Фетишистик диний эътиқодлар генезиси - Основы культурологии - Рефераты

Фетишистик диний эътиқодлар генезиси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Фетишистик диний эътиқодлар генезиси Режа: 1. Фетишистик диний эътиқодлар генезиси 2. Файласуф Кант, фетишизм атамасини ибтидоий дин назария сини тушунтириш учун қўллайди. 3. Афсунгарлик қадим замонлардан буён барча халқларда мавжуд бўлиб келган. 4. Ўлкамиз ибодатхоналаридан топилган қўнгироқчалар, улар нинг Варахша девор тасвирларидаги ифодаси,

Фетишистик диний эътиқодлар генезиси "Фетишизм" - нарсаларга сигиниш, бош чаноғининг ўзини бутга айлантиришган, бутпарастлик анимизм ва фетишизмдан кейинги поғона, аждодлар куч-қудратининг моддийлаш тирилган эътиқоди. Ибтидоий инсон айрим жонсиз нарсалар ҳам воқеаларга таъсир этиб, ўзига керакли натижага ёрдам беришига ишонган ва улардан ҳимоя сўраган. XVIII аср мутафаккири Де Бросс, африкалик кабилаларнинг шу ният билан жонсиз нарсаларга топинишидан ҳайратланиб, бу ибтидоий эътиқодни "фетишизм" - нарсаларга сиғиниш, деб атайди. Бу атаманинг инглиз тилидаги маънолари эътиқод моҳиятини тушунишга ёрдам беради: 1 - тумор; 2 - сажда қ илинадиган нарса; 3 - бут. Демак, бирон нарсани тумор сифатида куриб, ўз олдига қўйиб, ниятлари рўёбга ошиши учун унга сажда килиш - фетишизм, дегани. Файласуф Кант, фетишизм атамасини ибтидоий дин назария сини тушунтириш учун қўллайди. Олдинги фаслда кўрганимиздек, нбтидоий инсон нафақат одам ва ҳайвон, балки ўсимлик ва харакатсиз ашёларнинг ҳам ҳаёти ва руҳи борлигига ишонган. Кант, бу ҳолатни "инсоннинг барча ташқи ҳам табиий, ҳам сунъий ашёларда худди бизникига ўхшаш жони бор мавжудотларни кўришга мойиллиги - соф фетишизмдир", дея таърифлаган. Айнан фетишизм табиатни илоҳийлаштиришга келтирган бўлиб, Кант фикрича, "Қадимгиларнинг Коинот руҳи ҳақидаги тушунчаси ва Ер - бу катта жонли мавжудот, деган тасаввур - умумлаштирилган за системага келтирилган фетишизмдир". Э. Тайлор умуман руҳларга бўлган эътиқодни - "анимизм", нарсаларда мужассамлашган руҳларга эътиқодни эса "фети шизм", дея таърифлайди, ва бу эътиқод замирида бутпарастлик пайдо бўлган, дейди Ўз табиатига кўра, бутлар яхшилик келтирувчи ва ёмонлик ташувчи бўлган. Инсонлар яхшилик маъбудаларидан нажот истаб, уларга сиғинишган ва хайкалчаларини уйларига ва ибодатхоналарга қ ўйишган. Хоразмнинг Бозорқалъаси ёнидан қўлда ишланган аёл хайкалчасининг бошсиз танаси топилган. Ғарб олимларининг фикрича, бутларнинг бошсиз топилиши

илтимосни бажармагани учун жазо бўлган. 507; 17 Наршахий маълумотига кўра, Бухорода ахоли Олов уйидан муқаддас олов олиб, хар йили махсус маросим куни шох шахсан келадиган бозордан эса, янги бутларни харид қилган. Мазкур, бутлар сотилган бозор Мох (Ой), деб аталишидан олимлар унинг Ой илохи эътиқоди билан боғлиқлиги хақида хулоса чиқаради. 48; 17 Беруний маълумотларига биноан, Фервердин-Мох ёзнинг бошланиш байрами бўлган, Тир-Мох - куз бошланиши, Михр-Моҳ - қиш бошланиши ва Дей-Моҳ - бахор боши. Рўзидей ба Михр (у яна Пайкан деб хам аталган) хамир ёки лойдан одам шаклидаги бут-хайкалча ясаб, дарвоза олдига қўйишган. Наршахийнинг Бухорода сопол ва ёғочдан кўплаб бутлар ясаш таомили хақидаги ахбороти шу орқали тушунилиши мумкин, деб ҳисоблайди олимлар. Пировардида, фетишизм ёғоч, лой ва ўзга моддалардан бутлар ва туморлар ясашга келтириб, руҳлар ва тотем аждодлар куч-қ удратининг моддийлаштирилган эътиқоди пайдо бўлади. Илох ларнинг темирдан ясалган тасвирлари хам бўлган. Аммо улар асосан ёғочдан ишланганлигини, араблар Самарқанд ва Пойкентни ишғол этганида кўплаб бутларни ёқиб юборгани ҳақидаги маълумот тасдиқлайди. Улар мато либосларга кийинтирилиб, қимматбахо тошлар билан безатилган. Маъбудаларнинг лой ва сопол ҳ айкалчалари ўртаҳол аҳоли уйларидан топилиб, ўзига тўқ хона- донларда бронза, олтин, фил суяги ёки тилладан ясалган ҳайкал чалар ва диний мазмундаги деворий тасвирлар мавжуд бўлган. Лекин жамоанинг барча аъзолари шахар ибодатхонасига борган ва, шу тариқа, эътиқод ришталари хаммани боғлаб, жамоанинг энг нжори поғоналаридан энг қуйи қатламларигача қамраб олган. Ўзига хос ғоявий мухит яратилиб, аҳоли тоат- ибодат, ҳукмронларга бўйсуниш рухида тарбияланган ва илохий кучларга сажда қилиб, тақводор бўлиб яшашга интилган. Жодугар ва афсунгар(шаман)лар эса, бут-туморлардан фойдаланиб, инсон онгига ўз таъсирини кучайтиради. Кейинги поғонада катта бутхоналар қурилиб, турли илоҳ-маъбудаларнинг катта хайкаллари ўрнатилади ва уларга сажда қилиш маросимлари шаклланади.

Ўлкамизда қадим замонларда бутлар ўрнида бир бўлак тош ш ак ли да н м а рх ум ни нг р ух ин и б ил ди рг ан қ ўғ ир чо қл ар га ч а ишлатилгани маълум. XX аср бошида Зарафшон дарёбўйи ахолиси йигит ёки қиз қабри устига жинсига монанд қўгирчоқ қўйиб, мархум либосларидан тикилган кўйлакка ясантиришган. Тошкентда XX аср бошида хам қабрларга қўғирчоқ қўйишган экан. Яъни бу одат мархумга хамрох бериб, тирикларга тегмаслигини илтижо этишни билдирган. Шунингдек, мархум рухи келиб, қабр тошида қўнишига ишонишган. Фарғона водийси қирғизлари XX аср бошида ҳам мархумнинг тасвирини ясаб, унда руҳи яшайди, деб ишонишган ва номини "тул" дейишган. Уни мархум кийимларига кийинтириб, ўтов бурчагидаги парда ортига қўйишган. Бурчакда, 40 кунгача мархум "рухининг нури" деб, шамлар ёциц турган. Меҳмонлар келганида, унинг олдида аёллар йиғи-сиғи қилиб, севикли хотини юзларини тимдалаган. Бир йилгача уни сақлашган ва кейин беванинг мотам кийими билан бирга ёндиришган ҳамда яқин-қариндошларга хотирлаш зиёфати беришган. "Манас" эпосининг қахрамони шундай насихат қилади: "ўлимимдан кейин севимли Гулойим тасвирим олдида туну-кун ўтирмасин ва кўз ёшларини тўкмасин". Қозоқларда хам шундай одат кузатилган. Аслида, тул одати хақида дастлабки маълумотлар қадим туркий қабр тоши ёзувидан маълум: "61 ёшимда кўк самода Қуёшни кўрмай қолганимда, бекам уйимда тул ясади". Рус тилининг изоҳли луғатларидан В. Радлов асарида бу сўз "бева " деб талқин этилгани ҳозирги туркий тиллар-даги маъносига мос тушади. Шу билан бирга, айрим олимларнинг фикрича, тул сўзи қадим туркий лаҳжаларда "рух" маъносини англатган, кейинчалик эса, унинг бирламчи моҳияти унутилиб, "бева" маъносида ишлатила бошлаган. .. Афсунгарлик қадим замонлардан буён барча халқларда мавжуд бўлиб келган. Масалан, 10000 йил олдин Австралияда болаларнинг бошини сиқиб, япалоқ қилишган. Тарихчиларнинг фикрича, бу одат боланинг чиройини очишга қаратилган. Аммо диний нуқтаи назардан, бошининг

бундай шакли - шаманларнинг қиёфаси алохида тоифа сифатида яккалашганидан далолат беради. Ибтидоий жамоада ғор ва қоя деворларига туширилган турли нуқтасимон расмлар афсун маросимларида ишлатилган. Уларнинг кўпчилиги овга бағишланган бўлиб, уларда инсон ва хайвонлар, хайвон терисини кийган инсонлар ёки яриминсон-яримхайвон тасвирлари акс этган. Инсонлар, шу тариқа, ов омадли бўлишини тилаб, аждодларнинг рухлари ва тотем хайвонлар мададига ишонган. Яъни анимизм ва тотемизм афсун тасвирлари ва маро- симлари орқали ўз ифодасини топган. Ҳар бир ибтидоий инсонлар гурухининг ов учун ўз худуди ва ўз "оқсоқоли" - қабилабоши бўлиб, унинг цўлида наслдан-наслга ўтувчи сиёсий ва диний раҳбарлик мужассамлашган. Қабила топинган бут-худолар қаторида энг олийси унинг аждоди бўлиб, у турли диний маросимларга бошчилик қилган. Аммо вақт ўтиши билан диний хукмронлик махсус тоифа одамлар қўлига ўтади. Ўзига хос ихтисослашув юз беради. Эндиликда қабилада эркак ёки аёл (рух жинсий жихатдан аёлни танлаб, унга ўз кучини берган) афсунгари бўлиб, у рухлар ва ғайритабиий кучлар билан мулоқот қилиш қудратига эга бўлган. Шу туфайли у, гурух аъзоларининг хаёт-мамоти, овнинг омадли ўтиши ва озиқ-овқат етарли бўлиши, урф-одатлар авлоддан- авлодга ўтишини таъминлаши керак бўлиб, қабиладошларига табиблик хам қилган. Хуллас, мазкур афсунгар қабила рухонийси сифатида катта таъсирга эга бўлиб, жамоат хисобига яшаган ва маросимлар ўтказган. Айрим холларда унинг хукми қабила бошлиғининг амридан устун турган. Ўлкамизда афсунгар сифатида бахши, парихон ва фолбин а тамалари ишлатилган: бахши шоир-ашулачи сифатида одамларни -.даволаган; парихон - парилар ёрдамида келажакни каромат этган; фолбининсон тақдирини кўра билган. Афсунгарлар башоратгўй ҳам хисобланиб, келажакни олдиндан айтишган, ўғрини топиб, касалларни даволашган. Эрамиздан олдинги мингйилликнинг иккин чи ярмида улар доира ва торли мусиқа

асбобларидан фойдалангани Ўрта Осиёда топилган тош хайкал қўлида торли, елкасида эса зарбли мусиқа асбоблари билан тасвирланганидан хам маълум. Афсунгарларнинг хосиятлари авлоддан-авлодга ўтиши ва улар хомий рухлари химоясида бўлгани ва улар ёрдамида даволашига ишонишган. Туморлар эркаклар, аёллар, болалар, хайвонлар учун алохи да бўлиб, яна сохасига қараб хам фарқ қилган. Масалан, Хумсонда топилган эрамиздан ол динги II мингйилликка мансуб бўлган бронза гур зининг тепа қисмида тас вирланган сигир соғаётган аёл сиймоси сехрли ту мор вазифасини ўтаган (27-расм). Шунга ўхшаш асони Месопотамияда иморат мустахкам бўлсин д е б , у й п о й д е в о р и г а кўмишган. Ўрта Осиёда муқаддас хайвонлар қаторига, авваламбор, қўй ва тоғ эчкиси кирган бўлиб, туморларда энг кўп улар тасвирланган. Хоразмда қўй суяги бўлаклари - элештерик, турли нақшлар билан безатилиб, аёллар ва болаларнинг бош кийимига тикиб қўйилган. О ш и қ л а р и т у р л и м а р ж о н л а р д а и ш л а т и л г а н , л а в х л а р д а ла ўйилган. Қорақалпоқларнинг анъанавий бош кийими - саукеледа хам қўй шохлари тасвирланган кумуш пластинкалар тикилиб, кўкрак хайкали хам қўй шохларига тагқлид қилади. Туя жуни хам турли туморлар таркибига кирган. 152:36 Ҳозирги кунларда бу рамзларнинг маъноси унутилган бўлса-да, анъанавий кийим- ларда учраб туради. Қадимда Бухоро ахолиси ва бошқа минтагқаларда қирғовул, хўроз, товус ва каптар муқаддас кучга эга, деб хисобланган ва танасининг қисмлари туморларда ишлатилган. Улар "Қуёш" қушлари сирасига кириб, хосилдорлик ғояси билан боғлиқ бўлган. Қуш мавзуси турли кийим ва қимматбахо буюмларда хозирги кунда хам аксини топган. Самарқандда пешонага тақиладиган мохи тилло ва Бухорода шунга ўхшаш бибишак ва сарсузон тақинчоқларида қушлар тасвири бўлган. Айниқса, Қўқон заргарлари м ахсулотларида қушлар м авзуси кенг ишлатилган. Чаккага тақиладиган зирак хам қушни ифодалаган. Бу тақинчоқлар ёшларга бахт

келтиришига ишонилган. Дарахт ва буталар хам ғайритабиий кучга молик, деб улардан тумор ясашган ва кийимларга тақишган. Энг муқаддас дарахтлар қаторига тут, жийда, дўлана, наъматак, анор ва бошқалар кирган. Тутдан учбурчак туморлар ясалиб, устига нақшлар туширилган, пастига маржонлар тақилган. Жийда, бодом, писта, анор, тут уруғларидан тузилган маржонлар ва ичига пиёз, саримсоқ, исириқ ва гармдори тикилган халтачалар энг қадимги тумор-тақинчоқларга киради. Жийда, бодом, писта, тут ва анор доналари аёлларга серфарзандлик ато этишига хам ишонилган.Қадимдан ўлкамизда қимматбахо ва ярим қимматбахо тошлар сеҳрли кучга эга, деб эътироф этилади ва, шу боисдан, улар халқ табобатида хам кенг қўлланил ган. Шулар қаторига лаъл, ёқут турлари, зумрад тош, марварид, қахрабо кириб, энг кўп учрайдиганлари қаторига сердо лик (қизғиш рангли тош), феруза ва денгиз маржони кирган. Қимматбахо тош- лар билимдонирунийнинг айтишича, бу т о ш л а р у н и н г д а в р и д а х а м т у м о р вазифасини ўтаган ва, жумладан, феруза - ғалаба нишонаси, ёмон кўздан сақловчи ва мансаб тоши хисобланиб, мартабали одамлар уни тақишни хуш кўрган. Бухо рода XX аср бошларида хам кўпқиррали сердолик тошларини бўйнида кумуш гардишда тақиб юришган. Устига арабча ёзувлар ёки турли нақшлар туширилга Сердолик - Мухаммад пайгамбарнинг севимли тоши бўлган, дейишади, шу билан бирга, мазкур тош ўлкамизда исломдан анча олдин машхур бўлганини хам инобатга олиш керак. Қашқадарёнинг Ерқўрғон ибодатхбнасида топилган ва эрамиз бошига мансуб бўлган шахар мудофаа деворининг бир қисми, қуббаси ва камон отиш учун шинак тасвирланган кичик тилла буюм топилди. Орқасида кийимга тақиш учун тўғноғич борлиги унинг тумор сифатида ишлатилганидан далолат беради.

Ўлкамиз ибодатхоналаридан топилган қўнгироқчалар, улар нинг Варахша девор тасвирларидаги ифодаси, Болаликтепа тасвирларидаги кийимларда акси тумор вазифасини ўтаган бўлиши керак, чунки унинг жаранглашидан ёмонлик ва қоронғилик жинслари қочади, деб хисобланган. Зардуштийлар хўроз қичқириғи хам шу вазифани бажаришига ишонишган. - Қадимда афсунгар кучга эга тумор ашёларидан яна бири -"жада" тошидан ишланган қурбақа ва тошбақа хайкалчаларининг ёмғир "чақиришига" ишонч кучли бўлиб, уни бахт ва фаровонлик келтирувчи тумор сифатида тақишган. Масалан, Сурхондарёнинг Сополлитепа обидасидан қурбақанинг тош хайкалчаси, Варахшада ганчкори тасвири, қурбақа шаклидаги маржон донаси Хоразмнинг Тупроқ қалъа ва Тошкент вилоятининг мақбараларидан топилган. Тошкентнинг X асрга мансуб Бинкет обидасидан топилган идиш синиғида хам қурбақа тасвирланиб, Самарқандда топилган XV асрга оид панжаранинг мармар устунида хам худди шу тасвир ўйилган. Ерқўрғондан топилган ақиқ(агат)дан ишланган қурбақа хайкалчаси Сополлитепа топилмасига ўхшаш бўлиб, ўлкамизда бронза даври қадим зироат цивилизацияларидан бошлаб, намлик ва ёмғирнинг э нг қ ад им ги ра м з ла ри да н б ир и хи со бл ан ад и. Қу рб ақ а ём ғи рл ар пайти пайдо бўлиб, сув, яъни қуйи - хтоник дунё рамзи бўлган. Ҳ ин ди ст он да ём ғи рн и х оз ир ха м қу рб ақ а ёр да м и да ч ақ ир иш га уринишади. Ўрта Осиёда қурбагқа тум орларининг топилмалари Рем пель Л.И. ва Шевяков А.И. тадқиқотларида батаф сил тарзда келтирилганю У дарҳақиқат, бундай туморлар бутун дунё узра кенг таргқалган бўлиб, Француз олим и Де Люмле, "Францияда энг қадимги санъат нам ун ас и ёв во йи бу қа ё ки зе бу шох ид ан ў йил га н лин га м ( эр ка к ларнинг жинсий унсури)", деб хисоблайди. Юнонлар ва римликлар Дионис (Вакх) байрам маросимлари пайти хосилдорлик рамзи - лингам тасвирини кўтариб юришган. Шарқда лингамга т оп ин иш ур ф б ўл га н ж ой ла рд аг и ун ин г ус ти га ўт ир иш о да ти га т а қ л и д а н ,

қ а д и м г и Р и м д а к е л и н л и н г а м т а с в и р и г а ў т и р г а н . Шунингдек, хиндлар хам , аввалига Шива худосига топиниш учун лингам шаклидаги устунга сиғинишгани маълум . Яъни шу туф ай л и , т а б и а т н и н г я р а т у в ч а н л и к қ у д р а т и д а н б а х р а м а н д б ў л и ш н и я т қилинган. Самарқанд музейи ва Москванинг Эрмитажида хосилдорлик девлари(жин)нинг хайкалчалари сақланади. Улар VI-VIII асрлар Самарқандига мансуб бўлиб, оёқлари балиқтангали куракоёққа ёки туташпанжага ўхшашига қараб, олимлар уларни "Шохнома"даги "юмшоқоёқли" хосилдорлик жини Нерпатга қиёслаб, ҳосилдорлик кучларига мансуб, деб ҳисоблайдилар. Агар ҳайкалчанинг бошидаги тешикдан сув қуйсангиз, пастида бўрттириб тасвирланган линга мидан фавворадек отилади 34э: 138 (30-расм). Шу билан бирга, остона уйни ташқи дунё билан боғловчи ва ёмонлик киришидан сақловчи жой хисобланган. Сўғдда уйга қоронғи тушганидан кейин келган мехмон эшикдан киришидан олдин оёғи остига софланиши учун ўчоқдан озгина кул ва чўғлар ташланган. Ҳомила хонасининг остонаси тагига ёмон кучлардан асраш учун пичоқ қўйишган. Хоразмликларда умри билан берган бўлсин деб, чақалоқнинг киндик риштасини остона устида болта ёки ўроқ билан кесишган. Ўлкамизда бундай болаларни Остонақул деб аташган. Самарқандда чиллали чақалоқ бор уй остонаси олдига мевали дарахтнинг қозиғини қоқиб қўйишган ва кираётган одам қўли билан уни уриб, ичкарига кирган. Зарафшон водийсида чилласи чиққан болани еттита уйга олиб бориб, "пирлар остонаси" деб, остонаси чангини лабига суришган, ўчоқдан эса "пирлар кули" сифатида кулини суртишган. Келин-куёвлар ёки хурматли мехмонларнинг оёғи остига остонада қурбонлик қилиш одати хозир хам маълум. Шу тариқа, оиланинг янги аъзоси уй аждодлари панохи остига олинган ва улар шафқатига эришган. Ўлкамизда чорвани биринчи марта яйловга олиб чиқишдан олдин остона тагига ўроқ ёки болта қўйишган, жони темирдек цаттиц бўлсин, деб. Касалликни даволаш ва ёмон кўздан

асраш учун остона устида табиблар сехр-жоду билан боғлиқ қатор амалларни бажарган. Хоразмликларда мархумни уйдан олиб чиқишдан олдин уч марта остона устида пастлатишаркан, тирикларни ортидан эргаштирмасин, деб. Аждодлар эътиқодига сажда қилиш фақат қабрига танга қўйишда эмас, бошқа одатларда хам аксини топган. Афросиёбда VII асрнинг охирги ўн йиллигига мансуб зодагонлар уйлари қазиб очилганида, катта зал олдида ўлкамиз учун анъанавий уй ибодат- хонаси бўлгани аниқланди. Залга кириш остонасининг тахта кесакиси тагидан махсус чуқурчада 696-698 йиллари зарб этилган Сўғд бронза тангаси топилди. Иккинчи уйнинг остонаси тагидан хам 710 йиллар зарбига мансуб танга чшқади. Тангалар янги зарб этилиб, хали муомалада бўлмагани, яъни кучи кўпроқ, деб ўйлашгани диққатга сазовор. (Бувим билан бобом хам менга болалигимда янги, хали муомалада юрмаган тангаларни ҳадя қилишарди байрамларда). Тадқиқотчи, тангалар доим остонадан чиқишда ўнг томондаги кесакига қўйилганига диққат қилиб, демак, унга муққддас маъно берилган дейди. Мисол учун, ўзбек мақолини келтиришимиз мумкин: "ишинг ўнгидан келсин". Хулоса тўғри: янги уй қуришдан олдин, хотиржамлик ва фаровонлик тилаб, аждодлар рухига курбонлик келтирилган. Қазилмаларни олиб борган X. Охунбобоев бундай топилмалар бошқа минтақаларда хам мавжудлиги асосида бу холни қадимий одат, деб талқин этади. Олим турли манбаларга таяниб ўтказган тахлил шуни кўрсатдики, Зарафшон водийсида чақалоқни чўмилтирганда, тоғорага кумуш танга солинарди, келин- куёв тепасидан тангалар сочиш таомили хозир хам сақланиб қолган, жинслардан танга олса, у сарф қилинса хам, эгасига қайтиб кела верар экан.Бир сўз билан айтганда, қадимда инсон ўзини ёмонликдан асраш ва яхшилик тилаш ниятида турли туморларни ишлатган. Шу билан бирга, халқнинг мазкур эътиқоди турли даврларда турли диний эътиқодлар

томонидан таъқиб хам этилган. Масалан, Зар душт Ахура Маздага ваъда беради: "Шунда мен қақшатарман // Жодугарларнинг барин". Яъни зардуштийлик ўзидан аввалги ибтидоий диний урф-одатлар, сехр- жодуларга ишонишни қорала ган. Ибн Сино тиббиёти эса, сехр-жоду ва динга асосланган даволашдан билим ва тажриба асосидаги даволашга ўтишни юзага келтиради. Бу услубнинг ёзма равишда акс этиши унинг бутун дунё бўйлаб кенг тарқалишига олиб келади ва ватандошимиз номи билан аталган "медицина" - "Сино давоси" деган соха пайдо бўлади. Юқорида кўриб ўтган мисолларимиз ўлкамизда фетишизм - бутларга сиғиниш эътиқодини намоён этиб, мазкур йўналиш рухларга ишонч билан биргаликда, инсонлар онгига хукмрон бўлгани аёнлашди. Шу билан бирга, назаримизда, фетишизм - ибтидоий диний тасаввур ва қарашларнинг охирги палласини белги-лади. Анимизм ва тотемизм ўзининг моддий акси ва шаклини топиб, шу асосда, диний эътиқод кўринишлари мураккаблашиб боради. Бу жараён эса, пировардида, олий кучга ишончнинг рухий шаклига олиб келади - Борлиқни яратган Худонинг яккалиги тан олинади. Диний эътиқодлар тараққиёти худди бир доирасимон харакатни нихоясига етказиб, қиёмига эришади. Аввалига рухлар ва аждодларнинг хамма нарсага қодирлиги инсонлар тафаккурида мужас- самлашади, кейинчалик эса, улар инсонлар хаётига аралашиб таъсир ўтказишига бўлган ишонч фетишизм ашёларида моддий шакл олади. Рухий таъсирнинг вақт ва макон узра силжиши эъти- қоднинг моддий ашёларда хам шаклланиши мумкинлигига замин яратади. Натижада, инсон шу хулосага келдики, агар у тинч яшашни ва омадли бўлишни истаса, мазкур ғайритабиий олий кучларга ишониб, сажда қилиши, уларга эхтиром билдириб, қурбонлик келтириши лозим. Олий куч хомийлигисиз инсон ўзини кучсиз ва химоядан махрум, деб хис қила бошлади. Яъни нариги дунёнинг бу дунёдан устунлиги эътикод даражасига кўтарилди.

Адабиётлар: 1. Бромлей. Ю.В. Очерки теории этноса. – М.,1983. 2. Леви-Строс К. Структурная антропология. – М., 1983. 3. Орлова Э.А. Введение в социальную и культурную антропологию. - М.,1994. 4. Этнология /Под. ред. Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. – М., 1994. 5. Лурье С.В. Историческая этнология. – М., 1998. 6. Садохин.А.П. Этнология. М., – 2000.

Похожие

Қадимий диний эътиқодлар

Илк диний эътиқодлар

Қадимий диний эътиқодлар излари

Ноанъанавий диний оқимлар

Ноанъанавий диний тизимлар