча шароитлар яратиб берилди. Ҳозирда Тошкент, Бухоро ва Самарқанд шаҳарларида бухоро ҳамда Европа (ашкенази) яҳудийларининг миллий маданий марказлари, шунингдек, синагогалари фаолият кўрсатиб турибди. Яҳудий жамоалари республикамизнинг юқорида айтиб ўтилган учта маъмурий марказда ўз ибодатхоналарига эга. Ҳозирги вақтда саккизта синагога рўйхатдан ўтган.

Адабиётлар : 1. Д.А.Авдусин.Основы археологии. М. 1989. 2. А.А.Асқаров. Сапалитепа. Ташкент, 1973. 3. Атеистический словарь. А.И.Абдусамадов, Р.М.Алейник, Б.М.Алиева ва бошқ. М.П.Новикова умумий таҳр. Остида – М.:Политиздат, 1984. 4. Л.С.Васильев.История религии Востока. М. 1983. 5. В.Н.Даниленко. Космогония первобытного общества. М. 1999.

Похожие

Марказий Осиёда буддизм

Марказий Осиёда ҳадисшунослик илмининг ривожланиши

Ғарб динлари, яҳудийлик

XIX Асрда Марказий Осиёда ислом мустамлакачилик ва жадидлар ҳаракатининг бошланиши

Ўрта осиёда ислом дини