Қадимий диний эътиқодлар - Основы культурологии - Рефераты

Қадимий диний эътиқодлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB

Қадимий диний эътиқодлар Режа: 1. Диний эътиқодлар генезисининг манба ва адабиётларда талқин этилиши. 2. Аждодларимиз диний эътиқодлари ҳақида "Вэйши" ва "Суйшу" хитой солномаларида 3. Ибтидоий диний эъти қодларнинг ўзаро узвийлиги.

Диний эътиқодлар генезисининг манба ва адабиётларда Ўзбекистон худудида минглаб йиллар давомида яшаган қабилаларнинг маданияти ирмоқлардек аждодларимиз қони ва ҳаётига сингиб ўтиб, ўз изини муҳрлагани шубҳасиздир. Қадимги Хоразм, Сўғд, Фарғона, Бақтрия ва Шош элатлари нинг тарихи ва маданияти ўзбек халқи тарихи ва маданиятининг узвий бўлаклари бўлиб, унинг сарчашмаларини белгилайди. Моддий маданиятни ўрганувчиларни «чўллар санъати»нинг бир хиллиги доим ҳайратда қолди риб, шунинг учун сиёсий ўзгаришлар цивилизация йўқолишига келтирмаганлиги тан олинади. Илоҳий куч — Худони тан олиш, минтақалараро маданиятлар ва эътиқодлар орасидаги рақобат, ота-боболарнинг удумлари, диний маросим, Ўрта Осиёда эллинизм манбаи Гандхара эмас - Бақтрия бўлган, Кушон салтанатининг илоҳлар пантеони, "халоскор" диний ғоялар, эрамиздан аввалги 700 йилдан то эрамизнинг 700 йилигача зардуштийлик, яҳудийлик, насро нийлик ва ислом динлари пайдо бўлади, табиий диний эътиқод, Ўзбек халқининг шаклланиши минглаб йилларни ўз ичига қ амраб олади, ўлкамиз аҳолиси эрамиз бошлариданоқ туркий забон бўлган, ёввойилик, вахшийлик ва цивилизация, озиқ- овқатни овлаш ёки теришдан уни ишлаб чиқаришга ўтиш, ўлкамиз "Тош китоб"и, моддий манбалар - "Ер архиви", Ёзма манбалар - инсон тафаккурининг маҳсулидир, минтақамиз диний эътиқодлари ҳақида деярли ҳеч қандай тасаввур йўқ, қ адимдан Ўзбекистон диний бағрикенглик ва илм-фан марказидир. Турли даврларда у ёки бу минтақа турли бирикмалар таркибига киргани туфайли ўша давлатга кўпроқ мансуб бўлган. Масалан, қатор олимлар, кенг тадқиқотлар натижасида Хуросон қадим ва ўрта асрларда сиёсий, иқтисодий ва маданий жиҳатдан Эрондан кўра кўпроқ Ўрта Осиё билан боғлиқ бўлган, деган хулосага келади. 174:14 XX асрдаги археологик тадқиқотлар ва ўзга изланишлар бу ҳақиқатни тасдиқлайди. Ёзма манбалар бўйича, э. о. УП-У1 асрларда Ўзбекистон ҳудудида сўғдлар, бақтрияликлар, хоразмийлар, сак ва массагет лар яшаган. Сак ва

массагетларни юнон муаррихларидан Страбон (эрамизнинг I асри) ва Арриан (э. 2 асри) умумий бир ном билан - «Скиф», деб аташган. Помпей Трог (э. о. I аср) уларни «доим энг қ адимги қабила, деб ҳисоблашган ва қадимийлиги жиҳатидан мисрликлар билан баҳслашган», деб ёзади. Аҳамонийларнинг тош ёзувларида «скиф» атамаси ишлатилмайди, аммо қадимда ўзга ўлкаларнинг халқларини бир сўз билан бирлаштириш ҳоллари учрашига «кельт» ва «эфиоп» атамалари ҳам мисол бўла олади. Амударё (Окс) соҳиллари ва чўлларида массагетлар истиқомат қ илган, тоғли, чўл минтақаларида эса чорвачилик билан шуғул ланган саклар яшаган. Э. о. VI асрда улар ўз ерларини ҳимоя қилиш мақсадида ҳарбий-қабила иттифоқини тузишади. Антик тарих чиларнинг маълумотига кўра, саклар учта гурухга бўлинган. Энг каттаси - сак-тиграхаудалар (учли қалпоқ кийувчилар) ҳозирги Тошкент вилояти ва Жанубий Қозоғистон ҳудудида яшаган. Иккинчиси - сак-тарадаря (дарё ортида яшовчи)лар Орол денгизи за Сирдарё (Яксарт)нинг қуйи этакларида яшаган. Помир ва Фарғонанинг тоғли районларида сак-хаумаварка яшаган. Қанғха давлатининг марказида - Сирдарёнинг ўрта оқими бўйлаб ҳам сак қ абилалари истиқомат қилган ва жануби-шарқда Фарғона билан чегарадош бўлган. Э. о. V асрда Персепол саройининг девор тасвирида " V халқларнинг бир хил кийимда чизилгани ҳам хоразмликлар ва сак массагетларнинг бир илдизга эгалигидан далолат бериб, Геродотнинг ёзма маълумотларига мос тушади. Шу билан бирга, б ир нарсани унутмайлик, яъни Геродот ҳеч қачон ўзи Ўрта Осиёда бўлма маган ва ўз тадқиқотларини бировларнинг ҳикояларига таяниб тузган. Шу туфайли, айрим жой ва элатларнинг номларида адашган. О лимларнинг санашича, Геродот ўзининг "Тарих"ида бақтрияликларни 13 марта, сўғдликларни - 2 марта, хоразмликларни - 3 марта, сакларни - 11 марта, массагетларни - 19 маротаба номлаб, улар нинг моддий маданияти, анъаналари, дини ва тарихи ҳақида маълумот қолдирган. Энг муҳими - олимларнинг хулосасига кўра, ўл камиз аҳолиси эрамиз бошлариданоқ

туркийзабон бўлган. 273 - Дарҳақиқат , сакларнинг Авестода энг кўп учрайдиган номи "тура" бўл гани бежиз эмас. 69; 107 Халқ номи ҳақидаги мулоҳазаларимизни Юртбошимиз Ислом Каримовнинг "Тарихий хотирасиз келажак йўқ" рисолаларидаги хулоса билан якунлаймиз: "Тарихимиз каби, қадим маданиятими знинг яратилишида ҳам унга кўплаб этник гурухлар, эл-элатлар ўз ул ушини қўшган. Бу - табиий ҳол. Чунки, ҳеч қачон, ҳеч қаерда фақа т битта миллатга мансуб маданият бўлмайди. Ҳар қандай цивили зация кўпдан- кўп халқлар, миллатлар, элатлар фаолиятининг ва самарали таъсирининг маҳсулидир. Бир сўз билан айтганда, кўч манчилар, босқинчилар келиб кетаверади, лекин халқ боқий қол ади, унинг маданияти абадий яшайди". Ғарб олимларидан Гордон Чайлд халқ ва маданият атама га шундай таъриф берган эди: "Халқ" атамасини энг мозий тари хий даврларга олиб ўтмаслик учун, уни "инсоният ҳамжамияти" а тамаси билан алмаштириш тўғридир" Э.Ртвеладзенинг таъкидлашича, маданиятлар инсоният тарихининг барча даврларига мансуб бўлиб, давлатчилик эса муай ян шарт-шароитлар шаклланганидагина ундан келиб чиқади.Биноб арин, диний эътиқодлар маданиятнинг таркибий қисми сифатида давлатчилик асосларига кириши табиий бўлиб чиқади. Қадимги Ўзбекистон ҳудудида ўзига хос маданият ўчоқлари мавжуд бўлиб, уларни юзага келтирган қадим маданият марказлари ҳ али кам ўрганилган. Лекин айнан улар замирида маданият ривож ланган, қадимги илк давлатчилик пайдо бўлган ва ибтидоий диний тасаввурлар ривож топган. Бу номлар Авесто, Беҳистун тош ёзуви ва рум- юнон манбаларида турлича аталади, биз эса уларнинг ҳ озирги замонда одат бўлиб кетган тарихий номларини ишлатамиз.Француз олими Пьер Амиет Ўрта Осиёда шаҳар маданияти пайдо бўлишига тўхталиб, у Месопотамия ва Ҳинд водийларининг маданиятлари ўртасида ўзига хос воситачи ролини ўйнаганини айтади ва бу минтақани Транс-Элам, деб атайди. Аниқроқ атама ҳ али ўз

навбатини кутмоқда, аммо Ўрта Осиё жанубида алоҳида цивилизация маркази мавжудлиги ўз исботини топди. Мухими -қ адим цивилизациямиз ўлкамизда ақидапарастлик кучайишига йўл қўймади. Бир томондан, кушонлар таъсирида ҳиндларнинг сиймолари ёки айрим унсурлари маҳаллий санъатга сингиб ўтди ва шу аснода, маҳаллий ўзлашмалар ҳинд ва атроф халқлар эъти қодига ўз таъсирини ўтказди. 260:112 Айрим олимлар инсоният маданияти ва жумладан, диний эътиқодлар тарихини инсон озиқ-овқатни ов қилиш ёки териб олиш ёрдамида топган даврга ва ҳайвон-ўсимликларни хонакилаштириши орқали эътиқодлари ривожланган ақлий ва ахлоқий даража даврларига бўлади. Аслида олимлар томонидан инсоният тарихини даврийлаштириш турли поғоналардан ўтиб, ҳозирги кунгача ўзгариб келган.Ҳозирги замонда у ёки бу диний эътиқод илдизлари - шажа расининг сарчашмасига етиш мушкул вазифа бўлиб, фақат кўҳна манбалар асосидагина уларнинг генезиси ҳақида муайян хулосалар чиқариш мумкин, холос. Яъни, Инсоният тарихи каби, диний эътиқодлар тарихи ҳам икки асосда ўрганилади: моддий манбалар ва ёзма манбалар. Моддий ва ёзма маълумотлар асосида инсоният ва жумладан динлар тарихи қуйидаги йўналишларда ўрганилади: ашёвий манбаларни археология ~ "қадимотлар ҳақидаги фан" ўрганади; инсоннинг келиб чиқиши ва ривожини антропология - "инсон хақидаги фан" ўрганади; Ер куррасидаги халқларнинг урф- одатлари хўжалик юритиш усуллари ва маданиятини этнография - "халқлар тавсифи фани" ўрганади. Моддий манбалар: ёзув бўлмаган даврлар тарихини "Ер архиви", деб аталувчи манбалар, яъни инсон танаси ва унинг фаолияти қолдиқлари ёрдамида ўрганиш мумкин. Инсон қолдиқ ларини палеонтология, фаолияти қолдииларини эса, археология фани ўрганади ва шу тариқа, кашф этилган қадимги шаҳарлар, қалъалар, қўрғонлар ва даҳалар, эътиқод қадамжолари, санъат ва маиший ҳаёт обидалари, тош, сопол ва металл буюмлар,

таиинчоқлар ва қурол-аслаҳалар инсоният тарихидан дарак берувчи моддий маълумотлар қаторига киради. Ёзма манбалар инсон тафаккурининг маҳсули бўлиб, унга тошга йўнилган ва сополда ишланган ҳужжатлар, ёзма манбалар даги диний матнлар, тери ёки папирусдаги ёзув қолдиқлари киради. Айрим тарихчилар цивилизация, ёзув пайдо бўлишидан бошланади, деб ҳисоблашади. Шунга асосан инсоният умрининг атиги 5 фоизини ташкил этувчи даврни тарихий дейишади, чунки у ёзма манбаларда из қолдирган, олдинги 2,5 миллион йил яъни 95 фоизи эса, ёзма далилларга эга эмас. Бу даврни фақат моддий ёдгорликлар ёрдамида ўрганиш мумкин. 5100 йил аввал Миср илк сулола хукмронлиги остида бир давлатга бирлашиб, шу даврда иероглиф ёзувининг дастлабки намуналари, яъни тарих пайдо бўлади. Олимлар, шунга асосланиб, инсоният умрини иккига - тарихдан олдинги ва тарихий даврларга бўлади. 176 Алқисса, биринчи ёзув тизимлари 5000 йил олдин Миср ва Месопотамияда, 4000 йил олдин ~ Хитойда, 3000 йил олдин - Крит ва Ғарбий Европада, 2000 йил олдин - Шарқий ва Шимолий Европада шаклланган. Африка, Океания ва Америка нинг кўп қисмларида эса, ёзув, асосан, колониализм даврида киритилади. Аждодларимиз диний эътиқодлари ҳақида "Вэйши" ва "Суйшу" хитой солномаларида хам маълумот бор. Уларга биноан, аждодларимиз қуёшга топиниб, осмон руҳига қурбонлик келтиришган. Рухнинг абадийлиги ва ўзга дунё мавжудлигига ишониш ган. Қабиладошлари вафот этганида, марҳум билан бирга унинг турли нарсаларини ҳам дафн этишган. Кейинчалик, улар орасида насронийлик, буддавийлик ва ўзга динлар тарқалган. 2100 йил олдин Хитой муаррихи Сима Цзян "Тарихий рисолалар"ида Хитой ва Ўзбекистон заминидаги қ адимгп давлатлар ҳақида маълумот келтиради. Қадимги тарихнинг қатор ҳодисалари бизгача етиб келган урф- одатлар, санъат ва фольклор ёрдамида изоҳланиб, дин тарихини тил ва топонимика (жой номларини тарихий-жуғрофий талқин этувчи фан тармоғи) ёрдамида

ўрганиш имкони ҳам мавжуд. Бизгача етиб келган антик ва Шарқ матнларидаги атоқли отлар, жуғрофий, этник ва ўзга атамалар таҳлилининг натижалари кўп нарсадан д арак бериши мумкин. Ўзбекистонда дин тарихини яхлит тизим асосида ўрганиш м ақсадга мувофиқ. Яъни археологик ашёлар қаторига кирувчи деворий тасвирлар, рельеф, ҳайкаллар, дафн нарсалари, меъморчилик йў алишларини таҳлил этиб. таққослаш ва турлаш ёрдамида хулоса чиқ аришга ҳаракат қиламиз. Мазкур ашёлар ҳам, ўз навбатида, алоҳида тизимни ташкил этиши туфайли, ҳар бир тур и чида ўзига хосликлар, умумий ва айри белгиларни ўрганиш ва таққослаш диққат марказига олинади. Бу турларни ва ўзга моддий ва ёзма манбаларни қамраб олувчи Зиёратгоҳлар эса, диний эътиқоднинг энг юксак рамзий ифодаси бўлиб, турли-туман қи рраларни ўзида мужассамлаштиради ва таъбир жоиз бўлса, ў зига хос "эътиқод тавсифномаси" ҳисобланади. Аммо бундай тизим ўз навбатида Давлат, Жамият, Минтақа даражасида катта бир силсиланинг занжири, бўғини сифатида гавдаланишини ҳам у нутмаслигимиз керак. Агар тизим турли давлатларда мавжуд б ўлса, у инсониятга хос тарихий омил сифатида кўрилади ва умуб ашарий аҳамият касб этади. Булар сирасига, биринчи навб атда, албатта, жаҳоншумул динлар киради ҳамда энг қадимий диний эътиқодлар қаторидан барча халқларда тарқалган маъбудлар ва динии тасаввурларнинг айнан ўхшаш ва монандлиги ҳам уларни умуминсоний даражага кўтаради ва бирхилликни намоён этади. Ғарб олимларининг таъкидлашларича, "Археологик далиллар, Геродот асарлари ва бошқа манбаларга қараганда, Ўрта Осиё динлари сифатида водийларда ҳам даштларда ҳам асосан, турли хил шаманликлар намоён бўлган. Диний эътиқодлар орасида политеизм (кўпхудолилик) устувор бўлиб, ҳар бир территория ёки замин ўз худолари ва сон-саноқсиз маҳаллий руҳ ва ажиналарига эга бўлган". 178:4К Бу баҳодан кўриниб турибдики, минтақамиз диний эътиқод лари ҳақида деярли ҳеч қандай тасаввур йўқ ва бу бўшлиқни асл ва одил ҳамда холис

далиллар билан тўлдирмасак, ўзгалар халқи мизнинг мозий қатламларидаги тарихини билиб-билмасдан сохталаштириши мумкин. Беруний, Муҳаммад Пайғамбар (с.а.в.)нинг қуйидаги сўзларини келтиради: ҳар бир чақалоқ Худо уни яратганига қараб туғилади, кейин эса ота-онаси уни яҳудий, насроний ёки муғ қила(тарбия лаша)ди. 73; 323 Ҳинду қабилаларидан бирининг вакилидан, уларнинг диний эътиқодлари ҳақида сўрашганида, шундай жавоб берган экан: "Ҳар бир кишига ўз қайирини хоҳлаган томонга бошқаришга рухсат бериш керак». Буни бағрикенглик асослари деб атаса ҳам бўлади. Бу ҳақиқатни тушуниш учун инсоният насроний ва ислом вакиллари орасидаги кўплаб қирғинлар ва инквизицияни бошидан кечиришига тўғри келди. Аммо ҳозир ҳам барча диний оқимларда мавжуд диний фундаментализм бу содда ва айни пайтда асоскор тушунчага қарши чиқмоқда. Шу билан бирга, қ адимдан Ўзбекистон диний бағрикенглик ва илм-фан маркази бўлганлигини хорижий олимлардан Ричард Фрай шундай эътироф этади: "Буддизм, зардуштийлик, монийлик ва насроний диний эътиқодларининг қурамаси исломдан олдинги Ўрта Осиёда маданий муҳит шаклланишига ўз ҳиссасини қўшган диний бағрикенглик тамойилларига асос солади. Бу муҳит эса Бухоро каби марказларда ислом тафаккури ва илмининг гуллаб- яшнашига олиб келади". Ш: 446 Ибтидоий диний эъти қодларнинг ўзаро узвийлиги. Ўрта Осиё 1 халқларининг шаклланиш тарихин инг мураккаб ва ўзига хос томонлари мавжуддир. Бу в азият уларнинг диний турмушларида ҳам ўз аксини топди. Бу тарихий жараённинг мазмунини диннинг қадим ги шакллари ва унсурлари, шунингдек, зардуштий лик, монихейлик, буддизм, христианлик, яҳудийлик ва и сломдан ташкил топган динларнинг тарихи ташкил қ илади. Қайд қилинган бу динлар Марказий Осиё халқ лари тарихида олдинма-кейин ўрин олган. Бу ҳудуд халқларининг дастлабки манзилгоҳлари Ф арғона водийси тош даврида — эрамизгача бўлган 1 млн.—500 мингинчи йилларда вужудга

кела бошлаган. Қуйи палеолит давридаёқ (эрамизгача бўлган 10 минг йиллар) бу ерларда (Тешиктош, Шеробод ва бошқа ер лар) маънавий маданиятни шаклланаётганлигини ифода этувчи қояларга ўйиб тасвирланган расмлар, ҳайкал тарошлик пайдо бўла бошлайди. Инсон, ўсимлик ва хайвонларнинг рамзий ифодаларини хаёлий тарзда ўза- ро бириктирган, уйғунлаштирган бу бадиий асарлар в оқеликнинг инсон томонидан ҳақиқий ва хаёлий ўзлаш тиришларни ўзида ифода этиш билан бирга диний қа-рашларни ҳам вужудга кела бошлаганлигини ҳам бил диради. Кейинчалик, неолит даврида «муқаддас» ҳайвонларга, она — худога бағишланган ҳайкаллар, тоат- ибодатлар, диний маросимлар билан борлиқ буюмлар п айдо бўла бошлайди. Инсон ўзлигини таниши билан, табиатда нимадир ҳамма нарсани ҳаракатга келтириши ва Борлиққа сабаб бўлишини тушу ниб, яратувчи манба сифатида Илоҳий куч - Худони тан олади ва унга сиғина бошлайди. Ибтидоий жамоа тасаввурида мазкур манбани тан олиш ва унга топиниб, қурбонлик келтириш - инсон ҳаётини бошқарувчи илоҳий кучларни "юмшатиш"га тенглаштирилган ва шу ишонч асосида диний эътиқод вужудга келган. Бинобарин, бу жараённинг замон ва макон узра силжишини, яъни диний эътиқодлар тарихини ўрганмасдан туриб, инсоният учун барча замонларда энг қудратли ғоя бўлган Худога ишонч туйғусини тушуниб бўлмайди. Илоҳий куч тушунчаси турли халқларда муайян муҳитга яраша маъно касб этиб, бир авлод умри давомида шаклланган ғоя ўзга авлод ҳаётида ўз маъносини йўқотиши хам мумкин бўлган. Яъни Илохий куч ҳақидаги инсон ғояси ўз тарихига эга бўлиб, турли даврларда бу ғоянинг жамият ёндашувидаги шакли ўзгарса- да, мохияти ўзгармаган ва кези келса, давлат мафкураси даражасига ҳам кўтарилган. Қадимда инсонлар Илоҳий куч ғоясига турли номлар берган бўлса-да, ушбу кучни доим уларнинг тақдирини хал этувчи Худо сифатида тан олишган. Турли даврларда элату қабилалар "ўз" Илоҳий кучига ишонган, ўз эҳтиёж ва хоҳишлари, қ ўрқинч ва қ увончларини Илоҳий куч билан боғлаб, оламни тушунишга интилишган. Сехр-жоду билан табиатнинг беаёвлигини

юмшатишга харакат қилиб, унинг турли кўринишлари - Қ уёш, юлдуз, момақ алдироқ, ёмғир, шамол, оловга сиғина бошлайдилар. П1у тариқа, анимизм, тотемизм, фетишизм ва бутпарастлик каби эътиқодлар вужудга келиб, уларнинг издошлари бир-бирини таъқиб эта бошлайди. Диний эътиқодларнинг юзага келишида, табиий ва инсон омилларидан ташқари, давлатчилик тури ҳам аҳамиятга эга бўлган. Ўзбекистон заминида қадимда ўз тарихий анъанаси асосида вужудга келган эътиқодлар билан келгинди босқинчилар давлатчилиги келтирган эътиқодлар ўртасида вақт- вақти билан айрим тафовутлар юзага келган. Айни пайтда, эрамиз бошида Ўрта Осиё ҳудуди бўйлаб 50 дан ортиқ кичик амирликлар мавжуд бўлганлиги изма- из алмашиниб турган асрлар силсиласида турли-туман эътиқод ва диний қарашлар юзага келганлиги ва улар ўзаро тўнашувда ривожлана борганлигига ишора этади. Улар бир-бирини инкор этган, вақт ўтиши билан айримлари йўқолиб, ўзгалари ривож топган. Шу билан бирга, уларнинг бир- бирига сингиб бориши натижасида ўзига хос қурама диний моҳият ва шакл ҳам пайдо бўлиб, ривож топган. Шуниси диққатга сазоворки, давлатчилик тараққий эта борган сари диний эътиқодлар хам мураккаблашиб, марказлашиб борган. Давлатчиликнинг тобора мустаҳкамланиши диний эътиқодларнинг турли-туман кўринишлари ва шакллари ҳам марказлашиб, таъбир жоиз бўлса, давлат эътиқоди даражасига кўтарилишига олиб келган. Диний рамзлар кичик содда шакллардан йирик маҳобатли маъбудхона ва ибодатхоналар миқёсига кўтарилган. Алқисса, қадимда Ўрта Осиё территориясида турли мадани ятлар ва диний эътиқодлар мавжуд бўлиб, айримлари олов учқунидек, бир чақнаб, кўҳна тарих қаърида ном-нишонсиз сўнган бўлса-да, уларнинг қолдиқлари у ёки бу кўринишда хозирги кунгача етиб келган. Баъзи эътиқодларнинг рамз ва маросимлари замонлар "тиши билан урф-одатга айланиб, хатто ўзининг диний моҳиятини хам йўқотади, айримлари эртак ва афсонага айланади, бошқалари эса, вақт-вақти билан қайта тирилади хам ёки асрлар давомида

нафақат мохиятини, балки шаклини хам ўзгартирмайди, чунки ота- боболарнинг удумлари анъана, қонун сифатида халқ онгига сингиб ўтади. Неолит билан бронза даврларидаги диний эътиқод рамзларининг ҳозиргача етиб келганига мисол - айрим мозор ва мақ бараларда туғ устига эчкининг бош суяклари ва шохларини кийдириш одати. Умуман олганда, бу таомил деярли барча ўлка ларда қадимдан мавжуд бўлиб, тарихчилар унга "бағишлов" атамасини берган. Эрамиздан олдинги II мингйилликда қабилалар бирлашиб, давлатчилик шакллана бошлаган бир пайтда ўлкамизда турли диний эътиқодлар ва маросимлар ўзаро қоришиб, вақт ўтиши билан муқим тус олиши табиий бўлган. Кеч бронза даври учта асосий эътиқод анъаналарининг ўзаро таъсири билан ажралиб туради: хаома қуйиш билан борлиқ митраистик, олов эътигқоди ҳукмрон бўлган авесточа ҳ амда Сўғддан шимол ва шарқ томонда яшовчи чорвадор қабила ларида ведалар мавзулари аралашган. 261:285; 391: :т Ўлкамизда юзага келган зардуштийлик хам ана шу йўсинда хукмрон динга айланади, бироқ Александр Македонский юриш ларидан сўнг яна қурама диний мухит ўрнашади. Шу орада Турон ва Эрон халқларининг қарама-қаршилиги юзага келиб, диний эътиқодлар ҳам айри йўналишларда силжий бошлайди. Бу фарқ ҳ атто ислом даврида ҳам сақланиб, Турон авлодлари суннани қабул қ илиши, Эронда эса, шиъа тарқалишида ўз аксини топади. Зардуштийлик анъанаси Яқин Шарқ эътиқодларини сингди риб, ўлкамизда ўзига хос эътиқод яратгани аниқ. Эрамиз бошида турон-эрон ва юнон-македон диний анъаналари ўлкамизда маҳаллий эътиқодлар билан биргаликда мавжуд бўлиб, маросимларни халқнинг ўзи сайқаллаштириб боравергани аён. Бу борада бир хил соҳа илоҳларининг сиймоси уйғунлашиб, халқ уларни қабул қилиши енгиллашган. Бу ҳолат исломгача давом этган деб ҳисобланади, аммо бизнинг назаримизда, ислом даврида хам маҳаллий эътиқод ва маросимларимиз янги динга сингиб ўтиб, ўлкамизда ўзига хос - диний жиҳатдан мўътадил ва бағрикенг ислом шаклланади. Халқимиз

исломда энг мўътадил Ҳанафий мазхабини танлагани бунга исботдир. Ўлкамизни бошқариш учун ўз вақтида Александр Македонский юнонликларни, ислом лашкарлари эса - арабларни яшашга қолдиради. Аммо халқимиз хар гал келгиндиларни ўзига сингдириб, уларнинг диний эътиқодини ҳам маҳаллий тус билан қ ориштирган ва натижада, асрлар давомида ўрганган таомилини амалда татбиқ этиб келаверган. Халқимиз ўз фикрини қадим сўғд, юнон, араб ёки кирилл алифбосида ифода этгани билан эътиқоднинг мазмун-моҳияти ўзгариб қолмаганидек, диний эътиқодлар соҳасида ҳ ам ҳар гал шунга ўхшаш жараён содир бўлаверган. Ўлкамиз Буюк ипак йўлининг маркази сифатида барча айтиб ўтилган таъсирларни бошидан кечиради ва янгидан-янги ғоялар ҳамда рамзлар яратиб, кўҳна заминимизнинг диний эътиқодлар чорраҳасига айланади. Мазкур динлар асосида кенг қамровли маданий қатламлар вужудга келиб, меъморчилик, адабиёт, урф- одатлар, илм-фан ва санъат ривожланади. Бмз мазкур қатламларни диний эътиқодлар таҳлили давомида кўтаришга ҳаракат қиламиз, ҳозир эса мисол тариқасида улардан бирини кўрсатиб ўтамиз. Эрамиздан олдинги асрлардаёқ, ўлкамиз дан Ҳиндистонга ўтган эллин эътиқодлари ўзимизнинг маҳаллий ва ҳинд эътиқодлари билан қоришиб, юнон-буддавий ёки Гандхара деб аталувчи санъатни юзага келтиради. Натижада Кушон санъати бошқа халқларга ўтказган таъсирининг изларини Шарқий Тур кистоннинг Кучи ва Карашар хайкаллари ва пештоқларининг нақшларида ҳамда Ҳиндистоннинг Таксила ва Матури обидаларида кўришимиз мумкин . 175:124 Бақтрия ва Тоҳаристонда диний эътиқод лар билан боғлиқ бу санъат намуналари маҳаллий анъаналаримизни сақлаган ҳолда ривожланади ва шунга асосланиб Г. Пугаченкова Ўрта Осиёда эллинизм манбаи Гандхара эмас Бақтрия бўлган, деб ҳисоблайди. 302:79 М. Массон фикрича Ўрта Осиё - Ҳиндистон маданий синте зининг энг олий ютуғи - Кушон цивилизациясининг шаклланиши бўлиб, уларнинг иккита маданий, иқтисодий ва сиёсий марказлари ҳ исобланган Бақтрия ва Шимоли-Ғарбий Ҳиндистондаги тараққиёт асоси сифатида бронза асрининг

ютуқлари хизмат қилган. Кушон империясининг турли жойларида турли динлар мавжуд бўлиб, Кушон шохлари Бақтрия тилини сақлаб қолган ҳолда, ҳиндча бошқарув тизимини ўзлаштиради ва иккитиллиликни жорий этади. Тилга нисбатан бўлгани каби, диний эътиқодлар соҳасида ҳам кушонлар диний бағрикенгликни намоён этиб, ҳинд эътиқодларидан шиваизм, буддизм, вишнуизм ва жайнизмга ҳомийлик қилади. Олимларнинг фикрича бундай ёндашув - кушонлар сиёсатининг энг муҳим ютуқларидан бири бўлган. Бундай диний бағрикенглик натижасида империяда барқарорлик сақланиб, салтанат ривожланқган ва айни пайтда олдинги диний эътиқодлар ҳам халқ орасида эъзозланиб сақланган. Хоразмда ўтказилган археологик қазилмалар асносида, қатор шаҳристон ва қалъалар Кушон даврига оидлиги аниқланиб, улар орасида жумладан, Амударёнинг ўнг қирғоғидаги Бозорқалъа, Қ орақум қаъридаги Говурқалъа, Аёзқалъа ва бошқаларини тилга олиб ўтиш мумкин. Кушон империясининг диний бағрикенглиги туфайли эрамизнинг 1-П асрларида Хоразмда ҳам ҳайкалчалар қ иёфаси ўзгариб боради. Аёл ҳайкалчалари улуғвор узун кийим ларда эмас, Венерага хос ҳолатда ифодаланиб, қўлларида ҳинд билагузуклари пайдо бўлади. Буддизмнинг ступа тасвирлари ва маймун ҳайкалчалари пайдо бўлади.Шу билан бирга ўлкамиз усталари Юнон ва ўзга маъбудларнинг ҳайкалчаларини кўрган ёки афсоналар эшитиб, қурама табиатли маҳаллий илоҳларни ярат ганда, уларга маҳаллий тус ва анъана бергани аниқ. Шу тариқа Хоразмга юнон таъсири ҳинд ва буддавийлик унсурлари билан қ ўшилиб кетган қоришиқ ҳолатда кириб келади. II аср охирига келиб эса Кушон империяси инқирозга учрайди. Айни пайтда эрамиз бўсағасидан бошлаб ўлкамизда сак, хионит ва эфталит қабилаларининг таъсири остида азалий қадимги эътиқод маросимлари зардуштийлик ва янги оқимлар билан қоришиб, ўзига хос анъана ва акидалар юзага кела бошлайди. Улардан кейин ҳукмронликка келган эфталитлар турли хил ва кўп сонли халқларни бирлаштиришга муваффақ бўлиб, уларнинг хилм а-хил диний эътиқодлари м азкур даврда

биргаликда муомалада бўлган. Ўрта Осиё зардуштийлиги маҳаллий Анахита ва Сиёвуш эътиқодлари билан қурама бўлиб, диний эътиқодларнинг рамзларини санъат намуналари ва тангаларда кўриш мумкин бўлган. Айни пайтда монийлик таълимоти кенг тарқалиб, Маздак ва Будда ибодатхоналари ҳам қад кўтариб турган . 174:134 VI асрда эфталитлар ҳукмронлиги туркий хоқонлик ва сосонийлар Эронининг бирлашган зарбаларидан қулагач, бут- илоҳлар ўрнини оташгоҳлар эгаллаб, Сўғдда зардуштийлик ақидаси кучаяди. Қарши воҳасининг "Шаҳарлар онаси" - Ерқўрғон ибодат хонасининг залида турган илоҳа ҳайкали синдирилиб, устидан сувоқ тортилади ва тепасига тўртбурчак оташгоҳ ўрнатилади . 391 Термиз нинг Зартепадаги ибодатхонасида эса аввалига турли тасвирлар ва ҳайкаллар бўлган, кейинчалик эса босқин натижасида вайрон этилиб, аҳоли қайтгач ёки бошқа қабила келгач, зал ғиштлар билан терилиб, ҳосил бўлган майдончага зиналардан чиқиб, оташгоҳдаги оловга эътиқод қилишган. Шаҳарларнинг ҳомий илоҳлари шаънига ибодатхоналар қури лади ёки қадимий эътиқодлардан қолган бутхоналар ишлатилади. Ҳукмронлар ўрнатаётган расмий эътиқод билан бир вақтнинг ўзида халқ орасида қадимги эътиқодлар ҳам сақланиб келади ва улар билан боғлиқ маросимлар ўтказилади. Масалан, Берунийнинг таъкидлашича, хоразмликларнинг "Мина кечаси" номли қадимий маросими уларнинг диний эътиқоди билан боғлигқ бўлмаган. Қадимдан маҳаллий илдиз отган эътиқодлар янги вужудга келаётган эътиқодлар билан ўзаро таъсирга кириб, янги ҳаёт касб этган. Айни бир макон ва замонда турли-туман эътиқодларнинг қурамасидан ўзига хос кўп қиррали диний тасаввурлар вужудга келиб, салтанатлар чегаралари узра кўча бошлайди, ҳар бир эъти қоднинг диний ходимлари раият учун ўзаро курашади. Ва ниҳоят, мазкур кўп хилликдан яхлит тизим сифатида Яккахудолилик динлари қад кўтаради ва бунда асосий диққат-эътибор инсон ва унинг Охиратда қутқарилишига қаратилади. Ўзига хос "халоскор" диний

ғоялар пайдо бўлади. Тарихчи Герардо Ньоли фикрича, бу даврда "сотериология (сотер - халоскор, қутқарувчи) ва эсхато логия (борлиқ ва инсоннинг охир-оқибат тақдири ҳақидаги) таълимотлари диний тафаккурнинг устувор шаклига айланиб, кадимий эътиқодлар эса нариги дунё роҳати ва азобига урғу берувчи эътиқод таъсирида аста-секин ўзгариб борган. Ибтидоий диний эътиқодларда маънавий-ахлоқий моҳият заиф бўлиб, юқори поғона - Яккахудолилик эътиқодларига ўтилиши билан инсоннинг ахлоқий нормалари биринчи ўринга кўтарилади. Ўзидан олдинги бутпарастлик ва кўпхудолилик эътиқодларидан фарқли равишда, Яккахудолилик эътиқодларида диққат- эътибор кўпроқ инсонга, унинг ахлоқига қаратилади. Юлдузларга сиғиниш йўналишида астрология (нужум илми) тобора кучаяди хамда унда Вақт ва Тақдирни бошқарувчи универсал тартиб тушунчаси кучаяди . 178: 119 Шу билан бирга ҳар бир даврнинг ўзига хос халқ эътиқоди мавжудлиги ва ана шу эътиқод намоён бўлган илоҳлари ва рамзлари айнан шу давр учун хослиги ҳам исбот талаб этмайди. Эътиқод рамзлари ўзгариб борганини ибодатхоналар деворларига устма- уст туширилган тасвирлардан билиш мумкин. Дарҳақиқат, халқ санъати намуналари замонлар қаъридан вақт узра қ атламма-қатлам намоён бўлиши олимлар томонидан қайд этилган ходиса бўлгани к аби, эътиқод билан боғлиқ маросимлар ва ибодат жойлари ҳам шу жараённи бошидан кечиради. Ўлкамизда бир диний мажмуада фақат битта эътиқодга сиғи нишмаган, деб ҳисоблайди олимлар. Биз бу фикрга қўшиламиз. Дарҳақиқат, замона зайлига кўра, ҳукмронлар ўзгарганда ёки ўзга қ абилалар бостириб кирганида, аввалги дин ўрнига янгиси айнан ўша мажмуада ўз бут-илоҳларини қўйиб, маросимлар ўтказган ва келг инди ҳамда маҳаллий эътиқодлар вақт ўтиши билан қурамалашиб , икки ёки бир нечта диний таомилни ўзида бирлаштирган. С ув илоҳаси ибодатхонаси Олов уйига айланган, оташгоҳлар эса -Будда ступасига ўрин берган. Бир мажмуада бир нечта диний эъ тиқод биргаликда, ёнма-ён ҳам яшаган ва диний бағрикенглик кўп худолилик

ибодат мажмуаларини юзага келтирган. Уларда битта илоҳ энг каттаси деб эъзозланган ва ҳар бир маъбуднинг ўз таъси р ва ҳимоя соҳаси бўлган. Инсонлар келиб, бир пайтнинг ўзида Сув илоҳасидан ҳосилнинг мўл- кўлчилигини тилаб, ёнидаги эса жангда ғалаба ато этишини илтижо қилган. Бир ибодатхонада маҳаллий ва эллинистик бутлар қаторасига терилиши ҳам мумкин бўлган. Мазкур қоришма негизида турли ғоявий ва фалсафий қарашлар зухур топади. Шу аснода, эрамиздан аввалги 700 йилдан то эрамизнинг 700 йилигача зардуштийлик, яҳудийлик, насронийлик ва ислом динлари пайдо бўлиб, улар инсоният тараққиёти ва тарихида давлатчилик ва маданий минтақаларнинг муайян диний ғоя сифатида шаклланишини белгилайди. 177 Бу динларнинг кенг кўламда тарқалишига уларнинг ёзма равишда, Китоб шаклида муҳрланганлиги муҳим таъсир кўрсатган. Бу динларга, миллатидан қатъи назар, ягона Худога ишонч хос бўлиб, унинг томонидан инсонлар учун белгиланган ахлоқий нормалар тушунчаси кирити лади. XX аср бошларида Европада дин азалдан мавжуд бўлиб, барча халқлар ягона Худога ишонганлиги ҳақидаги ғояни тарғиб этган "маданий доиралар" йўналиши, айниқса, Вена этнографик мактабида кучли бўлган . 540; 1:52 Инсоннинг Ваҳий эмас, ўз онги ва тажрибаси орқали тушунган нарсаларини олимлар табиий диний эътиқод деб аташган. Аммо ибтидоий диний эътиқодлар табиий эътиқод сифатида вахий этилган динлардан фарқ қилишига қарамай, тарихнинг қуйи поғонасида вужудга келган диний урф- одатлар яккахудолилик динлари ама лиётига сингиб ўтиб, бизнинг кунгача сақланиб келгани ҳайратомуз ҳ олатдир. Дарҳақиқат, С. Токарев таъбири билан айтганда ўлка мизнинг "қабила эътиқодлари" доирасида ўзига хос ва жуда қадимги диний дунёқарашлар ётади. 398 6 " 17 Бу борада, А. Якубовский тўғри таъкидлаганидек, ўлкамиздаги қадимий диний эътиқодлар негизини ташқаридан кириб келган таъсир асосида эмас, аксинча, ўзимиз яратган қадим эътиқодларни чуқур ўрганиб, уларнинг турли динларга сингиб, таъсир

ўтказганлиги билан боғлиқ ҳолда излаш ва этиш лозим. Асосий диққат маҳаллий диний эътиқодлар шажарасини ўрганишга қаратилиши лозим . 463; 2 Ибтидоий жамоамизнинг эътиқодларини таснифлаш, уларнинг келиб чиқиши ва келажак политеистик ва монотеистик динлар билан узвий алоқасини ўрганиш керак. Зардуштийликдан олдинги диний эътиқодлар "табиий" бўлиб, Авестодан бошлаб ваҳийга асосланган динлар майдонга чиқади. Чегара билмас илк ғоявий макон вужудга келиши йирик давлатчиликнинг бунёд этилишига асос солади ва инсоният янада ривожланади. Умумжахон миқёсидаги мазкур динлар, миллат-элатидан қатъи назар, турли жамиятларни бир лаштира олади.Бу борада ўзбек халқининг этногенези устида тўхталсак тўғри бўлади. Инсон туғилиши билан бир ном олса, халқ туғилганида унинг номи бўлмайди. Кўп мингйиллар давомида у ривожланади, фақат кейинчалик ўз номига эга бўлади. Ўзбек халқининг ҳам шаклланиши минглаб йилларни ўз ичига қамраб олади ва ўз жараёнига кўплаб қабила ва уруғларни қўшиб оладики, пиро вардида, уларнинг йиғиндиси халқ этногенези дейилади. Бола туғилишидан олдин кўзга кўринмагани сингари халқ этногенези хам назардан четда қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам, халқ тарихи унинг номидан қ адимроқ бўлиши тан олинган ҳақиқатдир. 174: г 8- п Ўзбек халқи ўз номини олишдан анча аввал Сўғд-Хоразм-Бақтрия- Кушон-Чуст-Шош кўҳна давлатчиликлари ва маданиятлари асосида ўз тараққиётининг юксак чўққиларига эришгани рад этиб бўлмайдиган воқеликдир. Миллату элатлар тарих давомида тўхтовсиз кўчиб юрган ва бир- бири билан қоришиб, ўзгариб бораверган. Оқибатда, бир текис халқнинг ўзи табиатда бўлиши мумкин эмас, деган хулоса келиб чиқади. Айнан шу тариқа, диний эътиқодлар ҳам турли элатларнинг хусусиятлари билан қормшиб, янгидан-янги қирралар касб этади ва шу йўсинда,қурама шакл ва моҳиятни намоён этиб боради. Асрлар оша бориб, муайян диний урф-одат қайси дин ва миллатга мансублиги унут бўлиб, ўз

маҳсули сифатида қабул қилинади. Ўзбекларда исломий деб ҳисобланувчи наҳорда 20 ва йил оши ўтказиш одатлари бунга мисол. Аслида эса, бу - Қуёшга сиғиниш ва зардуштийликдан қолган одат: саҳарда берилиши Қуёш чиқишига топиниш, ош бериш эса, зардуштийлар марҳумларининг суякларини хумга солиб, атрофида лаганларда таом тортишидан қ олган одат, деб ҳисоблаймиз. Ибтидоий эътиқодларда шаклланган аждодларга СИҒИНИШ , уларни хотирлаб таом тортиш одати зардуш тийликда ҳам сақланади ва кейинчалик исломга ўтади. Энг қизиғи, ҳ озир халқимиз бу одатларни ислом киритган, деб ўйлашида. Ўзбеклар ўлкага кеч келган дейилади, аммо булар кўчманчи ўзбекларнинг охирги тўлқини бўлиб, ўтроқлари ундан минг йиллар олдин шу ерларни ўзлаштириб бўлганини ва шу тариқа, асрлар оша давом этган жараён ўз ниҳоясига етгани маълумдир .174: Дарҳақиқат, ўзбеклар турли қабила-уруғлар йиғиндиси сифатида тўлқинсимон равишда мунтазам ўтроқлашиб, бу жараёнда Хоразм, Сўғд, Бақтрия, Фарғона ва Шошда буюк цивилизация яратган турли қавм ва элатларнинг тажриба ва анъаналари омухта этилди. Шу билан бирга, ҳар бир халқ бу маданиятларга ўз ҳиссасини ўшиб, унинг ранг-баранглиги ва бойлигини таъминлади. Пировар дида, Уйғониш даври ва буюк давлатчиликнинг юксалиши ўзбеклар номи билан боғлиқлиги азалдан жумла жаҳонга аёндир. Овчиларда ўз территорияси бўлган бўлса, деҳқончиликка ўтиш билан ўз уйи, ўз ери, ўз сигири ва қўйи, ўз кетмони пайдо бўлади, яъни мулкчилик ривожланади. Аммо мулк пайдо бўлиши билан ўғирлик, талон-торож ва урушлар келиб чиқади. Ҳосили бўлмаган жамоа омадли жамоага хуруж этиш хавфи остида қадимги қ ишлоқлар мустахкамланиб, атрофи қўрғон билан ўралади. Қўриқ ловчи аскарлар пайдо бўлади, қабила бошлиғининг вазифаси ҳ арбийлашиб, у сардорга хҳм айланади. Жамоада табақалар орасидаги муомала қоидалари пайдо бўлиб, уларга риоя этиш назорати қабила бошлиғи ва коҳин зиммасига юкланади.

Мозийга назар ташлабиш тутиш хайрли дейилганидек, ўлкамиз ўтмиши ва тарихий илдизларини ўрганиш насл-насабимизни билиш омили бўлиб, бундай изланишлар қадим аждодларимизнинг олис ўтмиш зарварақларида ўзимизга хос бетакрор маданият, млм- фан, санъат дурдоналарини яратганини намоён этади. Дарҳақиқат, ўлкамиз азалдан диний бағрикенглик замини бўлганлиги туфайли Ўзбекистондаги ислом Арабистон ёки Осиёдаги исломдан ўзининг муътадил шакли ва моҳияти билан тубдан фарқ қилади. Айни пайтда, ўзимизнинг қадимги диний урф- одатларимиз хам сақланиб қолади ва узвий қисм сифатида янги дин таркибига киради.

Адабиётлар: 1. Бромлей. Ю.В. Очерки теории этноса. – М.,1983. 2. Леви-Строс К. Структурная антропология. – М., 1983. 3. Орлова Э.А. Введение в социальную и культурную антропологию. - М.,1994. 4. Этнология /Под. ред. Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. – М., 1994. 5. Лурье С.В. Историческая этнология. – М., 1998. 6. Садохин.А.П. Этнология. М., – 2000. 7. Жабборов. И. Ўзбек халқи этнографияси. – Т.,1994. 8. Жабборов И. Жаҳон халқлари этнологияси. – Т., 2005.

Похожие

Қадимий диний эътиқодлар излари

Илк диний эътиқодлар

Фетишистик диний эътиқодлар генезиси

Ҳиндистон динлари қадимий динлар

Ноанъанавий диний оқимлар