Анимистик диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши ва унинг илмий аҳамияти - Основы культурологии - Рефераты

Анимистик диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши ва унинг илмий аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Анимистик диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши ва унинг илмий аҳамияти Режа: 1. Ҳаёт ва ўлим орасидаги фарқ, диний эътиқодлар тарихи анимизм 2.Ғарб олимларининг фикрича, анимизм назарияси иккига бўлинади. 3. Х а л қ о р а с и д а г и м а в ж у д ш у н г а ў х ш а ш у р ф - о д а т л а р қ а д и м г и д и н и й эътиқ одлар

Ҳаёт ва ўлим орасидаги фарқ, диний эътиқодлар тарихи анимизм — "руҳларга ишонч"дан келиб чиқади, "барсман" мажнунтол шохларидан таркиб топган, нафас-руҳ, иккита руҳ-жон, ўтганлар руҳларига атама "уй", руҳнинг қуш сиймосида тасаввур этилганлиги, аждодлар руҳлари - ф ра ва ши ла р, Қу ёш га и нт ил ув чи р уҳ , ос су ар ий да ги тасвирлар, фравашилар тириклар уйига келади, аждодларни хотирлаш маросими, Наврўз — "Умид куни", байрамлар дунёвий ва диний бўлади, оламдан ўтган уста-пирлар, урф ирими, ажина-девларга ишонч, ўлим ажинаси Насуни хайдаш, «ижобий» ва салбий девлар, Заххок, жин-фаришта - ажина-дев атамаларининг ўгирувчанлиги, анимизм эътицоди қадимий бошланғич фалсафага замин яратади ва ривожланган жаҳон динлари матнида ҳам ўз ўрнига эга. Дуализм кўринишларидан бири бўлган ҳ аёт ва ўлим орасидаги фарқ ибтидоий инсонни жуда қизиқтириб ва, айни пайтда, қўрқитиб келган ва шу боисдан инсон уни англашга ва тушида кўрган нарса ларни талқин этишга уринган. Ҳаётдан кўз юмганидан кейин мутлақо й ўқ бўлиб кетишини истамаган инсон оламдан ўтганидан кейин ҳам унинг руҳи нариги дунёда тирик қолишига ишонч эътиқодини яратган. Унга биноан, ҳар бир инсонда унинг танасини вақтинча ёки абадий тарк этувчи, аммо боғлиқлик риштасини сақловчи руҳ бор бўлиб, б ир кунмас-бир кун айнан шу руҳ уни тирилтириши кутилган. Турли қ адимий халқларда қут-баракаси ўзи билан кетиб қолмасин, деб м арҳумни уйнинг ўзида кўмишган. Римликларда бу одатни Вергилий қ уйидагича таърифлаган: ўлганларнинг руҳи уйнинг ҳомий илоҳ ларига айланиши ёки улар билан қўшилиши туфайли пир ёшига ет иб, оламдан ўтган марҳум ташқарига чиқарилмаган. XIX асрда ибтидоий афсоналар ва диний эътиқодларни таҳлил этганмашҳур инглиз олими 3. Тайлор инсоннинг мазкур ишончини ўрганиб, биринчи бўлиб илмга «ибтидоий анимизм» (лотинча «анима» -қалб ва «анимус» - руҳ) тушунчасини киритади. Унинг таъбирича, анимизм - руҳий мавжудотларга ишонч бўлиб, бирламчи диний эътиқодни билдирган олим дин келиб чиқишининг анимистик назариясини далиллар билан асослаб,

анимизмнинг ўзга ибтидоий эътиқодлар - фетишизм ва тотемизм билан узвий алоқасини к ўрсатиб беради. Ғарб олимларининг фикрича, анимизм назарияси иккига бўлинади. Биринчиси - тирик мавжудотлар рухга эга ва у эгасининг вафотидан сўнг хам йўқолиб кетмайди. Иккинчиси - табиат-коинот рухлари ва қудратли худолар мавжудотларни бошқаради. Умуман олганда, бу рухларнинг инсон хаёт-мамотини бошқаришига бўлган ишончдан уларга хуш ёқиш, хадя-қурбонлик келтириб, ўзларига нисбатан мойиллик ва кўмакка эришиш нияти пайдо бўлганлиги табиийдир. Бундай ёндашув натижасида Э. Тайлор тўғри хулоса чиқаради: "... натижада, анимизм хукмрон илохлар ва уларга тобе рухлар, инсон рухи ва келажак хаётга ишонч-эътиқодларни ўз ичига қамраб олади. Вақт ўтиши билан, бу эътиқодлар, ўз моҳия тига кўра, инсон ҳаётида чинакам топинишга айланади". Айрим олимларнинг фикрича, диний эътиқодлар тарихи анимизм -"руҳларга ишонч"дан келиб чиқади ва у дин нималигини тушунтириш борасида энг лўнда таърифдир. Масалан, XVIII аср Ғарб олимларидан Дж. Тодд фикрига биноан, "Энг қадимги тарихий маълумотлардан шундай хулоса чиқариш мумкин: барча диний эътиқодлар аввалига мархумлар эътиқоди билан боғлиқ бўлиб, дафн маросимларида намоён бўлган". Г. Спенсер эса, энг қадимги диний эътиқод рух ва келгуси хаётга ишонч ва мархумларга сажда қилишда намоён бўлган, деб хисоб лаган: ибодатхоналар мақбаралардан қад кўтарган, қурбонликлар "марҳумларга таом тортиш"дан, намозу дуолар - ўтганларга мурожаат этишдан, турли диний маросимлар эса, дафн маросимларидан ривожланган. Бир сўз билан айтганда анимизм энг қадимги диний эътиқодлардан бири бўлиб, руҳлар мавжудлигига ишонч. табиатда бор жамики нарсалар (Осмон ва Ер, Қуёш ва Ой, ёмғир, момақал дироқ, шамол, тоғ, дарё, ўрмон,

хайвон, ўсимлик, тош, дарахт ва хоказолар)да онг ва фаолият юритиш қобилията борлиги хамда уларда ғайритабиий қудрат борлигига ишончни билдирган. Шу асосда, уларга қурбонлик келтириш, сиғиниш ва маросимлар ўтказиш лозим, деб ҳисоблашган. Ҳаттоки, турли металларнинг урилганда товуш чиқаришини, унда яшовчи руҳнинг овози, деб ҳ исоблашган. Тунисда сарчашма бўйида думалоқ тошлардан конус терилган бўлиб, ичида суяк бўлаклари ва турли ашёлар топилган. Археологнинг тахминича, бу - сарчашма рухига хадя. Рухлар нинг бошқа тана ёки ашёларга ўтиш қобилиятига ишонч Осиёда кенг тарқалиб, раввинлар фалсафасига биноан, 2100 та ўсимлик нинг осмонда ўз химоячи-қўриқчиси мавжуд бўлган. Ўсим ликларда хам рух борлигига бўлган ишонч Жануби- Шарқий Осиёда буддизм таъсири остида йўқолиб кетган. Буддизм рисоқ лаларида айтилишича, қадимий одамлар дарахтларнинг жони бор, деб уларни кесишмаган, аслида эса, улардан фойдаланиш мумкин.Ўрта Осиёда хам дарахтлар ва шохларига алохида муносабат бўлгани маълум. Бу борада, олимлардан А. Писарчикнинг турли манбалар ва оғзаки хабарлардан олган маълумотларини унинг тадқиқотларидан изоҳ этамиз. Қадимдан айрим дарахтлар халқимиз тасаввурида хосиятли - енгил, ўзгалари эса, бехосият - оғир саналган. Бири одамларга яхшилик, иккинчиси эса -- ёмонлик келтирган, чунки тагида ёмон ёки яхши арвох-жинлар ўзига ин қ урган. Алалхусус, арча хипчинлари эътиқод маросимларида ишлатилгани маълум. Бу қарашлар анимизмга тақалиб, арвохлар билан боғлиқлиги аён ва шунинг учун маълум бир дарахтлар муқаддас деб аталган. Ҳатто одамлар тотем- дарахтдан тарқагани ва ўлганларнинг рухи уларда яшагани тан олиниб, унга озор берганни ёмонлик кутиши муқаррар бўлган. Мозорда ўсувчи дарахт ва буталарни синдириш ёки ёқиш жазоланишга лойиқ гунох хисобланган. Самарқандда уларни фақат диний эътиод уйларини қуришга ишлатиш мумкин деб, хонадонга фақат муқаддас ашё сифатида шип тагига осилган. Лайлак ин қурган дарахт муқаддас саналган, чунки

у қ урбақа ва илонларни йўқ қ илган; бу эса зардуштийликда савоб саналган. Қора қарғалар ин қурган дарахт бехосият дейилган. Бухорода икки дарахт-устун орасидан ўтиш ёрдамида душманларнинг ёмон ниятини қайтариш мумкинлигига ишонишган. Ўлкамизнинг Сополлитепасида эрамиздан олдин қабрга тол шохчалари тўшалган, зардуштийлик маросимларидаги "барсман" эса, мажнунтол шохларидан таркиб топган. Геродот маълумотла рига кўра, ўлкамизда тол хипчинларида фол очишган ва айнан улар диний маросимларда ишлатилган. 115: 203 Бухорода толнинг хавони тозалаш фазилатига ишонишган ва тагида чойхоналар қ уришган. Самарқанд, Сўх, Сурхондарё ва Бухорода тол тагида ухлаш шифобахш ва савоб хисобланган. Айни пайтда, айрим жойларда дарахт соясида ухлаш нохуш саналган, чунки рухлар соя билан уйғунлашган. Сўхда толдан шип ясашган ва кетмон дастасини хам, қўли енгил бўлсин", деб толдан тайёрлашган, Сурхондарёда эса, биринчи бахорги хайдаш учун омочни. Бойсунда ундан бешик ясаб, чақалоқни ёмон рухлардан химоя этиш ниятида бахорда куртак отаётган шохчаларини осиб қўйишгани маълум. Толдан ясалган тобут эса мархумнинг гунохларини енгиллаштириб, жаннатга тушишига кўмак беришига ишонишган. Самарқандда хам мархум, шу тариа, енгил кўчишига ишониб, тобуткашларнинг хассасини хам толдан ясашган. .Қабр устига тупроқ тортилгач, хассани иккига синдиришган: бир бўлагини – бош устига, иккинчи сини оёқ томонга қўйишган. Улар куртак отса мархум~енгил кўчган, деб ишонишган. Сўхда толнинг деву парилардан химоя килишига ишониб, дала ишлари пайтида болаларнинг ўзини тол тагида қолдиришган. Шу билан бирга, сўхликлар толни уй ховлисининг чегарасида ёки ташқарида экиб, уйга яқинроқ жойда эса мевали дарахтлар экишган ва қўшни қирғизлар дарахтларни пала-партиш экишганига хайрон бўлишган. Кўп умр кўрган дарахтлар, жум ладан, тол шохларига латтачалар тақишган, "арвохларнинг рухи шод бўлсин", деб.

Тагига эса, экканнинг рухига атаб пилта ёқишган. Пилта буғдой бошоқлари ва латтага ўралиб, кунжут ёки зиғир мойига ботирилган. Сўхда бу икки ёғ тури "инс-жинс, ажиналарни хайдовчи ва бало қайтарувчи" деб хисобланган в а уларнинг уруғларини тумор сифатида тақишган. Мотам маросимларидаги таомлар хам зиғир ёрда тайёрланган. Аммо қари дарахт қурий бошлаб, унда кавак хосил бўлса, худди вайрона харобалар сингари "деву ажиналар макони", деб хисобланган. Сурхондарёда шохлари чириган толни мозорда хам олиб ташлаш мумкин бўлган, аммо олдинига қурбонлик келтириб, тиловат қилиш лозим бўлган. Самарқанд ва Зарафшонда чақалоқнинг биринчи олинган сочини тол тагига кўмишган. Келин-куёв биринчи марта бир галикда хўплаган пиёла сувини ёшлар болажон бўлсин, деб толга сепишган. Самарқанд табиблари тол шохлари ёрдамида касалларга суюқлик пуркаган. Хоразм ва Самарқандда деву ажиналарни қочириш учун фолбинлар барглари шилинган еттита тол хипчинларини ишлатган. Зарафшон водийсида қурғоқчилик п айти мулла тол дарахтига тумор осиб, тепадан Худо ҳам туморга сув юборади, деб тагидан сув сепиб турган. Бахор пайти тол экиш савоб, шохларини синдириш эса - гунох саналган. Фақат Наврўз ".-байрамида ишлатиладиган шохларни синдириш мумкин бўлган. .Яҳудийлар ҳам 7 кунлик хосил терими байрамининг бир кунида мехроб атрофида тол шохлари билан айланиб, сўнгра уларнинг баргини уриб туширишган. Ҳикоятларга кўра, бир оила боқувчиси оламдан ўтганида қариндошларидан бири ховлисининг этагига уй куриш учун ер талашибди. Шунда бева ўша жойга тол нихолларини экибди. Уларни ердан олиб ташлаган одамнинг пушти қуришига ишонч кучли бўлгани учун халиги қариндош ниятидан қайтибди. Х а л қ о р а с и д а г и м а в ж у д ш у н г а ў х ш а ш у р ф - о д а т л а р қ а д и м г и д и н и й э ъ т и қ од л ар ни нг қ ол ди қл ар и бў ли б, ўтм иш т ар их да н д ал ол ат бериши ва динини яхшироқ тушунишга омил бўлиши мумкин. Ибтидоий эътиқодда ўлимдан кейин хаёт давом этиши инсонлар ва турли ашёларнинг хам рухи борлиги ёрдамида уқтирилган бўлса, юқори поғона монотеистик

динларда, алалхусус, исломда ахлоқий мезон ва нариги дунёда жазо муқаррарлиги киритилади. "Нафас ва рух" сўзлари ёрдамида анимизм мохиятини ифодаласа бўлади. Қадимгилар тасаввурида нафас, рух, соя бир- бирига турдош тушунча бўлиб, анимизм негизини ташкил этган. Инсонлар то хозиргача рух нафас орқали кириши ва баданни тарк этишига ишонишади. Инсон аксирганида эса, бошидаги тешиклардан рухлар чиқиб кетиши мумкинлигига бўлган ишончдан соғлиқ тилаш одатини олимлар эскилик сарити, деб хисоблайди. Кинна солиш пайтида табибларнинг "чиқ-чиқ" деб, ёмон рухларни хайдаши бунга ёрқин мисол. Мархумларнинг тасвирлари, бош чаноқлари ва хайкал- хоққонлари рух-жоннинг вақтинча маскани бўлиб, муайян кунларда "рухлаштирилиши"га ишонишган. Шунингдек, массагет-сак қабилаларида иккита руҳ-жон хақида тасаввур бўлган: бири дархол танни тарк этган, иккинчиси эса, қандайдир муддат ўлган билан боғлиқ бўлган. Қорақалпоқлар тасаввурида инсонда иккита жон бўлиб, бири ўлимдан кейин осмонга парвоз этади, иккинчиси эса, муайян муддат тана олдида қолиб, кейинчалик тириклар билан алоқа боғлайди. 151:2о9 Эътиқоднинг ибтидоий даври билан боғлиқ бу тушунчалар Ўрта Осиё халқларида узоқ муддатгача сақланиб келган. Бунга мисол - хоразмликларда жон ва рух алохида кўрилган. Рух, инсон ўлгач, тириклар дунёси билан алоқаларини узмайди, аксинча, муайян кунлари ўз уйини зиёрат қилади ва ҳайвон, жумладан ит сиймосида келиши мумкин, деб ишонишган. Қадимги инсонларнинг дафн масканлари уларнинг рухий- диний хаётидан далолат беради. Қадимги мегалит мадфанлар, мехроблар, истехкомлар хақида кўплаб афсоналар мавжуд. Мегалитик мадфанлар иблис ёки бахайбат девлар томонидан яратилган, чақмоқ тошли болталар эса, чақмоқ урганидан вужудга келган, деган ишонч мавжуд бўлган. (Мегалит - (юнонча mеgаs - катта ва litos - тош) э. о. Ш-П мингйилликларда катта тош харсанг ларидан, асосан, эътиқод мақсадида терилган қурилмалар. Менгир -

алохида турувчи тош устун. Дольмен - бир нечта тошдан ясалган хонтахтага ўхшаш қурилма. Кромлех - гир айланасига қўйилган тошлар). Мархум рухи жамоа орасида қолишига ишонч туфайли қ адимгилар унинг яшаш жойи сифатида кенотаф - бўш мақбара ти кл аш га н. Ил ох ийл аш ти ри лг ан аж до дл ар ру хла ри га э ът иқ од Яратувчи Худо ва Қуёшга бўлган эътиқод билан уйғунлашиб кетган. Сурхондарёнинг Жарқўтон кенотафларида турли идишлар ичида бронза болта ёки пичоқлар дафн этилгани, мархум аскар бўлиб, узоқ юртларда халок бўлганидан дарак берган. Қурол- а с л а х а э с а , р у х н и н г к е й и н г и х а ё т и г а к ў м а к д о ш б ў л и ш и г а ишонишган. Шунингдек, аждодлар эътиқоди доирасида, ўтганлар руҳқ ларига атама "уй" қ уришган: Хоразмда сағаналар шакли турар уйларнинг шаклини қайтариб, олд қисмида кичик тўртбурчак дарчалар қилдирилган. Шу билан бирга, мозорлар олдида бир нечта ғиштдан отам нинг уйи деб аталган "уйчалар" ясашган. Улар авлиёлар мозори ёнида кўплаб учраган, чунки зиёратга келганлар, ўлимидан сўнг руҳи шу ерда қўним топишига ишонишган. Бухоро сағаналарида эса, руҳ ташқарига чиқиб-кириб юриши учун тешик қ олдирилган. Бу одат дунёнинг турли халқларида маълум бўлиб, Хоразмда оссуарийларнинг тешиклари унинг ривожидан далолат беради. Қадим Хоразмнинг Говурқалъа маскани ёнида қ адимги мозор очилиб, IУ-УШ асрларга оид оссуарийлардаги тешиклар, зардуштийлик ақидасига биноан, ёруғлик тушиши учун қ олдирилган. Ўлкамизда ўтганнинг рухи хафа бўлмасин, деб мархумни эхтиром билан дабдабали дафн маросимлари ўтказиб, кузатишган, дафн меъморчилиги қад кўтарган. Қадим маросимлар хозирги кунгача турли халқларнинг урф- одатларида етиб келгани диққатга сазовор. Бунга мисол сифатида ўлкамизда ўтганларнинг рухини ёдлаш учун яқинларни йиғиш, йўқлаш одатларини эслаш кифоя. Зардуштийлар йилнинг охирги ўн куни давомида қариндошларининг рухи озиқ-овқат ва кийим олиш учун келишига ишониб,

турли маросимларни ўтказган. Православ насронийлари қ абр тепасида рухни ёдлаб, ичимлик ичади, турли халқларда қабр тепасига рух учун таомлар қўйилади. Араблар эгасининг қ абри устида, нариги дунёда миниб юриши учун унинг туясини қурбон қилишган. Айнан шу мақсадда Европада қирол ўлганида унинг хизматкорлари ва оти билан итини хам ўлдиришган. Рух ғояси ибтидоий диний тасаввурлардан жахон динларига кўчиб, замонавий инсон онгида хам мавжуд. "Руҳлар мадад берсин" ибораси бунга мисол. Арвохлар деганда, халқимиз бобо-аждодларни тушунишган ва хозирги кунларда хам уларнинг рухлари уйга келади деб, эшик-ойналарни очишади, таом тайёрлашади, адашиб қолма- син, деб чироқлар ёқишади: рухлар эса, унутилмаганини кўриб, "эшик ортидан жилмайиб мўралашган". Рухлар келганида, хидига тўйиши учун албатта бўғирсоқ пишириб, "ис чиқаришган". Янги уйга кўчишганида хам, ис чиқариш учун, аввало, янги ўчоқда бўғирсоқ пиширишган. Шундан кейингина, ховли тўйига атаб ош дамлашган. Қадимда мақбараларга дон ва сув учун идишлар қўйилиши руҳнинг қуш сиймосида тасаввур этилганлиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Оссуарий қопқоғидаги қанот ёйган қуш тасвири руҳнинг самога учишини ифодалайди, деворла ридаги ўйма нақшлар ва шакллар хамда одам боши хайкалчаларини эса, олимлар мархумнинг рухи ва хомий фариштасини ифодаловчи фраваши, деб хисоблайдилар. Авестога кўра, она қорнида боланинг вужудга келиши илоха Анахита билан боғлиқ фравашилар ёрдамида содир бўлиб, айнан улар сувлар айланиши, ўсимликлар ўсишини юзага келти ради. Инсоннинг ўлимидан кейинги хаётида фравашиларнинг ахамияти ҳақида зардуштийлик матнларидан "Катта Бундахишн" да шундай дейилган: "Қиёмат Куни одамлар ўлганида, уларнинг таналари ерга қўшилади, жон (ҳаёт кучи) ~ шамолга, сиймоси -- қуёшга, рухи эса - Худо хузуридаги фравашиларга ўтади".

XIX асрда хам осетинларнинг хотирлаш маросими зардуш тийлик таомилига ўхшаш бўлиб, марҳум тасвири унинг кийим- ларига ўралиб, унга сажда қилиш учун махсус "ўлганлар кечаси" ёки "ўтириш кечаси" деб номланган маросим сақланио қолган. XX асрда Хоразмда хам аждодларни хотирлашнинг ўхшаш маросими бўлиб, "арвохи", деб номланган, "Муайян кечалари арвохлар учун махсус таомлар тайёрланиб, хоналар тозаланади ва очиқ дарвоза олдида ховлида махсус оловлар ёқиб, одамлар арвохлар келишини кутиб ўтиради". 37 ' Хитой солномаларида аждодлар хоки сақланадишан олтин хумга махсус кунлари тантана- вор равишда сажда этилгани ҳақида маълумотлар бор.Дарҳақиқат, байрамлар дунёвий ва диний бўлади. Дунё вийлари - бу дунё хурсандчилиги, динийлари - боқий дунё тақвоси учун ўтказилади. Умуман, ўлкамиз эътиқодларида аждодлар тирикларга мадад бериши ҳақидаги ишонч чуқур маънавий илдизларга эга бўлиб, халқимизнинг ички дунёсини тавсифлайди. Ўлкамизда хунарқ ларнинг мададкор рухлари вужудга келиб, кейинчалик, шу хунар хомийси - авлиёга айланган. Оламдан ўтган уста-пирлар хам аждод сифатида кўрилиб, уларга қурбонликлар келтирилган ва бирон ишни бошлашдан олдин улардан мадад сўралган. Хоразм заргарлари ўз дўконига кириб келганида ва ундан чиқиб кетишидан олдин, усталари шаънига дуо ўқиган. Ипакчилар бир ой давом этувчи янги матони ишлаш жараёнидан олдин ва иш нихоясига етгач, усталари шаънига зиёфат уюштиришган. Ўлкамизда ўтган усталар хотирасига атаб, хунарманд шогирдларнинг уйларида навбатма-навбат таом тортилган. Турли соха хунармандлари янги устахона очишдан олдин бўғирсоқ қовурган, уйлари ва устахонасида жумага ўтар кечаси хамма ёғни тозалаб, ўтган усталарнинг рухлари келишига атаб кечасига чироқ ёқиб қолдиришган. Аждодлар ва уста-устозлар рухига сиғиниш ўзаро чамбарчас боғланган. :

Қашқадарёнинг Ерқўрғон ибодатхонаси атрофидаги кулоллар махалласи VI асргача мавжуд бўлиб, кейинчалик, эфталит давлати қ улаши оқибатида вайрон этилган. Кўпчилик уйларда хунар хомийсига бағишланган иккита ёки битта эшикли алохида хона бўлиб, лойдан бежирим буюм ясаб, уни тандирда яхши куйдириш ва омадли сотиш учун кулолчилик хунари хомийларига тоат-ибодат этилиб, қурбонлик келтирилган. Махалла уйларининг бир хонасида ерда диаметри 30 см бўлган чуқурча куйдирилмаган идиш ва хум синиқлари билан тўлдирилган. Бу - кулол ўчоғига навбатдаги хом ашёни солишдан олдин, натижа яхши бўлиши учун олов илохига урбонлик келтирилган тортиқ бўлган. Ҳозир ҳам тандирда нон ёпишдан олдин "хамир учидан патир", деб бир бўлагини итга ташлашади. Шунингдек, кулоллар махалласида IV-VI асрларга мансуб бўлган кичкина сопол оби нонлар топилган. Эхтимол, новвой лар тумор сифатида ишлатган ёки барака келсин, деб уйда сақлаш ган. Хотирлаш маросимларида қурбонлик сифатида ишлатилган бўлиши хам мумкин. Яна бир хонасида эса, сув учун кўзалар чиқарилган бўлса керак, чунки ерига сув маъбудасига атаб ёпиқ кўза ўрнаштирилган. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, анимизм издошлари руҳ инсон ҳаётини ҳам гириклигида, хам нариги дунёда бошқаришига ишонишган. Бундан эса рухларга хуш ёқиш, ғазабини келтир маслик хиссиётлари пайдо бўлиб, пировардида, уларга сажда қ илишга ўтилган. Шу аснода, инсон қўрқув асосида бўлса ҳам, яхши ва ёмонни фарқлаб, ўзини ножўя қадамдан тияди ва маълум бир ахлоқий меъёрлар вужудга келади. Таъбир жоиз бўлса, шу тариқа, қ адимий бошланғич фалсафа ва ахлоҳида замин яратилади. Қадимгиларнинг рухларга нисбатан хурмати тарихни аждодлар солномаси сифатида тушуниши ва насл-насабини эъзозлашида хам намоён бўлади. Ригведада художўй одамлар ўз танасида қайта тирилиши уқтирилади; брахманизм ва буддизмда хам ўз танасида жаннат ёки жаханнамда қайта тирилиши айтилади; яхудий ва насронийларда хам қайта тирилиш хақида гапирилади, яъни ибтидоий анимизм эътиқоди ривожланган жаҳон динлари матнида ҳам ўз ўрнига эга.

Адабиётлар: 1. Бромлей. Ю.В. Очерки теории этноса. – М.,1983. 2. Леви-Строс К. Структурная антропология. – М., 1983. 3. Орлова Э.А. Введение в социальную и культурную антропологию. -М.,1994. 4. Этнология /Под. ред. Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. – М., 1994. 5. Лурье С.В. Историческая этнология. – М., 1998. 6. Садохин.А.П. Этнология. М., – 2000. 7. Жабборов. И. Ўзбек халқи этнографияси. – Т.,1994. 8. Жабборов И. Жаҳон халқлари этнологияси. – Т., 2005.

Похожие

Инсоният тарихида ибтидоий диний эътиқодларнинг ўзига хос тарихий аҳамияти

Тотемистик диний эътиқодларнинг инсоният тарихида тутган ўрни

Диний бағрикенгликнинг мазмун-моҳияти ва аҳамияти

Диннинг ибтидоий шакллари

Диний бағрикенглик ва мутаассиблик