Islom dini va ta’limoti - Основы культурологии - Рефераты

Islom dini va ta’limoti

Загружено в:

14.10.2023

Скачано:

0

Размер:

42.9736328125 KB

1Islom dini va ta’limoti Reja: 1. Islom. Qur’on islom dinining muqaddas kitobi, xadislar islomdan keyingi mo‘‘tabar manba. 2. Islom dini ta’limoti. 3. Islomda mazhablarning paydo bo‘lishi. 4. Tasavvuf (sufizi) ta’limoti.

2Tayanch tushunchalar: Johiliya, Butparastlik, Mushaf, al–Vasaniya, Makka va Madina, Hiro g‘ori, Vahiy, Ansor, Hijrat, Rasul, Nabiy, mazhab, sunniylik, shialik, xorijiylik, hanafiylik, shofe’iylik, molikiylik, xanbaliylik, aqida, tasavvuf. Mavzu o‘quv maqsadi: Islom dini tarixi, ta’limoti, muqaddas manbalari, ibodat va marosimlari, Islom dinidagi ilk bo‘linishlar, ularni keltirib chiqargan sabab va omillar, xavorijlar va ularning firqalari, shialik va uning oqimlari, sunniylik va uning mazhablari, aqidaviy ta’limotlar, tasavvuf haqida haqida talabalarda atroflicha tasavvur hosil qilish. Islom. Qur’on islom dinining muqaddas kitobi, xadislar islomdan keyingi mo‘tabar manba. Jahonda qariyb 1,2 mlrd. kishi I.ga e’tiqod qiladi. Musulmonlarning 2/3 qismidan ko‘prog‘i Osiyoda yashaydi va bu qit’a aholisining 20% idan ortiqrog‘ini tashkil etadi. Qariyb 30% musulmonlar Afrikaga to‘g‘ri keladi (qita aholisining deyarli yarmi). Dunyoda musulmon jamoalari mavjud bo‘lgan 120 dan ortiq mamlakatdan 35 tasida musulmonlar aholining ko‘pchiligani tashkil qiladi Muhammad (s.a.v.) ana shunday shaxs sifatida nafaqat arablar dunyosida, balki butun musulmon olamida yangi sivilizatsiyaga asos soldi. 40 yoshidan boshlab u Allohdan kelgan vahiylarni o‘z qabiladoshlariga etkazadi. MUHAMMAD (sav) (571-632) –islom dini asoschisi va payg‘ambari. Musulmonlar e’tqodiga ko‘ra, Allohning oxirgi payg‘ambari va elchisi. Muhammad ismiga “sallalohu alayhi vassallam” (sav) –“unga Allohning rahmat va salomi bo‘lsin” deb salovat aytib qo‘shib qo‘yiladi. Muhammad (AS) 40 yoshga to‘lgunga qadar ko‘pincha yolg‘iz ibodat bilan mashg‘ul bo‘lar, o‘yga tolardi. 610 yilning ramazon oyida Hiro tog‘ining g‘orida ibodat qilayotganida Allohdan Jaroil farishta vositasida birinchi vahiy tushadi va Qur’oni Karimning “Alaq” surasining ilk oyati nozil bo‘ladi. “Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). (Ey, Muhammad, btun borliqni) yaratgan zot bo‘lmish

3Rabbingiz nomi bilan o‘qing! U insonni lahta qondan yaratdi. O‘qing! Rabbingiz esa karamli zotdir. U insonga qalam bilan (yozishni) o‘rgatgan zotdir. U insonga bilmagan narsalarini o‘rgatdi.” ISLOM (arab.-bo‘ysunish, itoat etish, o‘zini Alloh irodasiga topshirish)-jahonda uch din (buddaviylik, xristianlik bilan bir qatorda)dan biri. Islom diniga e’tiqod qiluvchilar arabcha “muslim” deb ataladi. Islomning eng asosiy talabi hisoblangan kalimai shahodatda “La ilaha illallohu Muhammadun Rusul-Alloh” (Allohdan o‘zga iloh, Muhammad uning payg‘ambaridir), deb uqtiradi. Qur’oni Karimda Allohning yagonaligi va buyukligi juda ko‘p bor Qur’oni Karimda ta’kidlanadi. 1 Islom tarixiga ko‘ra Qur’onning sura va oyatlari Muhammad payg‘ambarga parcha-parcha tarzida vahy qilib borilgan; bu vahyning birinchi bayoni «Laylatur qadr» kechasi boshlanib, ularning vafotlarigacha, ya’ni 23 yil davom etgan. Islom dini, nur imon va hidoyatining boshlanishi bo‘lgan ana shu tun diniy an’ana bo‘yicha hijradan 12 yil oldin ramazon oyining 27-kuniga o‘tar kechasi melodiy hisob bilan 610 yilning 31 iyulidan 1 avgustiga o‘tar kechasi deb hisoblanib, Qur’onni vahy qilinishning boshlanishi to‘g‘risida 97-«Qadr» surasida ifodalangan. «Albatta Biz u (Qur’on)ni Qadr kechasida nozil qildik. (Ey Muhammad) Qadr kechasi nima ekanini Sizga ne ham anglatur?! Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir?!» (97,1-3). Islom manbalarida rivoyat qilinishicha, Muhammad payg‘ambar 40 yoshga etganlarida, ya’ni 610 yili Makka shahri yaqinidagi Hiro nomli g‘orda yolg‘iz qolib, ibodat bilan mashg‘ul paytlarida, farishta Jabroil (a.s.) ularga birinchi bor Qur’on oyatlarini keltirganlar. Odatda Jabroil (a.s.) payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ga oyatlarni o‘qib berar, ular yodlab olib, o‘z izdoshlariga etkazar edilar. Ular ham o‘z navbatida shunday qilar edilar. O‘sha davrlarda mutlaqo ko‘pchilik, shu jumladan Muhammad payg‘ambar ham o‘qish, yozishni bilmaganliklari uchun yodlab olish u davrning birdan bir usuli bo‘lgan. Bu vahy melodiy yil hisobida 22 yil, hijriy esa 23 yil davom etgan. Oyatlarda odamlarning savollariga javob berib, ularni to‘g‘ri yo‘lga etaklagan, yuz bergan hodisalarni talqin qilib berilgan. Biron

4hukmning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekani bayon qilinabergan. Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) vafot etganlarida ularning safdoshlari Qur’onni yod bilganlar. O‘sha paytda oz sonli kishilargina o‘qish-yozishni bilganlar. Savodli musulmonlar yozish imkoni bo‘lgan narsalarga Qur’on oyatlarini aniqlik bilan yozib borganlar. Islom ta’limotiga ko‘ra, oldingi ilohiy kitoblar buzilib ketganligi sababli Qur’on ularning ta’limotini tiklab kelgan. Qur’oni karim – Alloh tarafidan 23 yilga yaqin muddat mobaynida Muhammad payg‘ambarga oyatma-oyat, sura-sura tarzida nozil qilingan ilohiy kitobdir. Bu kitob islom dinining muqaddas manbai hisoblanadi. Islom ilohiyot maktablaridan biri ahl as-sunna va-l-jamoa ta’limotiga ko‘ra, Qur’on Alloh taoloning so‘zi va uning azaliy ilmidir. Qur’on islom huquqining bosh manbai sifatida tavsiflashda uning odamlar shrtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga soluvchi normalari orasida diniy-axloqiy mo‘ljallar shakliga ega bo‘lgan va faqihlar tomonidan talqin qilish uchun keng imkoniyat yaratadigan umumiy qoidalar ancha ko‘p ekanligini e’tiborga olish zarur. Qur’on (arab.“al-Qur’on”-o‘qimoq, qiroat qilmoq; jamlash)- musulmonlarning muqaddas kitobi. Unda 114 ta sura bo‘lib, har birining o‘z nomi bor. Ba’zi suralarning avvalidagi so‘zdan olingan, ba’zilarining esa, o‘sha surada zikri ko‘proq kelgan narsalarning nomiga qo‘yilgan. Qur’on matni sura va oyatlardan tashqari yana 30 ta «juz» (o‘zbekcha «pora») larga bo‘lingan. Shuni aytish kerakki, pora sura va oyatlarga o‘xshab Qur’onning ilk tuzilishi bilan bog‘liq emas, balki o‘qishda qulaylik tug‘dirish uchun keyinchalik Qur’on matnini hajm jihatidan teng bo‘laklarga bo‘lishdan iborat bo‘lgan. Shu sababli eng uzun 2-sura poradan ko‘proq bo‘lgani holda, oxirgi qisqa suralardan 37 tasi bir porani tashkil etadi. Qur’on suralarining xronologik nozil bo‘lishi, Makka davri Jami: 86 ta sura, Madina davri Jami: 28 ta suradir. Qur’oni Karimning oyat va suralari payg‘ambarimiz og‘zaki qabul qilinib, yoddan talafuz qilinar edi. Qur’on matnini to‘plash va kitob shakliga keltirish Payg‘ambar vafotidan keyin amalga oshirilgan.bu jihatdan payg‘ambarning oxirgi vidolashuv xaji deb nomlangan nutqiga e’tiborni qaratish lozim. Payg‘ambarimiz

5(sav) Arafotda 124 ming hojilar xuzurida olamshumul, mashhur xutbalarini o‘qiganlar. “Ey, insonlar so‘zlarimni diqqat bilan eshitingiz. Bilmayman bu sanadan keyin Siz bilan bu erda yana bir bor birga bo‘lolmasman. Ey insonlar! Bu kuningiz (Qurbon kuni) qanday muqaddas bo‘lsa, bu oyingiz qanday muqaddas bo‘lsa, bu shahrimiz (Makka) qanday muqaddas bir shahar bo‘lsa, bilingizki jonlaringiz, mollaringiz ham shu kabi muqaddasdir. Ularga qilingan har qanday tajovuz haromdir. Ashobim! Hushingizni yig‘ib oling! Bilingizki, zinhor-bazinhor mendan keyin eski adashuvga qaytib bir biringizning bo‘yningizni kesmang! Ashobim! Eski johiliyat davridan qolgan hamma qon davolari batamom bekor qilindi. Ashobim! Kimning yonida bir omonat bo‘lsa uni egasiga qaytarib bersin! Ey insonlar! Xotilarning haqlariga rioya etingiz. Ular bilan shavqat, mehr ila muomalada bo‘lingiz. Ularning haqlari xususida Allohdan qo‘qingiz! Xotinlar Tangrinig omonatidir. “Sizlarga ikki narsani qoldiryapman, agar unga mahkam yopishsalaringiz, haq yo‘ldan hech qachon adashmaysizlar. Biri Allohning kalomi, ikkinchisi mening sunnatimdir”, degan muborak xadisni aytdilar. Bu omonat Allohning Qur’onidir- deb aytilgan so‘zlarning qadri kun sayin oshib ketdi. Qur’on musulmonlar uchun shu kungacha dasturamal bo‘lib kelmoqda.1 Birinchi sura “Fotiha”, ya’ni “Ochuvchi sura” deb ataladi. U etti oyatdan iborat: “Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). Hamd olamlar Rabbi-Allohgakim, U mehribon, rahmli va jazo kuni (qiyomat)ning egasidir. sengagina ibodat qilamiz va Sendangina yordam so‘raymiz! Bizni shunday to‘g‘ri yo‘lga boshlaginki, (u) Sen in’om (hidoyat) etganlarning yo‘lidir, g‘azabga uchragan adashganlarning emas!”

6Qur’onning birinchi bobini tashkil etuvchi bu oyatlar islom dunyosida eng ko‘p zikr etiladigan so‘zlardir. Qur’onning bosh mavzusi-Allohning yagonaligi. Qur’onda Alloh insoniyatga o‘z ovozi va o‘z so‘zlari bilan murojaat etadi. U yo‘l ko‘rsatadi va yo‘lga soladi, avf etada va jazolaydi, eslatadi va qo‘rqitadi. Lekin eng muhimi –U Mehribon (ar- rahmon) va Rahmli (ar-Rahim)dir. Qur’onning har bir surasi (bobi) “Bismillahir rohmanir rohiym”, ya’ni “Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan” degan so‘zlar bilan boshlanadi. Bu so‘zlar insoniyatga Xudo rahmdillik ekanligini eslatib turadi. Bismilloh, Bismillohir Rahmonir Rahim (arab.-“Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan)-islomda ko‘p tilga olinadigan, har bir niyat, ibodat va amaliy xarakat oldidan aytiladigan oyat. Bu oyat musulmonning har bir xarakati Alloh nomi bilan boshlanishi lozimligini bildiradi. Payg‘ambar (sav) har bir ish “Bismilloh” bilan boshlanmas ekan, uning oxiri kesikdir” deganlar. Ya’ni uning barakasi bo‘lmaydi, oxiriga etmaydi deganidir. Qur’on tilovatida B.oldidan “A’uzu billohi minashshaytonir rajim” (Shaytonning yomonligidan Allohdan panoh tilayman) qo‘shib aytiladi. Qur’onning birinchi nozil bo‘lgan surasi al-Alaq! Surasidir: "(U) insonni laxta qondan yaratdi. O‘qing! Rabbingiz esa Karamlidir. U insonga qalam Bilan (yozishni ham) o‘rgatdi. U insonga bilmagan narsalarini bildirdi. Darhaqiqat inson xaddidan oshar. (Ey, inson!) Albatta, qaytish Rabbing huzurigadir."_ Qur’onning, Qadr surasi-97-oyatida, “Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). Albatta. Biz uni (Qur’onni “Lavhul-mahfuzdan birinchi osmonga) Qadr kechasida nozil qildik.

7(Ey, Muhammad!) Qadr kechasi nima ekanini Sizga ne ham anglatur?! Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir. U (kecha)da farishtalar va Ruh (Jabroil) Parvardigorlarining izni bilan (yil davomida qilinadigan) barcha ishlar (rejasi) bilan (osmondan erga) tusharlar. U (kecha) to tong otguncha salomatlikdir”2-deyilgan edi. Oyatlar soni esa, Qur’on matnlarini taqsimlashning turli yo‘llariga ko‘ra, 6204 ta, 6232 ta, hatto 6666 tagacha belgilangan. Bu har xillik Qur’on nusxalarining bir- biridan farqli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turli qiroat maktablarining (ularning soni 14 dan ortiq) an’analari bo‘yicha turlicha taqsimlanganligini bildiradi. Qur’ondagi suralar o‘z mazmuniga yoki nozil bo‘lgan vaqtiga, ya’ni xronologik tartibiga qarab emas, balki hajmiga ko‘ra – avval katta, so‘ng kichik suralar tartibida Payg‘ambar vafotidan ancha keyin yig‘ib joylashtirilgan. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmli ikkinchi surada 286 oyat bor bo‘lsa, eng kichik suralar faqat uch oyatdangina iborat. Muhammad payg‘ambar vafotidan keyin Qur’on kishilarning xotirasida va yozgan narsalarida saqlanib qoldi. Payg‘ambardan so‘ng musulmonlarga Abu Bakr boshliq etib saylandi. Uning xalifalik davrida (632-634) mo‘minlar va murtadlar (dindan qaytganlar) o‘rtasida shiddatli janglar (yuqorida eslatilgan Ridda voqealari) bo‘lib o‘tdi. Ushbu janglarda Qur’onni to‘liq yod olgan ko‘plab qorilar halok bo‘ldilar. Shunda bo‘lajak xalifa Umar ibn al-Xattob (634-644) Abu Bakrga: «Barcha qorilar shu zaylda o‘lib ketaversa, Qur’on nuqsonli bo‘lib qolishi mumkin, shu sababli uni jamlab kitob holiga keltirish zarur», - degan maslahatni berdi. Avvaliga Abu Bakr ikkilanib turadi, chunki bu ish Payg‘ambar davrida qilinmagan edi. Bu hol bid’at deb qabul qilinishi mumkin edi. Keyinroq Abu Bakr ham Qur’onni kitob shakliga keltirib qo‘yish zarurligini anglab etdi va Zayd ibn Sobit ismli sahobani chaqirib, bu ishni unga topshirdi. Shunday qilib, Zayd va boshqa qorilar mashaqqatli urinishlardan keyin Qur’onni kiyik terisidan bo‘lgan sahifalarga yozib chiqdilar va bog‘lab Abu Bakrning uyida saqlab qo‘ydilar.

8Bu jamlanma keyinchalik «as-Suhuf al-Bakriya» – «Abu Bakr sahifalari» deb nomlandi. Abu Bakr olamdan o‘tgandan keyin jamlanma Umar ibn al-Xattob uyida, u olamdan o‘tgandan so‘ng uning qizi – Payg‘ambar ayoli Hafsada qoldi. Vaqt o‘tishi bilan islom davlatida turli siyosiy guruhlar paydo bo‘ldi. Ular o‘rtasidagi ziddiyatlar xalifa Usmon ibn Affon (644-656) davrida keskinlashdi. Har bir guruh o‘z siyosiy da’volarini Qur’on orqali asoslashga urinar edi. Qur’onni o‘qishdagi turli ixtiloflar bunga asos yaratar edi. Bu ixtiloflarni bartaraf etish maqsadida xalifa Usmon ibn Affon Qur’onning yangi tahririni ko‘chirishga buyruq beradi. Bu topshiriqqa binoan Zayd ibn Sobit barcha Qur’on qismlarini yig‘ib, taqqoslab chiqib, qaytadan Qur’oni karim matnini jamladi. Qur’onning birinchi rasmiy nusxasi 651 yilda xalifa Usmonga taqdim etildi. U asl nusxa hisoblanib, undan yana uchta, ba’zi manbalarga ko‘ra ettita nusxa ko‘chirtirilib, arab askarlari turgan yirik shaharlardan – Basra, Damashq, Kufaga jo‘natilgan. «Imon» deb nomlangan asl nusxa esa Madinada xalifa Usmon huzurida qoldi. Ko‘chirilgan nusxalar «Mushafi Usmon» deb ataldi. 1. Diniy manbalar deganda nimani tushunasiz? 2. Islomning asosiy manbalari nima? 3. Qur’onning mushaf qilish qachon, kimlar tomonidan boshlangan va qachon tugallangan? Qur’on suralari vahy qilinishining Makka va Madina davrlarini so‘zlab bering? Islom ta’limoti. Islom so‘zi arabcha – Allohga o‘zni topshirish , itoat etish , taslim bo‘lish , bo‘ysunish ma’nolarini beradi. Islom dini ta’limoti bo‘yicha, Muhammad payg‘ambar avvalgi payg‘ambarlar (O‘rta Er havzasi sivilizatsiyasi ichida ma’lum bo‘lgan) ishini davom ettirgan, ular dinini qayta tiklagan, qiyomat oldidan yuborilgan oxirgi payg‘ambar (Xotam al-anbiyo’) – nabiy va rasul deb tan olinadi. Islom dini ichidagi uch asosiy oqimlardan biri bo‘lgan sunniylikda IX asrga kelib besh arkon (rukn – arabcha «ustun» ma’nosini anglatadi) haqidagi ta’limot shakllanadi. Ko‘pchilik ulamolar fikricha, ular quyidagilar:

91. imon; 2. namoz (arabcha – salot); 3. zakot; 4. ro‘za (arabcha – savm); 5. hajj; Imon. Imon masalasida islomda ( ahl as-sunna, shi‘alar, xavorijlar ichida) avvalgi davrda turli maktablar vujudga kelib, ular shu kungacha rivojlanib kelmoqdalar. Ba’zi ta’limotlar (masalan, mu’tazila, murji’a ) yo‘qolib, yangi teologik maktablar paydo bo‘lgan. Shuningdek, ko‘p hollarda alohida olingan mashhur mutafakkir-ulamoning shaxsiy yo‘li ( mazhabi ) ancha xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ahl as-sunna va-l-jamoa ichida klassik davrda ikki asosiy maktab – moturidiylar va ash’ariylar kuchli mavqega ega bo‘ldilar. Masalan, moturidiylar nazdida aqida masalalarida quyidagicha fikr mavjud: «Imon» so‘zining lug‘aviy ma’nosi ishonmoq, tasdiqlamoq bo‘lib, istilohda esa Lo iloha illa-lloh, Muhammadun rasululloh («Allohdan o‘zga ilohiyat yo‘q va Muhammad – Allohning payg‘ambari») kalimasini til bilan aytib ( al-iqror bi-l- lison ), dil bilan tasdiqlash ( at-tasdiq bi-l-qalb ) demakdir. Mazkur ta’limot boshqalaridan imon masalasida amal ni alohidalashi bilan farqlanadi. Imonning etti sharti bor. Ular: – Allohning borligi va birligiga imon keltirish , ya’ni Allohning Qur’oni karimda va Muhammad payg‘ambar hadislarida bayon qilingan barcha ism lari va sifat lariga imon keltirish. – Ibodat qilish va sig‘inishga undan o‘zga loyiq zot yo‘q deb bilish, uning barcha buyruqlarini qabul qilish va barcha qaytargan narsalaridan qaytish. Qur’onning «al-Ixlos» (112-) surasida Alloh taoloning yagonaligini shunday ta’riflanadi: «Aytgin (Ey, Muhammad payg‘ambar): Alloh yagonadir, beniyozdir (hech kim va hech narsaga muhtoj emas, balki barcha unga muhtojdir), tug‘magan, tug‘ilmagan va uning tengi yo‘qdir» (Qur’on, 112:1-4); – farishtalarning borligiga imon keltirish.

10– Farishtalar ( malo’ika ) Allohning nurdan yaratgan, uning buyruqlarini so‘zsiz bajaruvchi, uning amridan tashqari chiqmaydigan xos bandalaridir. Ulardan Jabro’il (Jibril), Miko’il (Mikol) kabi buyuk farishtalarning nomlari Qur’onda zikr etilgan. Jabro’il farishtaning vazifalaridan biri payg‘ambarlarga Allohning vahy larini etkazish bo‘lgan. Farishtalardan ba’zilari odamlar bilan doim birga bo‘lib, ularning yaxshi va yomon ishlarini yozib boradilar. Qur’onda ular « Kirom kotibun » ( mukarram kotiblar ) deb zikr etilgan (Qur’on, 82: 10-12). Bundan tashqari, tafsir kitoblarida Isrofil, Azro’il nomli farishtalarning ismlari qayd etilgan. Qur’on va hadislarda farishtalar haqida juda ko‘p erda so‘z yuritilgan. Ularga ishonish imonning shartlaridandir; – ilohiy kitoblarga imon keltirish. – Alloh Muhammad payg‘ambarga Qur’onni nozil qilganidek, boshqa payg‘ambarlarga ham kitoblar tushirgan. Ulardan bizga ma’lum bo‘lganlari: Ibrohim payg‘ambarga «Sahifalar», Muso payg‘ambarga «Tavrot», Dovud payg‘ambarga «Zabur» va Iso payg‘ambarga berilgan «Injil» kitoblaridir. Ulardan boshqa payg‘ambarlarga yuborilgan kitoblar haqida Qur’on va hadislarda xabar berilmagan. YUqorida nomlari zikr etilgan kitoblarning barchasi Qur’onda Alloh tomonidan nozil qilingan deb ta’kidlanganligi sababli ularga shunday deb ishonish imonning shartlaridan hisoblanadi. Islom ta’limotiga ko‘ra, oldingi ilohiy kitoblar buzilib ketganligi sababidan Qur’on ularning ta’limotini tiklab kelgan; – payg‘ambarlarning haqligiga imon keltirish. – Alloh insonlarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatish uchun payg‘ambarlar yuborgan. Barcha payg‘ambarlar bir zanjirning bo‘g‘inlari kabidirlar. Qur’onda 25 payg‘ambarning nomlari zikr etilgan. Hadislarda payg‘ambarlarning umumiy soni 124 ming ekanligi bayon qilingan. Musulmonlar uchun ulardan Qur’onda nomi zikr qilingan va zikr qilinmaganlarning barchasiga barobar imon keltirish shart; – Oxirat kuniga ishonish . – Dunyoning ibtidosi bo‘lgani kabi uning intihosi ham bor. Islom ta’limotiga ko‘ra, bu dunyo bir sinov maydonidir. Bu dunyoda qilingan savob ishlar

11uchun mukofot, gunoh ishlar uchun jazo beriladigan oxirat hayoti mavjud. Qiyomat kuniga va oxirat hayotiga ishonish islomning asosiy g‘oyalaridan biridir; – taqdirga – inson boshiga tushgan yaxshiligu yomonlik Allohdan ekaniga – e’tiqod qilish. YUqorida aytib o‘tilganidek, islomning ma’nosi « taslim bo‘lmoq », « o‘zini topshirmoq »dir. Shunga binoan, inson hayotda ro‘baro‘

bo‘ladigan barcha yaxshi-yomon ishlarni o‘zi uchun Alloh tomonidan belgilangan sinov va imtihon deb bilishi lozim. Yaxshiliklarga shukr qilmog‘i, qiyinchilik va mashaqqatlarga sabr qilmog‘i imonning shartlaridan biridir; – o‘limdan keyin qayta tirilish. Islom ta’limotiga ko‘ra, qiyomat kuni bo‘lganda barcha insonlar qabrlaridan turadilar va mahshargoh maydoniga yig‘iladilar. U erda barcha odamlar dunyodagi amallariga qarab mukofot (jannat) yoki jazo (do‘zax)ga mahkum etiladilar. Namoz. Namoz – islomda imondan keyin musulmonlar ustiga farz qilingan ikkinchi amal hisoblanadi. Namoz arkonlari Qur’oni karimda to‘liq bayon etilmagan bo‘lsa ham, ammo u haqda ba’zi ko‘rsatma va tartiblar berilgan. Namozning vaqti, miqdori hamda ado etish tartiblari hadislar bilan joriy etilgan. Bu masalada musulmonlar orasida har xilliklar mavjud bo‘lib, ular negizida turli mazhab ta’limotlari shakllandi. Har kuni besh vaqt: bomdod – (tong otishidan kun chiqquniga qadar), peshin – (quyosh tikkadan oqqanidan to biron narsaning soyasi o‘z bo‘yiga ikki barobar kelguniga qadar), asr – (peshin vaqti chiqishi bilan to quyosh to‘liq botgunga qadar), shom – (quyosh to‘liq botganidan ufqdagi qizillik yo‘qolguniga qadar), xufton – (shom vaqti chiqqanidan tong otguniga qadar) ado etiladi. Zakot. Zakot – «poklash» ma’nosini bildiradi, ya’ni ehtiyojdan tashqari bo‘lgan boylikning qirqdan bir qismini (1/40) sadaqa qilish. Zakot moli zakot miqdoriga etgan badavlat kishilar uchun farz etilgan. Zakot etim-esir, beva-bechoralar, musofirlar, qarzdorlar, Alloh yo‘lida yurganlar, zakot yig‘uvchilarga beriladi. Zakot hijriy hisob bilan bir yil davomida ishlatilmay turgan yoki shaxsiy ehtiyojdan tashqari, xususiy mulk sifatida foydalanilayotgan mablag‘dan beriladi. Zakot vositasida jamiyat kishilari orasida o‘zaro hurmat-e’tibor ortib, bir muncha tenglik yuzaga keladi. Bu jamiyat taraqqiyoti, tinch va osudaligi yo‘lida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ro‘za.

Ro‘za – yilda bir oy: hijriy qamariy kalendarning ramazon oyi davomida kunduz kunlari eyish-ichish va jinsiy aloqada bo‘lishdan tiyilish. Ro‘za Hijrat ning ikkinchi yili farz bo‘lgan. Bu ibodat kasal yo safarda bo‘lgan kishilardan boshqa kunlarda tutib berish sharti bilan soqit qilinadi. Sababsiz ro‘zani buzgan kishi boshqa kunda tutib berish bilan birgalikda, uning jazosi sifatida ikki oy paydar-pay ro‘za tutishi lozim bo‘ladi. Shuningdek, ro‘za ramazondan tashqari oylarda ham tutilishi mumkin. Masalan, nafl ro‘za yoki qasamni buzishdagi kafforat uchun ham ro‘za tutiladi. Haj – qodir bo‘lgan kishi uchun umrida bir marta Makka shahridagi Ka’bani ziyorat qilish va ushbu ibodat o‘z ichiga oladigan arkonlarni ado etishdan iborat. Haj farz amallardan hisoblansada, O‘rta Osiyo Arabistondan uzoq masofada joylashganligi sababli yuqorida zikr etilga « qudrat i etganlik » sharti ulamolar tarafidan kiritilgan. Haj zulhijja oyining 8 kunidan boshlanadi. Haj qilishning uch turi mavjud: «ifrod» – faqat haj amallari bajariladi, «qiron» – haj va umra amallari oldinma-ketin bajariladi, «tamattu’» – avval umra qilinib, ehromdan chiqiladi va zulhijja oyining sakkizinchi kuni ehromga kirib, haj ruknlari ado qilinadi. Hajning farzi uchta: ehrom bog‘lab niyat qilmoq, Arafotda turmoq, Ka’bani tavof qilmoq. Islomda mazhablarning paydo bo‘lishi . Islomdagi bo‘linishlarning birlamchi zamini Muhammad alayhis-salom vafotlaridan boshlangan. CHunki musulmon jamoasiga endi kim boshchilik qiladi, degan masalada barchaning fikri bir xil emasdi. Bunga sabab musulmonlarning marhum yo‘lboshchisi tomonidan jamoaga keyingi rahbar kim bo‘lishi ochiq-oydin ko‘rsatilmaganida edi. Ammo Payg‘ambarga “xalifa” (o‘rinbosar) bo‘lishga sahobiy Abu Bakr Siddiq uchun alohida “ishora” bo‘lgani manbalarda qayd etilgan. Rasululloh vafotlari arafasida Abu Bakr Siddiqning namozda musulmonlarga imomlik vazifasini o‘tab berishga bergan ko‘rsatmalari yirik sahobiylar tomonidan mazkur “ishora” sifatida qabul qilingan edi.

Ilk ikki xalifa davrida musulmonlar orasida birlikka erishilgan bo‘lsa, xalifa Usmon ibn Affon davriga kelib jamoa orasida fitnalar paydo bo‘ldi. To‘rtinchi xalifa bo‘lib saylangan payg‘ambar kuyovi Ali bilan Shom (Suriya) voliysi (gubernatori) Muoviya o‘rtasida shiddatli kurash ketdi. Muoviya Alidan uchinchi xalifa Usmonni o‘ldirgan kishilarni tutib berishni, agar shunday qilmasa, uni xalifa sifatida tan olmasligini bildirib xat yozdi. Usmonni o‘ldirishda qatnashgan kishilar Alini xalifa qilib saylanishida faol ishtirok etgan edilar. Bundan tashqari musulmon ummatining birinchi rahbaridan biror narsani talab qilish isyon bilan barobar edi. Shuning uchun Ali bilan Muoviya o‘rtasida Saffin degan joyda shiddatli jang 657 yilda ro‘y berdi. Alining to‘la g‘alabasiga bir bahra qolganda Muoviya hiyla ishlatib, jangni to‘xtatishni va masalani oqsoqollar kengashida hal qilishni talab etdi. Ali qon to‘kilishi oldini olish maqsadida bu taklifga ko‘ndi. Ammo oqsoqollar kengashi Muoviyani ham jangda mag‘lub bo‘lmaganligini e’lon qilib, uni Shomga rahbarligini tan oldi. Ali bunga rozi bo‘lsa ham, uning qo‘shinidagi askarlardan 12 ming kishi Alidan yuz o‘girib, uning qarorgohidan chiqib ketdilar va shuning uchun ular keyinchalik xavorij (tashqariga chiqib ketganlar) nomini oldilar. Ularning aqidasiga ko‘ra, siyosiymi yoki siyosiy emasligidan qat’iy nazar musulmonlardan birontasi og‘ir gunoh qilib qo‘ysa, u musulmonchilikdan chiqadi. Xalifani yagonaligini tan olmaslik ham og‘ir gunoh. Agar xalifaning o‘zi ham og‘ir gunoh qilib qo‘ysa, uni maqomidan mahrum qilish, hatto qatl etish ham shariat nuqtai nazaridan joiz bo‘ladi. Keyinchalik ulardan biri Aliga suiqasd qilib, uni o‘ldirdi. Xavorij oqimi o‘zining murosasizligi tufayli keyinchalik hukmdorlar tomonidan tor-mor qilinib, tugatildi. Ali shahid bo‘lgandan keyin uning tarafdorlari shia (partiya) mazhabiga asos soldilar, ya’ni hokimiyatga faqat payg‘ambar xonadonidan bo‘lganlargina haqlidir. Ularning aqidasiga ko‘ra, xalifa va imomni saylash xalq qo‘lida bo‘lmasligi lozim. Keyinchalik ular imomni xato va adashishlardan xoli bo‘lgan shaxs sifatida ilohiylashtirdilar. . SUNNA, sunnat (arab. - odat, an’ana, xatti-harakat tarzi) - islomda musulmonlar

uchun ibrat hisoblangan Muhammad (sav)ning so‘zlari, amallari va xatti- harakatlari. S. muhaddislar istilohida, quyidagacha ta’rif qilinadi: Xavorijlarning kelib chiqishi Ali bilan Muoviya o‘rtasidagi tuzilgan bitim bir guruh Ali tarafdorlarining keskin qarshiligiga duch keldi. Bitim paytida Kufa yaqinida turgan 12 ming kishidan iborat ko‘shinning bir qismi Alidan norozi bo‘lib, “hukm chiqarish faqat Allohning ko‘lidadir”, degan shior bilan qo‘shinni tark etib, Kufa yaqinidagi Harura qishlog‘iga ketdilar. Ilgari Aliga tarafdor bo‘lgan bu firqaning Kufadagi “xypyj” (chiqish) voqeasi ularning “xavorij” (qarshi chiquvchi) nomini olishlariga sabab bo‘ldi. Bu voqea Harura qishlog‘ida yuz berganligi bois ularni “haruriylar” deb ham ataganlar. Bundan tashqari, ular o‘zlarini “Shurot” (jonlarini Alloh yo‘lida tikkan kishilar) deb ham nomlaganlar. Yana ularning “Muhakkima” (“hukm Allohning qo‘lida” deguvchilar) nomlari ham bor. Xavorijlar ta’limotlari:  “Gunohi kabira” (“katta gunoh”) qilgan kishini kofir deb e’tiqod qildilar. Shunga ko‘ra, Usmonni Abu Bakr va Umar yo‘lidan yurmagani uchun kofir dedilar. Ali, Muoviya, Abu Muso, Ibn Oslar “Siffin” kuni o‘zaro sulhda qatnashganlari uchun ular nazdida kofirdirlar;  Zolim podshohga qarshi chiqishni vojib deb bildilar. Shialikdagi “taqiya”, ya’ni o‘z e’tiqodini yashirin saqlash mumkinligi haqidagi aqidani rad etdilar. O‘zlari zaif bo‘lsalar ham, zolim podshoh qudratli bo‘lsa ham unga qarshi chiqish vojib bo‘laveradi deb hisoblardilar;  Quraysh qabilasidan bo‘lmasa ham, arab bo‘lmasa ham musulmonlar tomonidan saylangan har qanday odam xalifa bo‘la oladi. Xalifalik shialar aytganidek, ma’lum jamoat ichida cheklanmagan;  Qur’oni karimni “maxluq”, ya’ni “yaratilgan”, azaliy emas deb e’tiqod qiladilar;

 Namoz, ro‘za, zakot va boshqa amallarni imonning bir bo‘lagi va kishi to barcha amallarni bajarmaguncha dili bilan tasdiqlab, tili bilan aytishi kifoya emas dedilar. VII asr ikkinchi yarmida xavorijlar orasida yigirmaga yaqin turli guruhlar paydo bo‘ldi. Ular ichida eng yiriklari – ibodiylar, azraqiylar, hamda sufriylardir. Shialik Islomdagi uch yirik yo‘nalishdan biri bo‘lib, xalifalik xususidagi ixtilof natijasida vujudga kelgan. Shia so‘zining to‘liq shakli “ash-Shia” (tarafdorlar, guruh, partiya) yoki “Shiatu Ali” (Ali tarafdorlari) bo‘lib, bu nom hazrat Aliga ergashganlar va ularning avlodlariga nisbatan berilgan. Shialikda imomat asosiy diniy ruknlardan hisoblanib, u jamiyat manfaatlaridan emas, balki din ruknlaridan kelib chiqadi deb e’tiqod qilinadi. Ularning ta’limotiga ko‘ra, rahbar xalq tomonidan saylanmay, balki rahbarlik meros sifatida o‘tadi. Rasululloh Alini xalifa etib tayinlagan, undan keyin esa xalifalik uning avlodlarida qonuniy meros sifatida vasiyat yo‘li bilan uzatiladi. Ular Alining xalifalikka haqli ekanligini ilohiy deb biladilar, imomlik ularda payg‘ambarlik kabi ilohiy mansab hisoblanib, Alloh bandalari orasidan payg‘ambarlarini tanlab, ularni gunohlardan saqlagani va ularga “ilmi ladun” (Alloh huzuridan berilgan ilm) bergani kabi, xalifalarni ham shunday tanlaydi deydilar. Abu Bakr, Umar va Usmonlar esa bu huquqni Alidan zo‘rlik bilan tortib olishgan, Ali o‘sha davrda xalifalikni boshqarganmi yoki yo‘qmi bundan qat’i nazar, Alining xalifaligi Rasululloh vafotlarining birinchi kunidan boshlangan, deb da’vo qiladilar. Tasavvuf (sufizi) ta’limoti. Tasavvuf – islomdagi mistik asketik oqimdir. Mistitsizm, mistika so‘zlari qadimiy yunon tilidagi mystikos – «yashirin», «sirli» so‘zidan olingan bo‘lib, ilohiyat bilan bevosita muloqot qilish mumkinligi haqidagi ta’limot. Bu ta’limot insonning Xudo

bilan aql va hissiyotdan yuqori bo‘lgan sirli aloqasi bo‘lib, uning natijasida insonda Xudoni bilish hosil bo‘ladi. Tasavvuf tariqatining shakllanishi. Tasavvuf (arab)ni so‘fiylik, sufizm deb ham yuritishadi. Tasavvuf-islomdagi mistik-asketik hamda diniy-falsafiy oqim bo‘lib, u VIII-asrda arab mamlakatlarida vujudga kelgan. Tasavvuf musulmon mamlakatlarida ijtimoiy taraqqiyotning xususiyatlari bilan bog‘liq ravishda paydo bo‘lgan. Uning shakllanishi va rivojlanishi uzoq tarixiy jarayonlar, murakkab davrlarni qamrab oladi. Shuningdek, xalqlarning moddiy va ma’naviy merosida, ijtimoiy va axloqiy hayotida katta iz qoldirib, juda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. O‘zbek xalqi ma’naviy merosi va muqaddas qadriyatlarining katta qismini islom ma’naviyati va milliy an’analar udumlar tashkil etadi. Diniy qadriyatlarning manbalari esa Qur’oni karim, Hadisi shariflar, tavsirlar, shariat ahkomlarida o‘z ifodasini topgan. Islomiy merosimizning muhim qismini irfoniy meros bo‘lmish tasavvuf ta’limoti va qadriyatlari, xususan bu ta’limotning yo‘nalishi vatanimiz- Turkistonda shakllanib, endilikda butun jahonga tarqalgan jahon ma’naviy madaniyati, umuminsoniy qadriyatlari taraqqiyotiga juda katta hissa qo‘shgan uch buyuk tasavvufiy tariqatlar: yassaviya, kubroviya va xojagoniya-naqshbandiya irfoniya-tasavvuf tariqatlari tashkil etadi. Tasavvuf ta’limotining asosiy mazmuni inson va uning xudoga munosabatidir. Yani odamlarni halollikka, tenglikka, inson qadr-qimmatini erga urmaslikka, barcha musulmonlarni teng bo‘lib yashashga chorlagan. Ayniqsa, bu ta’limot boshqalarning kuchidan foydalanmasdan o‘z halol mehnati evaziga yashashni talab qiladi. Zohidlik asosiga qurilgan bu ta’limot hayotiy muammolar bilan bog‘liq bo‘lgan ilohiy haqiqatga erishish bosqichma – bosqich amalga oshadi, degan g‘oyani ilgari suradi. Bular 4 bosqichdan iboratdir. CHunonchi-shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat. Har bir bosqichning murakkab talablari inson umrini tamomila qamrab oladi. Ularning mazmuni quyidagicha:

shariat – islom marosimlarini, shariatning amaliy talablari, qonun- qoidalarini bilish va ularga sidqidildan rioya qilish; tariqat-so‘fiy tomonidan «vosil bo‘lish» uchun tanlangan yo‘l. Bu yo‘lni tanlagan so‘fiy o‘z piri amallariga ergashgan holda nafsni tiyish, komillik yo‘liga o‘tishga intiladi; ma’rifat-so‘fiy tomonidan Allohni tanish va uni qalbdan bilishdir. Alloh sifatlarini bilishga intilish borasida Allohni butun borliqning, mavjudodning asoschisi, yaratuvchisi ekanligini bilishdir; haqiqat-ilohiy haqiqatga erishishning yuqori bosqichi bo‘lib, unda so‘fiy xudo vasliga etadi. Bu darajaga etgan sufiy avliyolik darajasiga etgan bo‘ladi.

Adabiyotlar: 1. Ochildiev A.va boshqalar. Dinshunoslik asoslari (o‘quv qo‘llanma). - Toshkent: “Toshkent islom universiteta” nashriyot matbaa birlashmasi, 2013. 2. Xasanov A. va boshqalar. Islom tarixi (darslik). - Toshkent: Toshkent islom universiteta matbaa-nashriyot birlashmasi, 2008. 3. Mo‘minov A. va boshk. Dinshunoslik (darslik). -Toshkent: «Mehnat», 2004.

Похожие

Boy tariximiz, dinu diyonatimiz, urf-odat va an’analarimizning qayta tiklanishi – ma’naviy yuksalishdir

Islom dinida inson ma'naviyati va ma'rifati masalasi, shaxs ma'naviy qiyofasining talqini

Islom Karimovning milliy – ma'naviy tiklanish kontsеptsiyasi va uning milliy mustaqillikni mustahkamlashdagi ahamiyati

Ma'naviyat shakllanish jarayonlari

Qadimiy diniy e’tiqodlar izlari