Инсоният тарихида ибтидоий диний эътиқодларнинг ўзига хос тарихий аҳамияти - Основы культурологии - Рефераты

Инсоният тарихида ибтидоий диний эътиқодларнинг ўзига хос тарихий аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100.5 KB

Инсоният тарихида ибтидоий диний эътиқодларнинг ўзига хос тарихий аҳамияти Режа: 1. Дуализм инсониятнинг илк диний эътиқодларидан бири. 2. Ёзма манбалар ва археологик топилмалар 3. Дуализм ёрқин намоён бўлган мавзулардан яна бири - Борллиқ яратилишида эгизаклар роли ҳ ақидаги қадимий тасаввурлардир 4. Хоразмда одамлар ва ит суяклари биргаликда солинган оссуа рийлар топилгани тотемга эътиқод

Дуализм инсониятнинг илк диний эътиқодларидан бири. Дуализм инсоннинг энг илк диний эътиқодларидан, эрамиздан олдингн IV - I асрларда Хоразм қудратли ва ривожланган давлатга айланади, илоҳлар дунёси ҳам яхшилар ва ёмонларга бўлинади. Борлиқ яратилишида эгизаклар роли бўри эътиқоди, ОҒЗИ пастга қаратиб кўмилган кўзалар йўлдош бола билан тенглаштирилган бир нечта эгизак туққан аёлни "жаннати" дейишган, дуализм Авестода энг мукаммал шакл ва мазмунга эришади. "Тура" номини олган сак ва массагет қ абилалари, Зардуштийлик дуализми яҳудий ва насроний динларининг шаклланишига ҳам таъсир ўтказган. Тафаккурининг ибтидоий шаклланиш палласида барча халқлар д унёни дуализм асосида англаш босқичидан ўтади. Дуализм и нсоннинг энг илк диний эътиқодлауидан бўлиб, аввалига, бир гу руҳ инсонлар ўзга гуруҳга қарама-қарши қўйилган, кейин эса, ёруғлик-қоронғилик, яхши ва ёмон ҳайвонлар, кун-тун, иссиқ- совуғ, ёз-қиш, ҳаёт-ўлим, оч-тўқ, соғ-касал, умуман олганда, я хшилик ва ёмонлик тушунчаси вужудга келади. Шу каби қарама-қ аршиликлар дунёни икки ёрти - бир бутун қабилида англашга туртки беради. Ундан кейинги даврларда эса яхши ва ёмон кучлар афсонавий ва эртаксимон сиймоларга айланиб, халқ онгида ҳозирг ача сақланиб келган. Инсоният этиқоди тарихида дуализм ва монотеизм икки устувор тамал тоши сифатида мужассамлашган. Яхши ва ёвуз илоҳлар ва улар_га тобе руҳлар орасидаги кураш барча ибтидоий - жамиятларга хос 1 эътиқоди деб хулоса чиқаради. дин тарихчилари. Гап бу ерда уларнинг бир-биридан ғояларни ўзлаштиргани устида эмас балки инсоният онгининг тарихий-типологик мос келиши ҳақ ида кетмоқда яъни ўлкамизда дуализм ғоялари юзага келиши ва уларнинг намоён бўлиш тарихини ўзга халқлар ва динлар амалиётиқ дан ҳам қиёсий таққослаш ёрдамида кўз олдимизга келтиришимиз мумкин. Масалан Ригведа диний асарининг Х-мандаласидаги бир неча ўн сатрида коинот ва борлиқ яратилиши, худолар пантеони ва вақтнинг даврий равишда қайтарилиши ҳақида фикр-мулоҳазалар келтирилган. Уларга биноан ҳар йилнинг бошида коинот ибтидоий тартибсизлик ҳолатига тушиб,

яратувчанлик жараёни қайтари ларкан. Шу асосда Ригведанинг энг қадимги коинотбоп мазмуни Янги йил маросимига бағишланган гимнлар тўпламидан таркиб топиб, олий Индра илоҳнинг ёвузлик деви билан курашиб, тартиб ўрнатиши ва олов илоҳи Агнига бағишланган гимнларда қиш қорон ғилигидан сўнг Қуёш нурлари қайтиши тараннум этилади. а16:42 Коинот, йил даврийлигига кўра, тартибсиз ҳолатга келганида яратувчанлик жараёнининг содир бўлиши билан илоҳлар инсон ҳ аётидаги вазифаларига биноан соҳларга тақсимланиши зид келмайди, деб ҳсоблайди олимлар ва турли халқарнинг диний эътиқдларидан мисол келтиришади. Одатда бу матнларда ёруғлик кучлари ёвузлик-қронғилик-тартибсизлик кучларини ифодаловчи дев-махлуқот устидан ғалаба қозониши ва натижада тартиб ўрна тувчи кучлар ўртага чиқиши тараннум этилган. Бу жараёнда унинг иштирокчилари сифатида турли илоҳлар ўз хусусиятларига биноан таснифланади. Ҳар бир илоҳ табиат ёки руҳий ҳолатнинг ҳомийси ҳисобланиб, само, ҳаво муҳити ва ер соҳаларига тегишли бўлади. Яъни табиатнинг муайян ҳодисаси илоҳийлаштмрилади. 347:43 ~ 44 Дунё яратилиши ва тартиботи ҳақидаги мазкур ёндашувлар ўлкамизнинг ҳам мозий эътиқодларини тушунишга ёрдам беради, албатта. Олимларнинг тан олишича, дунёнинг барча диний эътиқодлари учун умумий хусусиятлар асос бўлиб, шулардан бири – неолит даврининг ибтидоий дунёқарашларида ҳосилдорлик эътиқодининг зркак зоти (само, Қуёш, ёмғир) ва аёл ибтидоси (Ер, Ой)нинг дуал, яъни икки томонлама асосидир. Аввалига, озуқани териш билан асосан аёллар шуғулланганида, аёл рамзлари устувор бўлиб, ҳосилдорлик илоҳаларининг бут-ҳайкалчалари кенг тарқал ган. Бироқ ерга ишлов бериш усуллари (омоч ишлатиш, қуритиш ишлари ва ирригация каналлари ўтказишнинг) пайдо бўлиши билан қ ишлоқ хўжалиги ва ҳайвонларни хонакилаштириш каби хатарли ишлар эркаклар зиммасига ўтади. Шу пайтдан бошлаб, эркаклар нинг етакчи роли кучайиб, Қуёш ва самовий сайёралар илоҳлари ҳ амда уларнинг рамзий белгиларм бирламчи ўринга чиқади. Шу б илан бирга, инсон ва жамоа ҳаётида диний эътиқодлар

ва маросимқ лар роли ошиб, илоҳларнинг ердаги вакили – дин пешволарининг одамлар орасидаги мақоми ва обрўси ортиб боради. 17б: 40 ° Ёзма манбалар ва археологик топилмалар асосида биз Ўзбекистонда қадимда яшаган сак ва массагет қабилаларида ҳам и кки ибтидо эътиқоди мавжуд бўлганини, яъни Қуёш ва сув, ёки олов ва сувга топинишни белгилашимиз мумкин. Страбоннинг айтишича, массагетлар Қуёшни Худо деб, унга отларни қ урбонлик келтирган. Қатор олимларнинг фикрича Хоразмнинг қадимги номи Хвайризем» •- «Қуёшли ер» ёки «Қуёш ери», дегани («хвар» - Куёш, «зем» - ер) бежиз эмас. Эрамиздан олдинги 328 йили Хоразм македонияликларга қ арши курашаётган Спитаменга паноҳ бериб, сак ва массагет аскарлари билан ёрдам беради. Спитамен мағл убиятга учрагач, сак-массагетлар қабилалари минтақасининг марказида Ўрта Осиёда ягона мустақил бўлиб қолган Хоразм куч гўплайди. 403:109 Дарҳақигқат, эрамиздан олдинги IV - I асрларда Хоразм қ удратли ва ривожланган давлатга айланади. Бу даврда қадимдан мавжуд Қўйқирилганқалъа, Кюнерли қалъа ва Жонбосқалъа диққ атга сазовор. Бу даврда одамлар "маскан-қўтон" шаклидаги шаҳристонларда яшашдан воз кечиб, ҳимоя вазифасини бажарувчи умумий ташқи девор билан ўралган маҳаллалар вужудга келади. Жонбосқалъа шаҳристони ўртасидан ўтган шохкўчанинг икки то монида 150-200 уйдан иборат иккита маҳалла жойлашиб, уйларнинг ғиштларида қабила уруғини билдирувчи муайян тамғалар о силгани диққатга сазовор, яъни бир қабилага мансуб иккита уруғ айрича яшаган. Худди шундай, турли тамғали ғиштлар, Самарқан дда ҳам топилган 144: зи (1-расм). Жамоанинг бундай дуал бўлиниши, олимларнинг фикрича, диний эътиқодларда ҳам аксини топади: руҳлар ва кейинчалик, илоҳлар дунёси ҳам шу тарзда икки гуруҳга, яъни яхшилар ва ёмонларга бўлинади.* 03 115 Масалан, мўғул қабилаларининг ибтидоий тасаввурларига кўра, осмон иккига бўлиниб, улардаги худолар бир-бирига қар ши турган: жами

99 тангрининг ғарбда жойлашган 55 нафари инсонларга яхшилик келтирган, шардаги 44 таси эса турли ёмонликлар манбаи бўлган. Кундузги ғарбий тангрилар оппоқ ва нурафшон бўлиб, "оқ осмонлар" деб аталган. Шарқийлари эса қоронғилик, зулмат, совуқлик ва ўлимни ифодалаб, "қора осмонлар" дейилган. Уларга атаб тунда қ ора қўтл қурбонлик келтирилган.' 1; 411 Умуман олганда, дуализм таълимотида ранг муҳим роль ўйнаганига Бухоро ёнидаги Бухорхудотларнинг ёзги қароргоҳи Варахшанинг Қизил ва Шарқий залларидаги тасвирларда бир- биридан фарқ қилувчи турли ранглар ишлатилгани мисол бўла олади. Фикримизча, улар турли маросимлар учун ишлатилган: Шарқий залда Ҳаёт дарахтининг тасвири бўлганлиги туфайли, кўк ва яшил ранглар ишлатилган: яхшилик ва ёвузлик орасидаги кураш тасвирланган Қизил залда эса қизил, сариқ ва қора ранглар устундир. 4|)0:1п1 Дуализм ёрқин намоён бўлган мавзулардан яна бири - Борллиқ яратилишида эгизаклар роли ҳ ақидаги қадимий тасаввурлардир . Умуман, дунёнинг икки эгизак ака-укаси орасидаги кураш асносида пайдо бўдиши ҳақидаги ривоятлар кўп ибтидоий элатларда мавжуд бўлиб, дунёнинг нариги бурчагида жойлашган Америкадаги ирокез қабилалари билан зардуштийликда бир хил асосда намоён бўлишини Б. Тайлор айтиб ўтган. 394:7э Бу борада, Қашқадарёнинг Ерқўрғон ибодатхонасида топилган хум дастасида икки қанотида иккита жўжаси ўтирган қуш ҳ айкалчаси эгизаклар мавзуига боғланади. 412: 144 қ Иэ Саян-Олтой туркий қабилаларида ҳам дунё яратилиши ҳақида сақланиб келаётган энг қадимги асотирлардан бирига биноан жаҳон океанида сузувчи иккита эгизак ўрдак Ер ва тоғларни яратади. Улардан бири Юқори дунё, иккинчиси эса, Қуйи дунё ҳукмрони бўлиб, Ак эне (Оқ Она) амрига биноан, оламни яратади. 300:539 Зардуштийликда хам Худо ва одамлар орасида воситачиликни Каршиптар деган сув қуши ўтаган. 328:60 Сувда сузувчи қуш тасвири ўлкамизда кўплаб ашёларда ўз аксини топгани айнан шу мавзуга боғлиқ бўлиб, Сурхондарёда ислом келганидан кейин чалик ҳам, XII асргача сақланиб келгани а ё н .

Ўлкамизда бир бошли ва икки танали дев тасвирлари қадимдан маълум бўлиб, намунаси Самарқанд музейида сақланувчи бронза тагламасида акс этган ҳамда яна бир мисол - Термизшоҳлар саройининг ганчкори пештоқидаги тасвир. Бу мавжудотларнинг эгизаклар мав зуига ҳам алоқаси бўлиши мумкин: бош- лари ва таналари ўзаро бирикиб кетган Сиам эгизакларини эслаш кифоя. Ўлкамиз да афсункор Анқо қушининг ҳам иккита боши бўлган. Хоразмнинг Уйгарак обидасида икки бошли от ҳайкалчаси топилиб, бу мавзу ўзбеклар фольклорида икки бошли от ва икки бошли қушларда ҳам намоён бўлади. Бу сиймо қадимий мифологияда, туркий қабилаларнинг шажаравий нишона- герби ва тамғаларида муҳрланади. 114:221; 345:72 Она бўри боқиб, катта қилган ва Римга асос солган эгизаклар Ромул ва Рем қўйидаги ривоят Оҳангарондан топилган тилла буюмда тасвирланиши, олимларнинг фикри- ча, қадим ўлкамизнинг Византия билан алоқалари асосида вужудга келган. Бўри билан боғлиқ мазкур мав зунинг ўлкамиздаги шуҳратини олимлар туркий қабилаларнинг тотеми (афсонавий илк аждод) бўри бўлганлиги билан боғлашади. 298: 28 Хитойнинг қадимги солномаларида ҳ ам бў ри ту рк ий ха лқ ла рн ин г тотеми бўлиб, қабила ундан келиб чиққани билан боғлиқ афсоналар келтирилган. Шулардан бирида қабила қирилганидан кейин ёлғиз қ о л г а н ў н я ш а р б о л а б ў р и л а р орасида ўсгани ва қадим туркийлар ана шу она бўридан тарқал гани ривоят қилинади. Бўри уни топиб олиб, ғорда гўшт билан боқиб катта қилади ва ундан ўнта ўғил кўради. Улардан ҳар бири ўзига хос туркий қабилага асос солиб, биттасининг турида бўри боши тасвирланади. Қадим туркий хоқонлар ҳузурига келган элчилар эса, бўри тугига таъзим қилганидан кейингина қабул қилинган экан. 7л: 214 ' 311 1928-1930 йилларда Л. Потапов Ўзбекистоннинг турли минтақ қаларида этнографик материал тўплаб, бўри эътиқоди билан боғлиқ маълумотларни келтиради. Унинг хулосаси бўйича, ўзбеклар орасида тадқиқот пайтига

келиб ҳам исломдан олдинги диний эътиқод урф-одатлари ва тасаввурлари сақланиб қолган экан. Аслида, бўрига эътиқод кўп қадим халқларда ҳам мавжуд бўлиб, дуализмга хос қарама-қаршиликлар кураши ҳамда яхшиликни асровчи куч эканлигини ифодалаган. Рим асосчилари Ромул ва Ремдан ташқари, римликларнинг умумий илоҳий аждоди Марс хам бўри сифатида тасвирланган. Геродот йилига бир марта бўрига айланиш қобилиятига эга бўлган халқни тавсифлайди. Қадим германларда бўри илоҳларга аталган. Славян ва Кавказ халқларида ҳ ам бўри билан боғлиқ кўплаб урф-одатлар бор. Шимолий элатлар ва Америка ҳиндулари ҳам унга эътиқод қилган. Аммо бошқа халқларга нисбатан бўрига эътиқод туркий халқларда ва мўғулларда кучли бўлиб, у одамларни касаллик ва офатлардан сақловчи хомий сифатида кўрилган. 298:136 Дарҳацмцат, туркий қабилаларда бўри сехр-жоду тимсоли бўлиб, унинг териси ёрдамида турли касалликлардан сақланилган. Қ они тўкилса, тўкилган жойнинг устини қишда -қ ор билан, ёзда эса - тупроқ билан ёпишган, чунки у - "илоҳий кучук" бўлиб, ё мон ҳаво чақиришига ишонишган. Л. Потапов ёзиб қолдирган маъ лумотларга кўра, ўзбекларда бўри чақалоқни сақлаб қ олиши хислати билан боғлиқ бўлган, чунки бўри уларнинг аждоди ҳисобл анган. Туғруқ қийин кўчганида, аёлнинг боши остига бўри пайини қўйишган. Хоразмликлар чақалоқнинг биринчи кўйлагини “бўри кўйлак" дейишган. Чақалоқ яшаб кетсин, деб бўри жағини усти дан ўгириб, исмини Бўрибой қўйишган. Чақалоқ жасадини ёмон кучл ар хужумидан асраши учун уни бўри терисига ўраб кўмишган. бол а бешиги устига бўрининг турли тана аъзоларини тумор сифа тида осиб қўйишган ва кийимига ҳам тикишган. Эркаклар хам бўри тиши ва ошиғини тумор сифатида тақиб юришган. Бўри фақат инсон ларнинг эмас, балки дала, ҳосил, мол-мулк ҳ омийси сифатида эъ зозланган. Самарқандда ҳосилни асраш учун бўрининг бош чаноғини далада ходага осишган. 298; 13?

Хоразмда одамлар ва ит суяклари биргаликда солинган оссуа рийлар топилгани тотемга эътиқод билан изоҳланади. 131:86 - 109 . Ю. Рапопорт тотем сиймолари ва вақт ўтиши билан самовий ва инсонга ўхша ш илоҳларга айланиб, фалсафий қарашлар билан бойиганлигини тўғри таъкидлайди. Зардуштийлик китобида ўлганнинг олдига Хурилиқо пари иккита ит билан келади, уларнинг вазифаси б егуноҳларнинг руҳини сақлаб қолиш учун ёвуз кучларга қарши кураш ишдан иборат. Итлар нариги дунё қўриқчилари сифатида гавда ланади ва аввал "дафн этувчи" тотем ити бўлган. 328:2В Европа ва Фаластинда ҳа м (жасадни) итлар билан кўмишган. 489:608 - 610 Ў рта Осиёда нариги дунё билан боғлиқ бўри ёки ит сиймоси анъан авий бўлиб, Ерқўрғон ибодатхонасида хам унинг қолипи топил ган. Термиз ёнидаги Болаликтепада хоналарнинг бири ибодат хона бўлиб, ўртасида оташгоҳ жойлашган ва деворлари супа билан ўрал ган. Шимолий супада 9 та ит жағлари топилган. 20: 101 Тагис кен қўрғонидан топилган ва эрамиздан олдинги У1П-У1 асрларга ман нсуб бўлган қиличнинг тилла қопламасида бўрилар ўзига хос равишда тасвирланган. Далварзинтепадан топилган тилла камар- орқа оёқларида туриб, олд панжасини тишлаётган учли қулоқли ҳайвон тасвирланган. Нишонанинг тепа чап қисмидаги тумшуғига қ араганда, бўрига ўхшайди.Беруний нарда ўйини т ош л а р и б ил л у р да н к у ч у к шаклида ясалганлиги ҳақида гувоҳлик беради. 74: 172 Ўлка мизда худди шундай нарда тошларининг сополдан ясал гани ҳам бўлган. 60; 90 Кўҳна Урганчда Нажмиддин Кубро мақбарасида дарвишлар кучук боқишган. Авлиёнинг кучуги учишни билганлиги хақидаги афсонани олимлар ит-қуш Сенмурғ билан боғлайдилар. 378; ' Умуман, хоразмликларда сув ити - сувсарни ўлдириш ол динлари ман этилган ва унинг мўйнасини фақат Хива хон лари кийиши мумкин бўлган. Ҳинд эътиқодларида ҳам уни ўлдирган киши жаханнамда қийналишига ишонилган. 37 Видевдат асарининг XIII фаргарди(боби)да айтилишича, Ит - типратиконни ўлдирган киши ўз руҳини келгуси тўққиз авлодда

ўлдиради. Типратикон тасвирлари Хоразм ва Кушон Бақтриясида ҳам учраб Термиз, Хотинработ ва Шўртепа обидаларидан типратикон шаклида ишланган идишлар дасталари топилган. Олимларнинг фикрича, типратикон эрамиздан олдинг II-I минг йиллик-ларда қадим Шарқ мифологиясида илонга қарши курашувчи сиймо бўлгани дуализм га хос икки ибтидо тушун часини изохлайди. Зардуш тийлик талқинига биноан, типратикон дон ташувчи чумолиларнинг инига сийиб, уларни йўқ қилади. Авестода ай тил иш ич а, т ип ра т ик о н кечаси минглаб ёмонликнинг минглаб кучларини ўлдира ди, унинг игналари эса Қуёш- нинг нурлари билан таққосланаган.Юқорида кўрганимиздек, дуализм нуқтаи назаридан ит ва бўри тимсоли қадимда ўлкамизда фоний ва боқий, яъни оламнинг д уал ташкил этилган икки палласини бир-бири билан боғловчи вазифсини ўтаган. Туркий мифологияда эгизаклар ҳақидаги афсона мўл ҳосил ва молга барака берувчи, бола туғилиши ва чақалоқлар га ҳомий хисобланган илоҳа Умай-она билан боғлиқ б ўлган. Рабатакда топилган Канишка ёзуви Умма деб аталган яна илоҳани бизга таништирди. Туркий ҳоқонлик лашкарининг ғалабаларидан бири ҳақида шундай ёзув бор: "Само, Умай, аддас Ватан (ер-сув) бизга ғалаба ато этди". Умай, худди Тангри ва Ер-сув каби, қадим туркийларда илоҳий мажмуанинг асосий худоларидан бўлган. У ҳосилдорлик илоҳаси ва ҳ омийси ҳисобланган. Шу билан бирга, у жанг ҳомийси бўлган. Бўри ёки ит катта қилган эгизаклар мавзуи турли халқларнинг мақ бараларида ОҒЗИ пастга қаратиб кўмилган кўзалар билан ҳам боғлиқ . Уларнинг ичида кул ёки қизил бўёқ бўлгани учун олов эътиқ оди билан боғлашади. Шу одатни Хоразм археологик экспедицияси ҳам турли жойларда аниқлашга муваффақ бўлган, маса лан, эрамиздан олдинги VII- V асрларга мансуб Тагискен мадфанининг ёндириш хонасида оғзи пастга

қратилган идиш топилган.Ўл камизда бундай кўзалар мақбаралар, шахристонлар ва дар ё бўйларида топилган. Амударё дельтасининг Қамишли I маскан ида ҳам эрамиздан олдинги II мингйиллик бошига ва То забоғёб маданиятининг Анқа 2 ва Жонбос 33 масканларида эра миздан олдинги II мингйиллик охирига мансуб шундай топилм алар аниқланди. Қалъалиқир 2 масканида эрамиздан олдинги IX аср га м а нс уб к ўз ал ар то пи лг ан . Ш ун га ас ос ла ни б, б у қ адим эътиқод билан боғлиқ одат, деб хулоса чиқаришади. М. Итина ўзга халқларнинг этнографик одатларидан шунга ўхшаш: одатлар талқинини топиб, қиёс усули асосида ўлкамиздаги эътиқод одатини тиклашга харакат қилади. Яъни эгизаклар эътиқ оди! барча халқларда деярли бир хил одат шаклида мавжуд бўлганлиги туфайли айрим қиёслар ўтказилади. Масалан, Африка қабилаларида эгизакларни катта хумга солиб, қалин ўрмонларда оғзини пастга қаратиб кўмишар экан. Эгизакларнинг ёмғир чақириш борасида ғайриоддий қобилиятга эга эканлигига бўлган ишонч туфайли,бемаврид ёмғир чақирмаслиги учун уларни дарё бўйида ёки ботқоқ жойларда кўмишган. Шунингдек, туғилиш пайтида ўлган ёки онаси туғишдан олдин ўлган чақалоқларни хам хумларга солиб, оғзини пастга қаратиб кўмишган ва уларни "хум фарзанди", деб аташган. Ибтидоий инсонлар эгизаклар, чақалоқлар, касал ва ноги ронлар ичида ёмон рух борлигига ишонишган ва уларни алохида маросимлар билан дафн этишган. Намозгартепа масканида хам энди туғилиб, оламдан кўз юмган чақалоқни катта хумда оғзини пастга қаратиб кўмилгани аниқланган. Боланинг рухи ташқарига чиқмас лиги учун кичик хумларни оғзини пастга қаратиб кўмиш одати тумор вазифасини ўтаган ва, умуман, бу одат Олов ва Қуёш эътиқоди билан боғлиқ бўлган, деб тахмин қилишади. Қадимда Бухорода бараварига учта эгизак туғилса, учинқ чиси "назар тушган", яъни танланган деб хисобланган ва одат бўйича, салтанат хукмронига бағишланган ва хатто саройда тарбияланиб, кейинчалик,

тахтга ворисликка хам даъво этиши мумкин бўлган. Самарқандда эса, эгизакларнинг онаси ғайри табиий куч соҳибаси эканлигига ишонч бўлиб, қўли билан баъзи касалликларни тузатиши мумкин, деб ҳисобланган. Бундай а ёлларга "қўли эм бўлади",, "қўли дард олади", дейишган. Бир нечта эгизак туццан аёлни эса, "жаннати" дейишган ва ҳомий париси эшитиб қолади, деб унинг ҳақида ёмон гапиришга кўрқишган. Бундай аёлларга "пари ёр" бўлиб, ўзбеклардаги "юзидан сув ичса бўлади" ибораси чиройини ифодалаган. Тепки билан оғриган беморларни ҳам ҳанузгача эгизак туққан аёлларга "тептириш"га олиб боришади. Хоразмликлар табиб-фолбинларнинг арвоҳ ёрдамчиларини "лашкар" деб атаган, Самарқандда эса, "жамики инсу-жинсни лашкар дейишган". Пари ҳомийлигига эришган одам ҳақида "лаш кар сояси тегди", дейишган. Дунёнинг турли минтақаларида, жумладан бизда ҳам, пари сиймосидаги руҳлар билан инсоннинг жинсий алоқасига бўлган ишонч, эгизакларга нисбатан алоҳида эътиқод шаклланишита олиб келгани диққатга сазовор. Айрим тадқиқотчилар бу эътиқодни чақалоқлар туғилишида ота билан бирга онанинг ҳомий париси "иштирок этган" ва кейинчалик, эгизаклар эътиқоди турли йирик динларнинг мифологик асосини ташкил этган, деб тахмин қилади. Зардуштийликда бир- бирига қарама-қарши илоҳлардан Аҳура Мазда ва Ангро Манью эгизак ҳисобланган. Ўлкамизга ислом келганида, бу эътиқод Муҳаммад пайғамбарнинг неваралари Ҳасан ва Ҳусан сиймоларида акс этади ва ўғил эгизакларга ҳозиргача шу ном қўйилади. Ислом да қ из эгизаклар пайғамбарнинг қизи Фотиманинг "Зуҳра -Ярақловчи" лақаби жуфтлаштирилиб, Фотима-Зуҳра юзага келг ан, " яъни энг қадимги динии эътиқодларимиз замонлар ўт иши билан янги вужудга келаётган диний тизимларга сингиб ў тади. Шу тариқа, Бактрия, Сўғд, Чоч ва Хоразм аҳолисининг дуализмга йўғрилган диний эътиқодлари бир-бирига таъсир ўтка зиб, уларнинг барчаси учун бирлаштирувчи куч сифатидаги олов эътиқоди асосида ўлкамизда зардуштийлик вужудга келгани таажжубланарли ҳол эмас. Дарҳақиқат,

дуализм Авестода энг му каммал шакл ва мазмунга эришади, яхшилик ва ёвузлик ў ртасидаги кураш кун ва тун , ёруглик ва қоронғулик каршилигида намоён бўлиб, зардуштийлик динининг асосини ташкил этади. Зардушт шундай деган: "Аввалига бир жуфт эгизак, икки руҳ (пайдо) бўлиб, ҳар бирининг ўз фаолият тури бўлган. Бу - фикр, сўз ва ишда намоён бўлувчи яхшилик ва ёмонликдир. Иккисидан бирини танла. Яхши бўлгин, ёмон бўлма". Зардушт эътиқодига биноан, дунёда яхши ва ёмон рух курашади. Зардуштийларнинг олий илохи Ахура Мазда иккала ибтидо эмас, фақат ёруғлик устида хукмрон. Чорва кўплиги ва тинчликни яхши ниятли инсонлар ёрдамида Мазда ва унинг ёрдамчилари, жумладан, осойишта чорва хаёти хомийси Арама ти илоха таъминлаши лозим. Олимлар, бу фаолият Хоразмда эрамиздан олдинги VII-VI асрларда "Тура" номини олган сак ва массагет цабилалари орасида содир бўлган, деб хисоблайди. Кейинчалик, бу дуализм Турон ва Эрон орасидаги курашга ўтади.

Адабиётлар: 1. Бромлей. Ю.В. Очерки теории этноса. – М.,1983. 2. Леви-Строс К. Структурная антропология. – М., 1983. 3. Орлова Э.А. Введение в социальную и культурную антропологию. - М.,1994. 4. Этнология /Под. ред. Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. – М., 1994. 5. Лурье С.В. Историческая этнология. – М., 1998. 6. Садохин.А.П. Этнология. М., – 2000.

Похожие

Тотемистик диний эътиқодларнинг инсоният тарихида тутган ўрни

Анимистик диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши ва унинг илмий аҳамияти

Қадимий диний эътиқодлар излари

Қадимий диний эътиқодлар

Туркистон маърифатчилигининг ўзига хос хусусиятлари