Jadidchilik va jadidlarning ilm-ma'rifat yo'lidagi harakatlari - Основы культурологии - Рефераты

Jadidchilik va jadidlarning ilm-ma'rifat yo'lidagi harakatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

27.90625 KB

Jadidchilik va jadidlarning ilm-ma'rifat yo'lidagi harakatlari Reja: 1. Jadidchilik harakatining mazmuni , mohiyati va uning xalq ma ' naviyatini oshirishdagi roli . 2. Jadidchilik oqimi namoyandalarining faoliyati , ilmiy - ma ' rifiy qarashlari va taqdiri .

Avvalo, shuni ta'kidlash joizki, ma'rifatparvarlik maf-kurasi, bir tomondan, kapitalistik munosabatlarning O'rta Osiyoga kirib kelishi natijasida yuz bera boshlagan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o'zgarishlarni o'zida aks ettirsa, ikkinchi tomondan, uni rivojlantirdi, ma'naviy mazmunini boyitib bordi. Uning oldida turgan vazifa feodal qoloqlikdan chiqish, o'lkaning ilg'or taraqqiyoti uchun choralar topishdan ibo-rat bo'lsa-da, hayot taqozosi bilan qo'yilgan masalalar va ularni hal qilish choralari turli bosqichda turlicha bo'l- ganligini bilib olish mumkin: 1. Ma'rifatparvarlikning ilk namoyandalari: Ahmad Do-nish (1827-1897) (Buxoro xonligini Rossiya bilan taqqos-laydi). Berdimurod Berdax (1827-1900) (Xiva xonligi ha-qida yozadi), Sattorxon (1830-1902) (Turkiston haqida yo-zadi), Furqat (1858-1909) (ma'rifatparvarlikka doir she'rlar bitadi). 2. Ma'rifatparvarlik harakatining demokratik namo yandalari: Muqimiy (1850- 1903), Zavqiy (1853-1921), Anbar Otin (1870-1914), Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) lardir. 3. Jadidchilik harakati namoyandalari: Mahmudxo'ja Behbudiy (1875-1919), Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), Abdurauf Fitrat (1884-1938) va boshqalar. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda chor mus-tamlakachiligining ildiz otishi natijasida Markaziy Osiyoning ko'p joylarida jadidchilik harakati yuzaga keldi. Bu harakat mavjud jamiyatning ijtimoiy-madaniy asos-larini qayta qurishga qaratilganligi sababli eski tuzum tarafdorlarining kuchli qarshiligiga duch keldi. Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy islohotlar yo'li bilan xalq va jamiyat hayotini yaxshilashga, madaniy yuksaklikka olib chiqishga qaratilgan dasturlarni bajarishga kirishildi. Jadidchilik jamiyatni to'ntarish yo'li bilan emas, islo-hotlar yo'li bilan rivojlantirishni o'zining asosiy vazifasi deb belgiladi. Jadidlar Turkiston hududida uzoq davr mobaynida yuz bergan ijtimoiy- madaniy inqirozga barham berishga harakat qilganlar. Shu maqsadda san'at, din, matbuot, maorif, adabiyot sohalarida islohot o'tkazish g'oyalarini ilgari surganlar.

Ular axloq-odob, e'tiqod, adliya, sog'liqni saqlash muammolarini qayta ko'rib chiqish, ijtimoiy-ma'naviy hayotning barcha sohalarini shakllantirishni maqsad qilib olgan edilar. Istilo qilingandan so'ng ta'lim-tarbiya sohasidagi tanazzul yanada chuqurlashdi. Endilikda Turkistondagi maktab va madrasalar maxsus yollangan ba'zi bir ayg'oqchilar tomonidan taftish qilinib, ularning faoliyati noto'g'ri talqin etilar, ta'hm maskanlarida turli bid'atlar rasm qihnardi. Vaqf mulklarini qisqartirish yo'li bilan bir qancha madrasalar yopib qo'yildi. Umuman, chor hukumati ma'muriyati o'lkadagi eski maktab va madrasalarga nisbatan turli xil kurash usullarini qo'llay boshladi. 1890-yildan boshlab idoraviy yo'l bilan nazorat qilib turish uchun maxsus inspektor (muboshir) lavozimi joriy etildi. 1896- yildan boshlab maktab va madrasalar shahar va uyezd hokimlari orqali nazorat qilinadigan bo'ldi. Ta'kidlanganidek, bu davrda Turkiston maktab va madrasalaridagi tarbiyaviy ishlarni general gubernatorlik boshqarardi. Mustamlakachilar 1875-yildan boshlab eski usuldagi musulmon maktablari qatorida awal o'z bolalarini o'qitish uchun Turkiston o'lka-sida ibtidoiy va o'rta maktablarni joriy qilishga kirishdilar. Toshkentning ilg'or kishilari o'lkada tub o'zgarish qihshning bosh yo'li maorifni isloh qilish, deb bildilar. Shu boisdan ular maktablar ocha boshladilar, unda dunyoviy ilmlar va ras tili o'rgatila boshlandi. 1884-yil 19-dekabrda o'z qarashlari bilan tanilgan Toshkent savdogari Saidazim-boyning uyida mahalliy xalq vakillari uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Oradan bir yarim yil o'tgach, rus-tuzem maktablari rasmiy tarzda ma'qullandi va 1886-yili yana shunday 14 ta maktab ochildi. Har bir rus-tuzem maktabiga «Faxriy mutavalli» tayin-langan bo'lib, u maktab joylashgan shahar va qishloqda yashaydigan boylardan bo'lar edi. 1891-yilning 1-yanvariga kelib, rus-tuzem maktablarining soni 89 taga yetadi. Rus-tuzem maktablaridagi o'qish 4 yil edi. O'quvchilar ras tili, matematika, kasb, ras qonunlari va shariatni o'rganardi. Biroq chor Rossiyasining o'lkada rus-tuzem maktablari ochib, ras-tilini o'rgatishga bo'lgan sa'y-harakatlari orama-viylik kasb etmadi. 1917-yilning may

oyida o'z davrining mashhur pedagogi F. Yegorov Turkiston maorifming ahvoli to'g'risida shunday xulosaga kelgan edi: 1. Rus-tuzem maktablari tashkil etilishidan ko'zlangan maqsadga erisha olmadi. Normal aqliy rivojlanishni bera olmadi, ras tilini to'g'ri o'rgata olmadi, musulmon diniy ta'hmoti asoslarini ongli tushunishga xalaqit qila olmadi. 2. Boshqa nohukumat maktablarning mavjudligi tuzem-chilarning keng ta'lim olishiga to'sqinlik qildi. Shu boisdan 1917-yil 9-14-mayda Toshkent shahrida bo'lib o'tgan O'lka o'qituvchilarining 1-qurultoyi kun tartibiga Turkiston o'lkasi aholisi uchun muhim bo'lgan rus-tuzem maktablarini tahlil etish to'g'risida masala kiritildi. Qurultoyning raisi qilib saylangan Munawarqori Abdura-shidxonov anjumanda Turkiston maktab ishlarini isloh qilish to'g'risida ma'ruza qildi. Qizg'in bahslardan so'ng Turkistonda milliy maktab qurish uchun qaror qabul qilindi. Ushbu qarorda o'sha davrgacha mavjud bo'lgan rus-tuzem bilim yurtlari milliy maktablarga almashtirilishi zarar; quyi, o'rta va oliy ta'limga bo'linadigan maktablarda o'qish ona tilida olib borilishi kerak; boshlang'ich ta'lim umumiy, majburiy, bepul va 6 yoshdan bo'lishi, shu bilan birga, maktab uchun mablag' davlat xazinasidan, mahalliy idoralar va shahar boshqarmalaridan ajratilishi lozim, deyilgan edi. Bu maktablarga raslashtirish vositasi deb qaralardi. Ularga qarama- qarshi «yangi usul maktablari» tuzish dasturi olg'a surildi. Bu maktablarda, asosan, turkiy til va ilohiyot o'rgatiladi. Jadidlar harakati tarixning porloq sahifalaridan biri bo'lgan. Agar jadidlar faoliyatiga nazar solsak, ular naqa-dar vatanparvar, fidoyi, o'z g'oyalarini himoya qilish yo'lida hatto o'z hayotini qurbon qilishga ham tayyor mard insonlar ekanligini ko'ramiz. Ular millatni ilm-ma'rifatli qilish yo'lida tolmas kurashchi bo'lganlar. Bu yo'l yangi yo'l bo'lib, milliy ta'limni yuksak cho'qqilarga olib chi- qishga qaratilgan edi. Jadidlarning ijtimoiy tarbiya ishlarida alohida oqim bo'lib shakllanishi qanday yuz berdi? Jadidlar harakati ijtimoiy tarbiya ishlarida alohida oqim sifatida XX asr boshlarida Qrim, Kavkaz va Markaziy Osiyoda shakllandi.

Jadidlar o'z siyosiy dasturini taniqli qrim-tatar siyosiy arbobi Ismoilbek G'aspirali (Gasprinskiy) (1851-1914) dan oldilar. Ismoilbek yuqori aslzodalar oilasidan chiqadi. Qrimda musulmon diniy maktabida, Moskva kadetlar korpusida harbiy ta'lim oladi. Turkiya va Fransiya (2 yil yashagan) bo'ylab sayohat qiladi. Qrim yarim orolida yashagan ahohning 25 foizini tashkil qilgan qrim-tatarlari orasida turkiy til saqlanib qolishini yoqlagan. 20 yil «Tarjimon» jurnahni nashr etadi. Unda maktab va madrasalarda diniy bilimlarini, arab, fors, rus tillarini o'rgatish bilan birga tibbiyot, kimyo, nabotot, nujum, handasa (jami 17 fan) ni ham o'rgatishni targ'ib qiladi. Jadidlar dasturi maktabni isloh qilishga qaratilgan edi. 1892-yilda Ismoilbek G'aspirali musulmon maktablarini isloh qilish loyihasini Turkiston general gubernatori Rozenbaxga yuboradi va rad javobini oladi. 1893-yili Buxoro amiri Abdulahadga yangi usul maktablarini tuzishni taklif qiladi. So'ng u Qozon tatar-laridan foydalandi. Ismoilbek G'aspiralining harakatlari nati-jasida keyinchalik Buxoro amiri unga birinchi jadid makta-bini ochishga raxsat berdi. Ikkinchi jadid maktabini 1898- yilda Qo'qonda Salohiddin ochdi. 1920-yili Turkistonning turli joylarida 50 ga yaqin shunday maktab tuzildi. Toshkentda 20 ta, Qo'qonda 16 ta ana shunday jadid maktablari ochildi. Jadidlar 1908-yilda Buxoroda ro'znomalar nashr ettirdilar, yangi usul maktabi («Maktabi usuli jadid») tashkil qildilar, bu maktablarda din asoslari bilan birga hisob, geografiya, tabiatshunoslik va boshqa dunyoviy fanlar o'qitilar edi. Biroq har qanday islohiy harakatlarga tish-tirnoqlari bilan qarshi turgan jaholatparastlar ig'vosi bilan amirlik saltanati yangi uslub maktablarini yopadi. Shundan so'ng 1909-yil 18-iyunda Buxoro jadidlari «Bolalar tarbiyasi» nomidagi yashirin jamiyat tuzdilar. Bu maxfiy jamiyat kambag'al-yo'qsillar uchun maktablar ochdi, ularni bepul o'qitdi, omnia orasida gazeta, jurnal va kitoblar tarqatdi. Shu harakatlari bilan mehnatkash xalq fikrini uyg'otishda katta hissa qo'shdi. «Bolalar tarbiyasi» jamiyatidagi ma'rifatparvar jadidlar tashabbusi bilan 1912-yilda gazetalar nashr etildi. Jadid maktablarini bitirgan o'nlab yoshlar ana shu jamiyat orqali musulmon

Sharqining Istambul, Anqara, Qohira, Makka shaharlariga o'qishga yuborildi. Savol: Jadidlar Oktabr to'ntarishini qanday kutib oldilar va Turkiston birligi uchun qanday kurashdilar? Javob: Shuni ta'kidlash joizki, 1917-yilgi Oktabr to'ntarishidan keying! kunlardanoq Sidqiy Ajziy, Mahmud-xo'ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Munawarqori Abdurashid-xonov, Abdulla Avloniy, Tavallo, Abdulla Qodiriy va boshqa jadidlar unga o'z munosabatlarini ochiq bildirganlar, ma-daniyat va maorif sohasida samarali faoliyatlarini davom ettiraverganlar. Shu tariqa turkistonliklar birdamligiga muhim qadam qo'yildi. Tarixda ilk bor Umumturkiston miqyosida musulmonlar syezdi chaqirildi. Unda xalqlarning muxtoriyatga qat'iy intilishi, o'z urf-odatlari, turmush tarzini himoya qilishi aytildi. Bu manfaatlar ifodachisi sifatida Turkiston musulmonlari Markaziy Sho'rosi tashkil etildi. Albatta, buni jamiyatdagi ilg'or kuchlarning yutug'i sifatida qaramoq kerak. Shunday qilib, Turkiston birligi uchun kurashda salmoqli hissa qo'shgan o'lka musulmon sho'rosining tashkil etilishi va dasturiy hujjatlarining qabul qilinishi, awalo, Turkistonda milliy-ozodlik harakati erishgan ma'lum darajadagi yutuqlar ongdagi yetuklikdan guvohlik berar edi. Turkiston birligi g'oyasi unda istiqomat qilib kelgan xalqlarning azaliy orzusi edi. Bugungi kunda bu g'oya barcha xalqlarimiz uchun mushtarak bo'lib qolmoqda. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 5-mayda bo'lib o'tgan ikkinchi sessiyasida Prezidentimiz Islom Karimov shunday degan edi: «Markaziy Osiyoda faollik qilayotgan jamoat-chihk bizga ota-bobolarimizdan meros bo'lib qolgan tarixiy birlik tuyg'usini, muqaddas Turkiston tuyg'usini qaytadan tiklashi, xalqlarimiz qalbiga payvand etishi maqsadga muvofiq bo'lur edi». Jadidchihk harakatining uchinchi bosqichi 1917-yildan boshlab 30-yillargacha davom etdi. Bu davrda jadidlar ahvoli yanada murakkablashdi. Tarixiy manbalardan shu narsa ma'lumki, jadidlar yangi maktablar ochish, til va adabiyotni isloh qilish, matbuot erkinligi, teatrlar tashkil qilish uchun kurash olib bordilar. Afsuski, jamiyat hayotining barcha sohalarini siyosatlashtirish,

subyektivizmga haddan tashqari berihsh natijasida jadidchilikka panturkizm, panislomizm va millatchihk tamg'asi bosildi. Abdulla Qodiriy, Cho'lpon, Usmon Nosir singari o'nlab millat gullari millatsevarligi uchun qatag'on qilindi. Salkam bir yarim asrlik mustamlaka va mustabidlik davrida Vatanimiz tarixi soxtalashtirildi. Xalqimizni o'z tarixiy xotirasidan judo qilish uchun katta kurash ketdi. Ammo jadidlar chor hukumati davrida ham, bolsheviklar davrida ham ro'shnolik ko'rmadilar. Ularga millatchi, jamiyatga yot unsurlar tamg'asini bosishdi. Aslida ular har qanday etnik inson jamoasining tabiiy ehtiyoji bo'lgan, milliy mustaqillik tarafdorlari, milliy qahramonlar bo'lib, tazyiqdan qutulishning bosh yo'li xalqni o'qitib, bilimli, ma'naviyatli qilishdan iborat, deb qaragan edilar. Mahmudxo'ja Behbudiy kim edi? Turkiston jadidlarining yirik namoyandasi Mahmudxo'ja Behbudiy Turkiston yoshlarini ma'rifatli qilish to'g'risidagi g'oyalarni targ'ib qilib, ular har tomonlama ma'lumotli, madaniyatli kishilar, diniy murabbiylar sifatida islomning sofligini muhofaza qilishlari, ikkinchi tomondan esa, dunyoviy bilim egalari bo'lib, ijtimoiy hayotda musulmonlar manfaatlarini himoya qilishlari kerak, degan g'oyani ilgari suradi. Mahmudxo'ja Behbudiy butun ongli faoliyati davomida faqat xalq manfaatlarini himoya qildi, xalqni baxtiyor etish, farzandlarini savodxon qilish uchun kurashdi. 1914-yilda yozilgan «Yoshlarga murojaat» maqolasida «...islomiyat shunday diniy metin va qobili taraqqiyotdurki, naqadar ilmi zamonaviy ko'p o'qilsa, insonning dini islomga shuncha aqidasi bo'lur... hatto lozim bo'lganda mulkingizni sotsangiz, o'g'lingizni zamoncha o'qimog'i sag'iy qilingiz», deb ta'kidlaydi. Mahmudxo'ja Behbudiy Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog'ida rahoniy oilasida tug'ilgan. Otasi Beh-budxo'ja turkistonlik, Ahmad Yassaviy avlodlaridan bo'lgan. Otadan yosh yetim qolgan Mahmudxo'ja tog'alari qo'lida tarbiya topadi, qozixonada mirzalik qiladi, Samarqand va Buxoro madrasalarida tahsil ko'radi, so'ngra qozi, mufti darajasigacha ko'tariladi. Behbudiy dunyoqarashining shakllanishida jadidchilik harakatining asoschisi

Ismoilbek G'aspirahning xizmati katta bo'lgan. Behbudiy 1899-1900-yillarda haj safariga boradi. Safar yangi maktab haqidagi qarashlarini mustahkamlaydi. Uning tashabbus va g'ayrati bilan Samarqand atrofidagi qishloq-larda yangi maktablar tashkil topa boshlaydi. Adib maktablar uchun «Risolai asbobi savod» (1904), «Risolai jug'rofiya umroniy» (1905), «Risolai jug'rofiya Russiy» (1905), «Kitobat ul-atfol» (1908), «Tarixi Islom» (1909) kabi darsliklar tuzadi. Behbudiy 1911-yilda o'zbek dramachili-gining birinchi namunasi «Padarkush» asarini yaratdi. Asar 1914-yilda sahnaga qo'yildi va millatdoshlarga chaqmoqdek ta'sir etdi. Behbudiy 1913-yildan matbuot ishlari bilan shug'ullandi. «Samarqand» gazetasi, «Oyina» jurnallarini chiqardi. «Nashriyoti Behbudiy» nomli nashriyot ochdi, kutubxona tashkil etdi. 1914-yilda ikkinchi bor Sharq mamlakatlariga sayohat qildi. Sayohat xotiralari «Oyina» jurnalida bosildi. Tilshunoslik, adabiy tanqidga, ijtimoiyotga oid yuzlab maqolalar yozdi. Behbudiy XX asr boshidagi Turkistonning yirik siyosiy arbobi edi. Vatan taqdiri kun tartibiga qo'yilgan 1917-yilda Toshkent-da bo'lib o'tgan Turkiston musulmonlarining o'lka qurultoyida hayajonli nutq so'zlagan Behbudiy o'zaro ixtiloilardan voz kechishga, buyuk maqsad yo'lida birla-shishga chaqirdi, xuddi shu ixtiloilarimiz sababli «mustam-laka qoidasi ila bizni idora eturlar», deb ochiq aytdi. Xuddi shu yili Qo'qonda e'lon qilingan «Turkiston muxtoriyati»ning ma'naviy otasi, shubhasiz, Behbudiy edi. Afsuski, muxtoriyat sovetlar tomonidan xoinona bostirildi: 10 ming turkistonlik o'ldirildi, 180 qishloq to'pga tutildi. Voqeadan larzaga tushgan Behbudiy iztirob bilan Samarqandga qaytdi, u yerda tura olmay, Toshkentga keldi, hukumat rahbarlari bilan muzokara yuritishga urindi, bu natija bermadi. Orzulari chil-chil bo'lgan Behbudiy 1919-yili haq-huquq istab dunyo jamoatchihgiga murojaat qilish niyati bilan yo'lga chiqdi va Shahrisabzda qo'lga olinib, Qarshida qatl etildi. Bu yerda о 'qituvchi M. Behbudiyning «Padarkush» dramasidagi Tangriqul va Toshmurod obrazlariga qisqacha tavsif berib, quyidagi parchani keltiradi: «Ziyoh odamlarga qarab: ilm va tarbiyasiz bolalarning oqibati shuldir. Agarda

bularni otasi o'qitsa edi, bu jinoyat va padarkushhk alardan sodir bo'lmas va bular ichkilikni bo'yla ichmasdi, xun beg'ayri haqqin qilmas edi. Umri boricha Sibir va bandga va qiyomatga, jahannamga qolmas edi... Oh, haqiqatda boyni o'ldirgan va yigitlarni azobi abadiyga giriftor qilgan beilmlikdir. Bizlarni xonavayron, bachagiryon, bevatan va bandi qilg'on tarbiyasizlik va ja-holatdir; bevatanlik, darbadarlik, asorat, faqir va zararat va xorliklar hammasi ilmsizlik va betarbiyalikning mevasi va natijasidir. Dunyog'a taraqqiy qilgan xalq ilm vositasi ila taraqqiy qiladi. Asir va zabun bo'lganlar-da beilmlikdan. Modomiki, bizlar tarbiyasiz va bolalarimizni o'qitmaymiz, bul tariqa yomon hodisalar va badbaxtliklar oramizda doimo hukmfarmo bo'lsa kerak. Bu ishlarning yo'q bo'lmog'iga o'qimoq va o'qitmoqdan boshqa iloj yo'qdir». Behbudiyning bu so'zlarini hozirgi zamonga moslab, o'quvchilarning fikrlarini eshitadi. XX asr boshlarida, bir tomondan, o'lkada chor hukumati manfaatlariga muvofiq keladigan ma'naviy qashshoqlik, ikkinchi tomondan, mahalliy burjuaziya va diniy aqidaparastlarning ta'siri muhitida «usuli jadid» maktablarining ochilishi ulkan ijtimoiy-siyosiy hodisa bo'lgan. Shunday maktablarga mo'ljallab yaratilgan dastur mualliflaridan biri, M. Behbudiyning hamfikrlaridan Munawarqori Abdurashidxonov bo'lib, unda o'nta fan o'rganilishi nazarda tutilgan edi. Umuman, Munawarqori Abdurashidxonov ham «usuli savtiya» maktabiga ixlos bilan qarab, chor hukumati Turkis-ton o'lkasidagi aholini ma'naviy-madaniy qoloqlikda saqlayotgani va undan qutulish choralari faqat maktab ta'lim- tarbiyasidagi keskin islohotga bog'liqligini to'g'ri tushungan holda chor hukumatining mustamlakachilik boshqaruv usuhga qarshi kurashda faollik ko'rsatdi. Shu maqsad yo'lida Toshkentda ilg'or fikrli ziyolilar va turli gurahlardan 1918-yil may oyida «Turk o'chog'i» ilmiy-madaniy jamiyatini tuzdi. Ushbu jamiyat Turkiston turkiylarini milliy bayroq ostida birlashtirib, ularga milliy rah, milliy g'oya va milliy tarbiya berish, milliy urf-odatlar asosida umumiy turk madaniyatini vujudga keltirish, shu tariqa millatimizning rahiy va jismoniy quwatini orttirishni o'z oldiga maqsad qilib qo'ydi. «Millat. Vatan. Ma'naviyat. Shunga o'xshash so'zlarni bilmoq bilan ziyoli

bo'lmaydilar. Maorif va madaniyat bog'chasining birinchi darvozasi maktabdur. Teatr sahnasi har tarafi oynaband qilingan bir uyga o'xshaydurki, bunga har kim kirsa o'zining husni qabihini, ayb-u nuqsonini ko'rub ibrat olur va bu sahnada ko'zguga yomon ko'ringan past odatlardin va buzuq axloqlardin uzr qilmoqg'a harakat qilur. Jannat kabi go'zal yurting bugun sendan ish kutadir. Hurriyat berilmas, olinur», deb yozgan edi Munawarqori. Munawarqori Abdurashidxonov adib, murabbiy, muhar-rir, ijtimoiy-siyosiy arbob, Turkiston mustaqilligining qizg'in kurashchilaridan biri. U 1878-yilda Toshkentning Shayxon-tohur mahallasida mudarris oilasida tug'ildi. Onasi Xosi- yatxon qo'lida savod chiqardi. Toshkentda (Yunusxon madrasasida), Buxoroda o'qidi. XIX asr 90-yillari oxiridan jadidchilik harakatiga yaqinlashdi. 1901-yilda Toshkentda «usuli jadid» maktabini ochdi. Bu maktablar uchun «Adibi awal» (1907), «Adibi soniy» (1907) kabi alifbo va xresto-matiyalar, «Tajvid al-Qur'on» («Qur'on qiroati»), «Yer yuzi» («Geografiya») singari qo'llanmalar tuzib nashr etdi. Bolalar uchun o'nlab she'riy va nasriy hikoyatlar yozdi. 1917-yil fevral o'zgarishidan keyin milliy davlatchilik an'analariga asoslangan Turkiston hukumatini tuzish g'oyasini ilgari surdi. «Xurshid», «Najot», «Kengash» gazetalarini chiqardi, «Sho'roi islomiya» jamiyatining asos-chisi va rahbari sifatida tanildi, Turkiston muxtoriyatini qo'llab-quvvatladi. Munawarqori - Turkistonda zamonaviy oliy tahsilni yo'lga qo'yganlardan. U, xususan, hozirgi Toshkent Davlat universitetining muassislaridan edi. 1918- yilning aprelida uning tashabbusi bilan Turkiston Xalq dorilfununining musulmon bo'limi tashkil qilindi, Munawarqori rais (rek-tor) bo'lib ishladi, ona tilidan dars berdi. 20-yillarning o'rtalaridan jadidchilikka munosabat o'zgara boshlagach, Munawarqoriga ham hujum boshlandi. Shunga qaramasdan, u o'z yo'lidan qaytmadi. 1927-yilda Toshkent okrug madaniyatchilarining quraltoyida jadidchilikni himoya qilib chiqdi, 1929-yilda millatchilikda ayblanib, qamoqqa olindi. 1931-yilda qatl etildi. Abdurauf Fitrat faoliyatida ilm-ma'rifat g'oyalari qanday o'rin tutadi?

Abdurauf Fitrat: «Vatan u mening jon-u tanim, sajdagohimdir. U mening to'lin oyim, tinch-omonligim, izzatim, sharafim. Ka'bam, qiblam hamda gulistonimdir. Hech shubha yo'qki, odamlar har xil din va mazhabdan, har xil qabila va millatdan bo'lsalar ham, bir otaning va yagona jinsning farzandi. Boshqacha qilib aytganda, bir-birlarining aka-ukalaridir. Shunday ekan, ular o'zaro umu-miy birodarlikni yuzaga keltirishlari kerak. Rahbarim -fan, payg'ambarim bilimdir»,- deya xitob qiladi. XX asr o'zbek adabiyotining mashhur namoyandasi, Turkiston jadidchilik harakatining g'oyaviy rahbarlaridan bo'lgan A. Fitrat 1884-yilda Buxoroda savdogar oilasida tug'ilgan. Otasi Abdurahimboy o'qimishli, dunyoning baland- pastini biladigan kishi bo'lgan. Abdurauf eski maktabda, so'ng Mirarab madrasasida tahsil ko'rdi. «Mij-mar» taxallusi bilan she'rlar yozdi. 1909-1913- yillarda Istambul dorilfununida o'qidi. «Munozara» (1909), «Say-ha» nomh kitoblarini chop qildirdi. «Sayha» to'plamidagi she'rlarida Buxoro mustaqilligi g'oyasini birinchi marta juda yorqin ifodalab berdi. Fitrat Buxoro inqilobining g'oyaviy-tashkiliy rahbarlari dan, keyin esa Buxoro xalq jumhuriyatining muassislaridan biri, siyosiy arbob sifatida ham shuhrat topdi. Fitrat bu davrda yaratgan ko'plab asarlari bilan yangi o'zbek fani va madaniyatining bir qator yo'nalishlariga yo'l ochdi, xususan, O'rta Osiyo xalqlarining boy va qadim madaniy merosini har tomonlama izchil va chuqur o'rganishni boshlab berdi, o'zbek - tojik adabiy-madaniy yodgorliklarining mushtarak jihatlariga diqqatini qaratdi. Sovet hukumati tomonidan panturkist, millatchi, josus sifatida ayblanib, 1937-yilda qamoqqa olindi va 1938-yilda qatl etildi. Abdulla Avloniyning ma'rifatchilik faoliyati qanday bo'lgan? Abdulla Avloniy 1878-yilning 12-iyulida Toshkentda Mergancha mahallasida to'quvchi oilasida tug'ildi. Otasi Miravlon aka asli qo'qonlik edi. Yosh Abdulla eski maktabda savod chiqardi, bir muddat Shayxontohurdagi Abdumalikboy madrasasiga qatnadi. 90-yillardan she'r yozishga tutindi. 1904-yilda Mirobodda jadid maktabi ochib, dars berdi. 1909-1917-yillarda «Birinchi muallim», olti qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she'rlar», «Turkiy Guliston yoxud axloq»

kabi darsliklar yozdi. Ayniqsa, so'nggi asari bolalarda milliy ong va axloqni shakllantirishda bugungi kun uchun ham g'oyat ahamiyatlidir. Avloniy «Hijron» taxallusi bilan yozgan o'nlab she'rlari an'anaviy she'riyatimizning yangilanishida katta xizmat qildi. Avloniy 1909-yilda turli xayriya jamiyatlari, shirkatlar tashkil etib, o'lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol qat-nashib keldi. 1917-1918-yillarda Turkiston hayotida yuz bergan o'zgarishlarda ishtirok etdi, sovet hokimiyatining xalqni fojialar girdobiga tortayotganini anglab yetdi va buni ayrim she'rlarida ifodaladi. 1919-1920-yillarda RSFSR ning Hirotdagi muxtor elchisi bo'lib turdi. Adib o'z safar taassurotlari - «Afg'on sayohati»da qizil saltanatdagi ish tizimining chor istilochilik siyosatidan zarracha qolishmas-ligini oshkora aytdi. 20-yillarda O'zbekiston oliy ta'limini yo'lga qo'yishda qatnashdi. O'rta Osiyo Davlat universitetida til-adabiyot kafedrasi mudiri (1930), professor bo'lib ishladi. Ayni paytda maktablar uchun darsliklar tuzishni davom ettirdi. 1933-yilda VII sinf uchun «Vatan xrestomatiyasi»ni tuzdi. 1934-yil 25-avgustda vafot etdi. Abdulhamid Cho'lponning ma'rifatparvarlik g'oyalari nimalardan iborat edi? Abdulhamid Cho'lpon. Cho'lpon - tong yulduzi ma'nosini bildiradi. Bu Abdulhamid Sulaymon o'g'lining adabiy taxallusidir. Cho'lpon 1897-yilda Andijonda tug'ildi. Maktab - madrasa, so'ng rus-tuzem maktabida o'qidi. 1914- yildan «Andijon», «Qalandar», «Mirzaqalandar», «Cho'lpon» taxalluslari bilan vaqtli matbuotda maqola va hikoyalari chiqa boshladi. 1917-yildan davrning shiddatli voqealari Cho'lponni o'z bag'riga oladi. Fitrat «Hurriyat» gazetasi bilan aloqa bog'laydi. Zakiy Validly bilan Boshqirdistonda, 1920-yilda Buxoro jumhuriyat matbuot organlarida ishlaydi. So'ngra O'zbekiston Xalq Komissarlari Soveti tomonidan Moskva-ga yuboriladi va tarjimon bo'lib faoliyat ko'rsatadi. Shu yillari «Uyg'onish» (1922), «Buloq» (1924), «Tong sirlari» nomi bilan she'riy kitoblari bosildi. «Xalil farang», «Cho'lpon sevgisi», «Cho'rining isyoni», «Mushtumzo'r», «O'rtoq Qarshiboyev», «Hujum», «Yorqinoy» (1926) kabi dramalari ketma-ket sahnaga qo'yildi, ayrimlari bosilib chiqdi. Navoiy, Fuzuliy, Tagor, Furqat, H. Jovid haqida maqolalari eTon qilindi.

1927-yildan matbuotda Cho'lponga qarshi hujum bosh-landi. O'sha yili oktabrda bo'lib o'tgan O'zbekiston madani-yat xodimlarining 2-qurultoyida Cho'lpon majlisdan haydab chiqarildi. Keying! o'n yil xorliklar, zorliklar, tahqir-u iztiroblar bilan kechdi. U og'ir vaziyatda «Soz» to'plamini nashr ettirib (1935), zamonasozlik qilishga majbur bo'ldi, oldingi fikrlaridan qaytganini e'lon qildi. Shunday tang-u tor sharoitda «Kecha va kunduz» romanini yozib, chop ettirdi (1936), Shekspirning «Hamlet», K. Gotsining «Ma-likai Turandot», Pushkin, Gorkiyning asarlarini o'zbekchaga katta mahorat bilan tarjima qildi. Cho'lpon adabiyotning juda ko'p tur va janrlarida ijod etgan bo'lsa-da, ko'proq shoir sifatida shuhrat topdi. U XX asr o'zbek adabiyotining zabardast vakilidir. Uning 20- yillarda to'plamlarda bosilib chiqqan va bugun ma'lum bo'lgan she'rlari u qadar ko'p emas. Lekin ular o'zbek ziyolilariga chaqmoqdek ta'sir qilgan va butun adabiyotni o'z izmiga olgan edi. Cho'lpon 1937-yilda qamoqqa olinib, 1938- yilda qatl etildi. Abdulla Qodiriy ijodida ilm-ma'rifatni tashviq qilish qanday o'rin tutgan? Abdulla Qodiriy. U o'zbek adabiyotining ulkan namoyandalaridan biri, o'zbek romanchiligining asoschisidir. U 1894-yilda Toshkentda tug'ildi. Eski usul maktabida, ras-tuzem maktabida, so'ng Abulqosim madrasasida o'qidi. 1910- yillarning o'rtalaridan «Julqunboy», «Dumbulboy», «Jiyan», «Ovsar», «Shilg'ay», «Shakkok» kabi taxalluslar bilan vaqtli matbuotda she'r va hikoyalari chiqa boshlagan. «Millatimga», «Ahvolimiz» she'rlari, «Juvonboz» hikoyasi, «Baxtsiz kuyov» dramasini yozdi. Uning oktabr o'zgarishlaridan keying! faoliyati, asosan, matbuot bilan bog'langan: «Oziq ishlari», «Rosta», «Ishtirokiyun», «Qizil bayroq» gazetalarida; «Inqilob», «Kommunist yo'ldoshi» jurnalida ishlagan, «Mushtum» jurnali (1923) ning asoschilaridandir. 1919-1925-yillarda matbuotda «Matbuot kuni», «G'irvonlik Mallavoy», «Ravot qashqirlari», «Bizda teatr ishining borishi» kabi yuzlab maqola va hikoyalar e'lon qildi. Abdulla Qodiriyni yozuvchi sifatida elga tanitgan ilk asarlari «Kalvak mahzumning xotira daftaridan», «Toshpo'lat tajang nima deydi» hajviy qissalaridir. Abdulla Qodiriy ijodiy faoliyatining ilk qadamlaridanoq millatining taqdiri ustida qayg'urdi, uning uchun najot yo'lini

izladi. Awaliga u yangi hukumatga ishondi, biroq mustamlaka siyosati mohiyat e'tibori bilan o'zgarmay qolayotganini, sho'rlik xalq bu qonli siyosatning qurboni bo'layotganini ko'rdi. Ayniqsa, Qo'qon muxtoriyatining qonga botirilishi uni larzaga soldi. Qodiriy 191 9 _1920-yillarda «O'tkan kunlar» romanini yozdi, xalq ongini uyg'otmoqchi bo'ldi, «tariximizning eng kirlik qora kunlari», yurtni mustamlaka balosiga giriftor etgan keying! «xon zamonlari» - XIX asr o'rtalaridagi tarixiy haqiqatni badiiy chizib berdi. Ikkinchi yirik asari «Mehrobdan cha-yon» 1928-yilda yozilgan. 1934-yilda qishloq hayotidan «Obid ketmon» qissasini yozdi. Unda kollektivlashtirish harakatining bir qancha tomonlarini haqqoniy ko'rsatdi. Ichki ziddiyatlarni ochib berdi, ehtimol tutilgan xatarli oqi- batlardan ogohlantirdi, kolxoz tuzumi pirovardida odamlar-dagi tashabbusni, manfaatdorlik tuyg'usini so'ndirishini aytdi. Bu asar ham sho'ro mafkurachilari kutgan asar bo'lib chiq-madi. Matbuotda Qodiriyga yana hujum boshlandi. 1937- yil hibsga olindi. To'qqiz oylik qiynoqdan so'ng 1938-yil qatl etildi. Shundan so'ng o'qituvchi o'quvchilarning javoblarini umumlashtiradi, baholaydi va darsni quyidagicha yakun-laydi. 1. Jadidchilik oqimi o'z g'oyalarini keng xalq ommasiga yetkazish niyatida yangi o'zbek adabiy tilini ishlab chiqish, matbuot hurligi uchun kurash, xalq ommasiga tushunarli adabiyot va teatr yaratishni belgilab berganligi diqqatga sazovordir. 2. Xotin-qizlarni paranjidan chiqarish va jadid maktab-lariga qatnashlarini ta'minlash yo'li bilan ular taqdirini o'zgartirish va oilada islohot o'tkazish, mahalliy boylar va savdogarlarning siyosiy va iqtisodiy jihatdan ras burjuazi-yasi bilan bir huquqda bo'lishi uchun, mahalliy amaldor-larning chor hukmdorlari tomonidan siquvga olinishiga qarshi kurash, shu yo'l bilan mustamlakachilik siyosatini isloh qihsh ular dasturining markazida bo'ldi. 3. Jadidlarning asosiy maqsadlari ilm va ma'rifatni egal-lashga da'vat qilish bo'lib, Turkistonda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun kurashga chorladi. Istilochi-lar va mahalliy mustabidlar oyog'i ostida toptalgan Turkis-tonni savodli, ma'rifatli, taraqqiyotga erishgan, obod, mustaqil mamlakatga aylantirish

ularning g'oyaviy maqsa-di edi. 4. Umuman, jadidchilik Turkistonda hukm surgan feodal munosabatlarga qarshi oqim bo'lib, xalqni Vatan musta-qilligi va taraqqiyoti uchun islohotlar o'tkazish, ziyoli va taraqqiyparvarlarni, boy va ulamolarni birlashtirishga undaydi. 5. Awalo, jadidchilik harakati va g'oyalarining asosini Turkistonning o'zida vujudga kelgan tarixiy, ijtimoiy-siyosiy vaziyat va sharoitlardan izlamoq kerak. Ma'lumki, Turkiston Sho'ro to'ntaraviga qadar ham, undan keyin ham istibdod tuzumi ostida bo'ldi. Binobarin, jadidlarning bosh g'oyalari ham ana shu istibdoddan qutulish va mustaqillikni qo'lga kiritish maqsadi bilan bog'lanib ketadi. «Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch» asarida aytilganidek: «Tariximizning qaysi davrini olmaylik, yurtimizda ilm-u ma'- rifat va yuksak ma'naviyatga intilish hech qachon to'xtamaganini, xalqimiz dahosining o'lmas timsoli sifatida eng og'ir va murakkab davrlarda ham yaqqol namoyon bo'lib kelganini ko'rishimiz mumkin. Masalan, chorizm mustamlakasi davrida ma'rifat g'oyasini baland ko'tarib chiqqan jadid bobolarimizning faoUyati bunga yana bir yorqin misol bo'la oladi». Xulosa o'rnida shu narsani ta'kidlash joizki, Turkiston zaminida vujudga kelgan milliy uyg'onish vakillari, ya'ni jadidlarning ko'pchiligi maorif sohasida islohotlar o'tkazish, yangi usul maktablari tashkil etish, turkistonliklar uchun qisqa muddatda rivojlangan, madaniyatli va farovon turmushni barpo etishga harakat qildilar. Ularning ezgu amallari, ilg'or g'oyalari avlodlar tomonidan davom etti-rihb, ularni taxminan 130 yildan keyingina amalga oshirish imkoniyati paydo bo'ldi. Xullas, ma'rifatparvarlik va jadidchilik harakati Turon-zamin xalqlari ozodligi va mustaqilligi, milliy ravnaqi yo'-lida muayyan bosqich bo'lib, xalqimiz ma'naviyati va madaniyati tarixidan alohida o'rin oladi.

Adabiyotlar ro'yxati 1. Qur'oni Karim (Abdulazim Mansur tarjimasi). - Т .: «Cho'lpon», 1992. 2. Imom Buxoriy. Hadis (Jome' as-sahih). - Т .: Qomuslar Bosh tahririyati. 1991- 1997. 3. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - Т .: «O'zbekiston», 2007. 1. Karimov I. Istiqlol va ma'naviyat. - Т .: «O'zbekiston», 1994. 4. Karimov I. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. 1-jild. -Т.: «O'zbekiston», 1996. 6. Karimov I. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. - Т .: «O'zbekiston», 1996. 7. Karimov I. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild. -Т.: «O'zbekiston», 1996. 8. Karimov I. Yuksak malakali mutaxassislar - taraqqiyot omili. 4- jild. -Т.: «O'zbekiston», 1996. 9. Karimov I . Yuksak ma ' naviyatsiz kelajak yo ' q . 5-jild. -Т.: «O'zbekiston», 1997.

Похожие

Jadidchilarning ma’rifatparvarlik harakatlari va uning xalq ma’naviyatini kо‘tarishda tutgan о‘rni

Ma'naviyat va ma'rifat bilim olish hamda kasb-hunar egallash-ma'naviy yuksaklik belgisi

O‘zbek modelining o‘ziga xos jihatlari ta’lim-tarbiya, ilm-fan, sog‘liqni saqlash va sport

Turkiston ma'rifatchi-jadidlarining estetik qarashlari

Milliy о‘zlikni anglash, millatlararo totuvlikni ta’minlash, huquqiy savodxonlik, davlat tizimiga hurmat va fuqarolik burchiga sadoqat