Христианликнинг асосий йўналишлари - Католиклик, Православлик, Протестантлик - Основы культурологии - Рефераты

Христианликнинг асосий йўналишлари - Католиклик, Православлик, Протестантлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134 KB

Христианликнинг асосий йўналишлари: Католиклик, Православлик, Протестантлик Режа 1. Христианликда илк бўлинишларнинг юзага келиши. 2. Католик лик (Католицизм) ва унинг ўзига хос жиҳатлари. 3. Православлик (Православие) тарихи ва таълимоти. 4. Протестантлик (Протестантизм)нинг юзага келиши ва секталари. 5. Ў збекистонда христианлик тарихига оид маълумотлар.

Милодий 395 йилга келиб ўз вақтида қудрати оламни ларзага солган Рим империяси ғарбий (Рим) ва шарқий (Византия) қисмларга бўлиниб кетди. Ушбу бўлиниш мазкур ҳудуддаги нафақат сиёсий, ижтимоий-маданий, иқтисодий жабҳаларга, балки диний ҳаётга ҳам таъсир ўтказди. Чунки, барча христианларнинг раҳнамоси бўлган Рим Папаси мақомидан Ғарбий Рим Византияга қарши қурол сифатида фойдаланиши мумкин эди. Шу сабабли ҳам Шарқий Рим Папанинг обрўсини тушириш мақсадида турли схизмалар ( юнон. бўлиниш, парчаланиш) юзага келишига кенг йўл очиб берди. Бундай илк гуруҳларнинг энг машҳурлари монофизитлар ва несторианлар эди. Монофизитлик ( юнон . “бир”, “ягона”, “табиат”, “табиийлик”) V асрда пайдо бўлган христианликдаги христологик доктрина. У Исо Масиҳнинг фақат худолик табиатини ёқлаб, унинг инсонлик моҳиятини рад этади. Яъни православ таълимотига зид равишда монофизитлик Масиҳ-Худо инсон эмас, яъни унинг инсон сифатида кўриниши мавҳум. Аммо “монофизитлик” терминининг ўзи адабиётларда VII аср охирларидагина пайдо бўлган. Монофизитлик асосчиси деб Константинополь ибодатхонасининг игумени (эркаклар монастирининг бошлиғи) архимандрит (монастирь бошлиғи) Евтихий (тах. 378-454 й.) тан олинган. Шу сабабли Евтихийлик деб ҳам юритилади. 448 йилдаги Константинополь собори Евтихийнинг таълимоти тадқиқотларига бағишланган. Унда Евтихий ўз таълимотининг асосларини шундай таърифлайди: “Мен Худоимизнинг қўшилишидан олдин икки табиатдан иборат бўлган, бирлашганидан кейин эса ягона табиат эгаси бўлганига эътиқод қиламан”. Ҳозирги кунда монофизитликнинг умумий тарафдорлари 45 млн. кишини ташкил этади. Асосий монофизитлик черкови ташкилотлари – Арман-апостол черкови, Копт православ черкови (унга яқин бўлган Нубия ва Эфиопия черковларини ҳам ўз ичига олади), Сурия православ (яковит) Христианликда илк бўлинишларнинг юзага келиши

черкови (Сурия черковининг Маланкар провинцияси ва Малабар Сурия черковини ўз ичига олади). Арман - апостол черкови энг қадимги христиан черковларидан бири ҳисобланади. Авлиё Григорий Просветитель ҳаракатлари билан 301 йилда Арманистонда христианлик давлат дини деб эълон қилинади. “Арман- григориан черкови” номи унга нисбат берилган ҳолда шундай аталган. V асрнинг ўрталаригача Арман-григориан черкови христианликнинг бир тармоғи ҳисобланган. Лекин Византиядан мустақил бўлишга ҳаракат қилган ҳамда 451 йилда бўлиб ўтган Жаҳон соборининг монофизитларга қарши қарорига норозилик билдирган Арман-апостол черкови амалда ҳам Шарқий, ҳам Ғарбий черковлардан ажралишга муваффақ бўлди. Арман-апостол черковининг диний таълимоти православлик таълимотига жуда яқин. Фақат Арман-апостол черковида православликдан фарқли равишда Исонинг жисмида худолик ва инсонлик хислати алоҳида- алоҳида мавжуд бўлмай, улар ўзаро қўшилиб кетган, деб ҳисобланади. Черков таълимотида христианликнинг барча сирли маросимлари тан олинади. Шу билан бирга, Арман-григориан черковида бошқа христиан йўналишларида учрамайдиган “матах” деб номланадиган қурбонлик келтириш маросими мавжуд. Бу маросим катта байрамлар муносабати билан амалга оширилиб, буқа, қўй ёки парранда сўйилиб, унинг гўшти махсус дуо билан муқаддас тузли сувда пиширилади. Пишган гўштнинг ҳаммаси шу куннинг ўзида яқин кишиларга тарқатилиши лозим. Ушбу черков вакиллари Исо туғилган куни (Рождество, 6 январь), Исонинг хатна қилиниши (14 январь) каби байрам ва маросимларни нишонлайдилар. Ўзбекистонда ҳам Арман-григориан черковлари мавжуд бўлиб, улардан бири Самарқанд шаҳрида 1903 йилдан фаолият кўрсата бошлаган. 2011 йилнинг 1 июлига қадар уларга тегишли 2 та диний ташкилот рўйхатга олинган. Несторианлик христианликдаги йўналишларнинг энг кам сонлисидир. У V аср бошларида пайдо бўлган. Бу йўналиш асосчиси 428-431йилларда

Константинополь патриархи лавозимидаги монах Несторий ҳисобланади. Христианликнинг бошқа йўналишлари намоёндаларидан фарқли равишда несторианлар “Исо Масиҳ Худонинг ўғли бўлмаган, балки Худо мужассам бўлган инсон бўлган, шу сабабли Исо Масиҳнинг худолик ва инсонлик табиати бир-биридан фарқлидир”, деб эътиқод қиладилар. Шунга боғлиқ равишда уларда Биби Марям Худони эмас балки Исони дунёга келтирган деб ҳисобланади ва унга алоҳида эътиқод қилинмайди. 431 йилда Учинчи Бутун Жаҳон Эфес соборида несторианлик эътиқоди ва оқими “ересь” (бидъат) сифатида қораланган ва таъқиб остига олинган. Бугунги кунда мазкур черков тарафдорларининг сони тахминан 200 минг киши. Улар Ироқ (82 минг), Сурия (50 минг), Ҳиндистон, Эрон, АҚШ, Россия, Грузия, Арманистон ва бошқа мамлакатларда жойлашган. 589 йили Толедо шаҳрида бўлиб ўтган Бутунжаҳон соборида Никея- Константинополь эътиқод тимсолига “филиокве” тушунчасининг киритилиши, христианликнинг ақидавий жиҳатдан ҳам амалда иккига бўлиниб кетишига сабаб бўлди. “Филиокве” сўзи лотинчадан “ўғилдан ҳам” деган маънони англатиб, унга кўра илоҳий учлик – троицанинг атрибутлардан бўлган Муқаддас Руҳ бир вақтнинг ўзида ҳам Ота Худодан ҳам Ўғил Худодан тажаллий этади, яъни улардан келиб чиқади. Ҳолбуки, Биринчи ва Иккинчи соборларда қабул қилинган эътиқод тимсолига кўра “Муқаддас Руҳ фақат Ота Худодан келиб чиқади” деб мустаҳкамлаб қўйилган эди. Катта шов-шув ва келишмовчиликларга сабаб бўлган мазкур қоида охир-оқибат 1013 йили Папа Бенедикт VIII даврида расман диний амалиётга киритилди. Келишмовчиликлар асосан Папа ва Константинополь патриархи орасида авж олиб, 1054 йили христианликнинг расмий равишда католиклик ва православликка бўлинишига олиб келди.

Католиклик ( юнон . бутун жаҳон) ҳам 1054 йилда христианликнинг иккита – ғарбий ва шарқий черковга бўлиниши натижасида ташкил топган. Католиклик Европа, Америка қитъаси давлатларида кенг тарқалган. Африкадаги қатор мамлакатларда ҳам католиклик асосий диний эътиқод ҳисобланади. Италия, Испания, Португалия, Франция, Бельгия, Австрия ва Лотин Америкаси давлатларида асосий эътиқод қилинадиган дин бўлса, Ватикан давлатида эса расмий дин ҳисобланади. Дунёда христианликнинг ушбу йўналишига тахминан 1,076 миллиард киши эътиқод қилади. Католик черкови қатъий марказлашган ташкилот ҳисобланади. Рим Папаси – католик черковининг бошлиғи, Исонинг ноиби ва апостол Петрнинг ўринбосари ҳисобланади. Диний ҳаётда гуноҳсиз деб ҳисобланадиган, яширин овоз бериш йўли билан кардиналлар коллегияси сайлайдиган Папанинг ҳокимияти жаҳон соборлари ҳокимиятидан устун туради. Католик черкови соборлари (епископлар йиғини) черковга оид мураккаб масалаларни ҳал этиш учун Папа томонидан чақирилади. Папа черков давлати – Ватиканнинг чексиз ваколатларга эга раҳбаридир. Бугунги кунда католик черкови ўзига итоат этувчи ўта интизомли руҳонийларнинг жуда кенг сафига, кўпсонли монахлик орденлари, миссионерлик, хайрия ва бошқа турдаги кўплаб диний ташкилот ва муассасаларга эга. Умуман олганда, католикликда учта асосий черков рутбаси мавжуд бўлиб, булар: диакон, пресвитер ва епископлардир. Католикликнинг маркази Ватиканда жойлашган. 1929 йилдан бошлаб Ватикан мустақил давлат мақомига эга бўлди. У ҳозирда 120 дан ортиқ давлатлар билан дипломатик алоқалар ўрнатган. Католикликда “Инжил” ва “Муқаддас ривоятлар” билан бир қаторда Бутун жаҳон соборлари ва Рим Папасининг қарорлари ҳам диний таълимот манбаи деб қаралади. Католик лик (Католицизм) ва унинг ўзига хос жиҳатлари

Православлардан фарқли равишда католикликликда: - “Муқаддас Руҳ” нафақат Ота-худодан балки Ўғил-худодан ҳам келиб чиққан, деб ҳисобланади; - Исо ва унинг ҳаворийлари, Биби Марям ҳамда авлиёлар амалларини қамраб олган “хайрли ва савобли ишлар хазинаси” мавжуд ва ушбу хазина ҳисобидан черков гуноҳкорларнинг гуноҳидан ўтиш имконига эга, деб ҳисобланди. Мана шу таълимотга, яъни гуноҳлардан пок бўлиш ва унинг савобини ўтганларга бағишлаш мумкин, деган ақидага асосланиб католик черкови XII асрдан бошлаб гуноҳларни кечириш ҳақидаги ёрлиқлар (индульгенция – лот. раҳм-шафқат) билан савдо қилишни йўлга қўйган. Руҳонийлар вафот этганларнинг яқинларига индульгенция сотиш орқали уларнинг аърофда бўлиш муддатини қисқартиришлари мумкин; - Аъроф (дўзах ва жаннат оралиғидаги мавзе) ҳақидаги ақида мавжуд. Унга кўра, гуноҳи катта бўлмаган гуноҳкорларнинг руҳи у ерда ўтда куяди, кейин жаннатга йўл топади. Руҳнинг аърофда бўлиш муддати ўлганлар хотирасига яқинлари томонидан қилинадиган хайрли ишлар (ибодат ва черков фойдасига хайр-эҳсон қилиш) эвазига қисқартирилиши мумкин; - Биби Марям ҳам Исо каби Аннанинг (Марямнинг онаси) иффати сақланган ҳолда Муқаддас руҳдан ҳомиладор бўлиши орқали дунёга келган, деб ҳисобланади; Католикликнинг ўзига хос хусусиятлари қаторида: - никоҳ қатъий ҳисобланишини (католиклик ақидасига биноан никоҳ ақди осмонда тузилади ва ердагилар уни бузиш ҳуқуқига эга эмаслар); - Биби Марямнинг худодан гуноҳларни сўраб берувчи сифатлари кўпроқ эъзозланишини; - маросимлар театрлаштирилган тарзда, дабдабали, кишиларнинг ҳис- туйғуларига таъсир этадиган даражада ўтказилиши, ашула билан бирга орган мусиқасидан ҳам фойдаланилишини;

- ибодатхоналар расм ва ҳайкаллар билан безатилиши, авлиёлар, жафокашлар ибодатларини ифода этувчи турли муқаддас ёдгорликларни эъзозлаш кенг тарқалганини алоҳида қайд этиш лозим. Христианликнинг етти асрорини талқин қилиш ва уларга риоя қилишда ҳам православликдан муайян фарқлар кузатилади. Хусусан, католикликда: - чўқинтириш амали чўқинтирилаётган одамнинг устидан сув қуйиш орқали бажарилади; - чўқинтирилгандан кейин суртиладиган хушбўй мой чўқинтириш билан бир вақтда эмас, балки саккиз ёшдан кичик бўлмаган болаларга епископ томонидан суртилади; - нонни Исонинг танаси, винони унинг қони мисолида истеъмол қилишга асосланган маросимда руҳонийлар хамиртурушсиз нон ва вино, оддий инсонлар эса фақат хамиртурушсиз нон билан (ҳозир баъзан вино билан ҳам) причащение қиладилар; - барча руҳонийлар уйланмайди. Диний мартабадан чиқиш эса ман этилади; Католикликда қуйидаги “Мажбурий” байрамлар нишонланади: 1. Исо туғилган кун (Рождество Христово - 25 декабрь); 2. Худонинг зоҳир бўлиши (Богоявление - 6 январь); 3. Меърож, яъни Исонинг осмонга кўтарилиши (Вознесение Господне - Пасханинг 40-куни); 4. Исонинг тана ва қони байрами (Праздник Тела и Крови Христовых - Пасха байрамидан 60 кун ўтгач нишонланади); 5. Биби Марям куни (День Пресвятой Девы Марии, Матери Божией - 1 январь); 6. Биби Марямнинг покдомон ҳолида ҳомиладор бўлиши (Непорочное Зачатие Пресвятой Девы Марии - 8 декабрь); 7. Биби Марямнинг осмонга кўтарилиши ёки вафот этиши (Успение Пресвятой Девы Марии - 15 август);

8. Биби Марямнинг қаллиғи Авлиё Иосиф куни (День Святого Иосифа, Обручника Марии - 19 март); 9. Ҳаворийлар Петр ва Павеллар байрами (День святых апостолов Петра и Павла - 29 июнь); 10. Барча авлиёлар куни (День всех святых -1 ноябрь). Православлик (Православие) ( рус . чин эътиқод) – христианликнинг 1054 йилда бўлиниб кетиши натижасида шаклланган шу диндаги уч асосий йўналишидан бири. Мазкур йўналиш тарихан христианликнинг шарқий шаҳобчаси сифатида рўёбга чиқди ва шаклланди. У асосан, Шарқий Европа, Яқин Шарқ ва Болқон мамлакатларида тарқалган. “Православ” атамаси юнонча “ортодоксия” сўзидан олинган бўлиб, илк давр христиан ёзувчилари асарларида учрайди. Православ лик нинг манбавий асослари Византияда шаклланди, чунки бу йўналиш у ердаги ҳукмрон дин эди. Дунё бўйича православликка эътиқод қилувчилар сони 217 миллион атрофида ҳисобланади. Унда католикликларда бўлганидек ягона марказ ҳозирга қадар йўқ. Бугунги кунда дунёда 15 та автокефаль (мустақил) Константинополь, Александрия, Антиохия, Қуддус, Грузин, Серб, Румин, Болгар, Кипр, Эллада, Албан, Поляк, Чехия, Словакия, Рус, Америка ва 4 та автоном мақомга эга православ черковлари мавжуд. Улар умумчерков аҳамиятига молик масалаларни ҳал этишда бир-бирлари билан алоқада бўлиб турадилар. Православлик диний таълимоти “Муқаддас ёзув” (“Инжил”) ва “Муқаддас ривоятлар”га асосланган. Бу ақидаларни православ черковлари илоҳий характерга эга, абадий ва ўзгармас деб билади. “Муқаддас учлик” - худонинг бир вақтнинг ўзида ҳам ягона, ҳам уч хил кўриниш (Ота-худо, Ўғил-худо-Исо ва Муқаддас Руҳ) да намоён бўлади, деб ишониш, инсонни туғма гуноҳкор деб билиш, Исонинг инсон қиёфасига Православлик (Православие) тарихи ва таълимоти

кириб, ўз умматларини гуноҳдан халос этиш учун ўзини қурбон қилганини тан олиш, охиратга ва унда қайта тирилишга эътиқод қилиш, черковнинг худо ва одамлар ўртасидаги воситачи эканига ишониш православлик диний таълимотининг асосини ташкил этади. Православликда диакон, епископ, митрополит, патриарх каби диний рутбалар мавжуд. Пойтахт шаҳарларнинг епископлари митрополит деб аталади. Православ черковининг энг олий мансаби патриарх дир. Христианликнинг 7 сирли маросими православликнинг ҳам асосини ташкил этади. Фақат уларнинг бажарилишида католиклар билан православлар орасида баъзи фарқлар бор. Православликда: - янги туғилган бола чўқинтирилаётганда сувга ботириб олинади; - муқаддас мой суртиш чўқинтиришдан сўнг кетма-кет маҳаллий руҳоний томонидан бажарилади; - оддий инсонлар ва руҳонийлар бир хил – квасли нон ва винодан тотинадилар; - никоҳ маросими черковда, руҳоний томонидан амалга оширилади. Эр- хотин фақатгина хиёнат сабабли ажрашишлари мумкин. Никоҳни фақат черков бекор қила олади; - христианликнинг бошқа конфессияларидан фарқли равишда “қора” ва “оқ” руҳонийлар фарқланади. Жумладан, “қора” руҳонийларда “целибат”, яъни уйланмаслик амалиёти мавжуд; - тавба маросимида католикликдан фарқли равишда тавба қилувчи ва руҳоний юзма-юз ўтирадилар. Қолган маросимларда сезиларли фарқ кузатилмайди. Православликда ибодат асосан маҳаллий тилда олиб борилади. Рождество, Пасха каби умумхристиан байрамлари православликнинг ҳам асосий маросимлари ҳисобланади. Черковлар бўлинганидан сўнг католиклар томонидан қабул қилинган ақидаларни православлар хато, “Муқаддас ёзув” ва “Муқаддас ривоятлар”га

зид, деб ҳисоблайдилар. Шунингдек, черковлар бўлинишидан сўнг католиклар томонидан қабул қилинган байрамларни ҳам православлар нишонламайдилар. Православлар асосан қуйидаги байрамларни нишонлайдилар: 1. Исо туғилган кун (Рождество Христово – дунё православларида 25 декабрь, Рус православ черковида 7 январь); 2. Исонинг хатна қилиниши (Обрезание Господне – 14 январь); 3. Исонинг чўқинтирилиши (Крещение Господне. Богоявление – 19 январь); 4. “Қадимги Аҳд” ва “Янги Аҳд”лар бирлашган кун (Сретение Господне – 15 февраль); 5. Илоҳий хушхабар (Благовещение Пресвятой Богородицы – 7 апрель); 6. Исонинг Қуддусга кириши (Вход Господень в Иерусалим – 24 апрель); 7. Пасха (Пасха Господня. Светлое Христово Воскресенье – 1 май); 8. Исонинг осмонга кўтарилиб кетиши (Вознесение Господне – 9 июнь); 9. Муқаддас учлик ёки Пятидесятница байрами (День Святой Троицы или Пятидесятница - 19 июнь); 10. Яҳё пайғамбарнинг туғилган куни (Рождество Иоанна Предтечи – 7 июль); 11. Ҳаворийлар Петр ва Павеллар куни (День святых первоверховных апостолов Петра и Павла – 12 июль); 12. Исо Масиҳнинг Ермон тоғида нурланиши байрами (Преображение Господне – 19 августа); 13. Биби Марямнинг вафоти (Успение Пресвятой Богородицы – 28 август); 14. Яҳё пайғамбар қатл этилган кун (Усекновение главы Иоанна Предтечи – 11 сентябрь); 15. Биби Марямнинг туғилган куни (Рождество Пресвятой Богородицы – 21 сентябрь); 16. Исо михланган хочни тиклаш байрами (Воздвижение Креста Господня – 27 сентябрь);

17. Биби Марямнинг 910 йилда Константинополь шаҳри қамали пайтида мўъжизавий пайдо бўлиши байрами (Покров Пресвятой Богородицы – 14 октябрь); 18. Биби Марямнинг ота-онаси томонидан ибодатхонада хизмат қилиш учун топширилиши байрами (Введение во храм Пресвятой Богородицы – 4 декабрь). Протестантлик ( Протестантизм ) ( лот . норози бўлиш, келишмаслик) – XVI асрда католиклик йўналишидан ажралиб чиққан христианликдаги уч асосий йўналишлардан бири ҳисобланади. У XVI асрда Европада католикларга қарши қаратилган Реформация ҳаракати билан бoғлиқ кўп лаб мустақил черковлар ва секталарни ўз ичига олади. Протестантлик АҚШ, Германия, Буюк Британия, Нидерландия, Канада, Швейцария, Скандинавия мамлакатлари, Латвия, Эстонияда кенг тарқалган. Бугунги кунда протестантлар сони тахминан 647 миллионни ташкил этади. Католик черкови томонидан XV-XVI асрларда индульгенция савдоларининг авж олдирилиши оқибатида черковнинг халқ орасида обрўси тушиб борди. Шундай бир вазиятда, 1517 йил 31 октябрда Виттенберглик руҳоний Мартин Лютер шаҳар собори дарвозасига индульгенциялар савдосини танқид қилган 95 моддадан иборат тезисларини осиб қўяди. Лютер христианлик ақидалари ҳаммага тўлиқ тушунарли бўлиши учун Библиянинг замонавий тилларга таржима қилиниши, черковдаги диний хизматлар она тилида олиб борилиши тарафдори эди. Баъзи князлар ва шаҳар вакиллари лютеранликнинг тарқалишини чеклашга қаратилган айрим ҳаракатларга қарши эканликларини билдириб “Протестация”га имзо чекдилар. Протестантлик деган ном мана шундан келиб чиққан. Протестантлик (Протестантизм)нинг юзага келиши ва секталари

Протестантлик худонинг мавжудлиги, унинг уч қиёфада намоён бўлиши, руҳнинг абадийлиги, жаннат ва дўзах, ваҳий ва илоҳий тақдир тўғрисидаги умумхристиан ақидаларини тан олади. Шу билан бирга, протестантлик: - черков ва руҳонийларнинг эътиқод қилувчилар билан худо орасидаги воситачи эканини инкор этади; - черков иерархияси, руҳонийлар ва оддий кишилар орасидаги табақаланишни рад қилади; - монахлик, авлиёлар, хоч ва иконаларга сиғинишни нотўғри деб ҳисоблайди; - кўп маблағ талаб қиладиган тадбирларни асоссиз деб билади; - целибат (руҳонийларнинг уйланмаслиги)ни инкор этади. Протестант йўналишлари бир-биридан у ёки бу жиҳатларига кўра фарқлансада М.Лютер томонидан католик черкови таълимотига қарши кескин тарзда баён этилган: - ўз эътиқоди билан нажот топиш; - эътиқод қилувчиларнинг барчаси руҳоний бўлиши, яъни ҳар бир чўқинтирилган инсон черков ёрдамисиз ўзи худо билан мулоқотда бўлиши, тоат-ибодат қилиши, ваъз ўқиши мумкинлиги; - “Библия”нинг олий нуфузи, уни ўқиш, ўрганиш ва тафсир қилиш эътиқод қилувчининг биринчи мажбурияти экани ҳақидаги 3 тамойил уларнинг барчаси томонидан бирдай тан олинади ва улар протестантликнинг асосий қоидалари ҳисобланади. Протестантликнинг илк шакллари: лютеранлик, цвингличилик, кальвинизм, унитаризм ва социнчилик, анабаптизм, меннонитлик ва англиканлик эди. Ҳозирги вақтда протестантлик дунёнинг барча қитъаларида кенг тарқалган. У нинг жаҳон маркази АҚШда, бу ерда баптист, адвентист, Иегова шоҳидлари ва бошқаларнинг қароргоҳлари жойлашган. Л ютеранлик – и лк протестантлик йўналиши . Ю қорида қайд этилганидек роҳиб Мартин Лютер (1483-1546) томонидан асос солинган.

“Библия” билан бир қаторда М.Лютер қарашларини ўзида мужассам этган “Келишув китоби” ҳам лютеранлик диний таълимотининг манбаи саналади. Лютеранликда протестантликнинг бошқа йўналишлари каби ибодат маросимлари соддалаштирилгани билан ҳам ажралиб туради. Шу билан бирга, христианликнинг етти сирли маросимларидан чўқинтириш ҳамда “нон ва вино тотиш” тан олинган ҳолда қолганларига оддий маросимлар сифатида қаралади. Германиядан кейин лютеранлик Европанинг Австрия, Венгрия, Франция каби бир қатор давлатлари ҳамда Шимолий Америкада тарқалди. Бош синод – лютеранликнинг олий ҳуқуқий органи епископ томонидан назорат қилинадиган Консистория (черков ишлари бўйича ташкилот) асосий ижроия ҳокимияти ҳисобланади. К альвинизм . Диний ислоҳотнинг бошқа бир йирик арбоби Жан Кальвин (1509-1564) эди. Унинг 1536 йилда нашр этилган “Христиан динидаги кўрсатмалар” деган бош асари, протестанизм таълимот сифатида шаклланганидан кейин янги бир диний йўналиш - кальвинизмнинг асоси бўлиб қолди. Дастлабки ислоҳот арбобларидан фарқли ўлароқ, Кальвин учун асосий манба Инжил эмас, балки Таврот бўлиб қолади. Кальвин абсолют тақдир ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқди. “Исо ҳам бизнинг гуноҳларимиз учун азобу уқубатларга гирифтор қилинган”, дер эди у. Протестант черковининг кальвинистик йўналишдаги давомчилари (кальвинистлар ёки реформаторлар) Шотландия, Голландия, Шимолий Германия, Франция, Англияда кенг нуфузга ва таъсирга эга эдилар. Пресвитерианлар кальвинистик черковдан келиб чиққан бўлиб, мўътадил пуританлардир. 1592 йили Шотландия парламенти бу таълимотни асосий мафкура деб ҳисоблаш ҳақида қарор қабул қилган. Бу жамоа бошида жамоа аъзолари томонидан сайланган пресвитер туради.

Пресвитерианлар диний таълимотининг асосий ақидалари “ Вестминстер ” китобида баён қилинган. Бу ақидалар ортодоксал калвинизм руҳида бўлиб, оламдаги барча одамларнинг гуноҳкорлиги ва қисматнинг мутлақлигига ишончдан иборат. Пресвитер жамоаси қавмлар сайлаган пресвитерлар ва пасторлардан иборат консистория томонидан бошқарилади. Пресветерианларнинг олий органи – бош ассамблея. Бош ассамблея пресвитерия н лар вакил қилиб юборган пресвитер ва пасторлардан иборат. Пресветерианларнинг кўпчилиги ўзларининг халқаро ташкилоти – “ Пресветерианларнинг ташкилий туз и лишига амал қилувчи жаҳон реформация черковлари ал ь янси ” га аъзодир. Мазкур ал ь янс 1875 йилда ташкил этилган. Ҳозирги пайтда Шотландия, Англия, Ирландия, АҚШ, Канада, Австралия ва бошқа мамлакатларда пресветерианлар мавжуд. Англикан черкови Англиянинг давлат черкови 1534 йилда маҳаллий католик черкови Буюк Британия қироли Генрих VIII ни черков бошлиғи деб эълон қилди, яъни черков қирол ҳокимиятига бўйсундирилди. XVI аср ўрталарига келиб ибодатни инглиз тилида олиб бориш жорий этилди . Англикан диний таълимоти “ Умумий ибодатлар китоби ” да акс эттирилган. Англикан черковида католицизмдаги маросимлар шундайлигича қабул қилиниб, ундаги Иерархия тузумига ўхшаш тартиб жорий этилган. Англикан черкови таркибига 3 черков киради. Улар католицизмга яқин турадиган олий черков, пуританизмга ва пиетизмга яқин қуйи черков, христиан оқимларининг барчасини бирлаштиришга интилувчи ҳукмрон оқим – кенг черков. Англикан черковидан расман ажралган черковлар Шотландия, Уэльс, Ирландия, АҚШ, Канада, Австралия каби жами 16 мамлакатда тарқалган. 1867 йилдан Англикан черкови ўз мустақиллигини сақлаган ҳолда Англикан черковлар иттифоқига бирлашган. Ламбет конфере н циялари Англикан черковида консультатив орган ҳисобланади. Баптистл ик (Баптизм). Протестант таълимотининг энг кўп сонл и дав омчилари баптистлардир. Баптизм ( юнон . сувга б ўктириш) XVII аср

бошларида вужудга келган бўлиб, ҳозирги кунда дунёнинг 130 мамлакатида ўз тарафдорларига эга. Бу таълимот тарафдорлари фақат ўспиринларнигина чўқинтиришга олиб борадилар. “ Ҳеч ким, жумладан, ота-оналар ҳам киши учун бирор динни танлай олмайди. Киши динни онгли равишда ўзи ихтиёр қилмоғи зарур ” деган тамойил баптистларнинг асосий қоидасидир. Уларда ибодат ўта соддалаштирилган бўлиб, диний қўшиқ, ибодат ва мавъизадан иборат. Улар тўртта сирли ма р о с и мни сақлаб қолишган: чўқинтириш (ўспиринлар учун) , нон ва вино ейиш , никоҳ, руҳонийликка қабул қилиш . Адвентистлар ( лот . келиш, воқе бўлиш) протестантликдаги йўналишлардан бири бўлиб, унга XIX асрнинг биринчи ярмида АҚШда Уильям Миллер (1772-1849) асос солган. “Библия”ни ўрганиб, “охирзамон”нинг яқинлашаётгани ҳамда Исо Масиҳнинг минг йиллик ҳукмронлик даври бошланиши ҳақидаги фикрга келган У.Миллер 1831 йилда Исонинг 1843 йилда қайтиши ҳақида катта ваъз қилди. Бу ваъз ҳатто Европада ҳам акс-садо берди. 1843 йил кириб келганида эса У.Миллер ўз хулосасини бироз ўзгартириб Исонинг қайтиш муддатини 1844 йилга кўчирди. Масиҳ тушиши керак бўлган ой ва кунни, ҳатто жойини – Нью-Йорк штатидаги тоғни ҳам аниқ кўрсатди. Белгиланган кунда Миллер издошлари оқ кийимларга ўраниб “қиёмат тоғи”да жойлашдилар. Узоқ кутишдан сўнг “пайғамбар” издошларининг сони камая бошлади, лекин кўплар унга содиқ қолдилар. Исонинг 1843 йили келмаганининг сабаби эса ўша йили Исо ерга эмас, балки “осмондаги покланиш жойи” (чистилище) ни тозалаш учун келган, деб талқин қилинди. 1845 йилда У.Миллер ва унинг издошлари баптистлар сафидан четлаштирилганларидан сўнг ўзларининг “адвентистлар” деб аталган ташкилотини туздилар. Адвентистлар таълимоти Исо Масиҳнинг иккинчи маротаба қайтиши ғоясига асосланади. Унга кўра иккинчи қайтиш даврида фақатгина тақводорлар (биринчи тирилиш) тириладилар ва Худо билан осмонда 1000 йил бўладилар. Бу давр мобайнида ерда инсонлар бўлмайди, улар томонидан

яратилган жамики нарса вайрон бўлиб, йўқ бўлиб кетади. Шайтон кишанланади ва унинг жазоси вайронага айланган ерда бўлади. 1000 йилдан сўнг Исо учинчи бор ерга қайтади, шунда жин, алвасти ва шу кабилар тириладилар (иккинчи тирилиш). Шайтон эса халқларни йўлдан оздириб, уларни Исога қарши охирги жангга тўплаш учун вақтинча озодликка чиқади. Лекин осмон олови уларни кулга айлантиради. Шайтон ва инсу-жинслар абадий йўқ қилинадилар - бу улар учун иккинчи ўлимдир. Олов билан тозаланган Ер янгиланади ва уни тақводорлар эгаллайдилар. Қуддус қайта тикланади ва одамлар абадий роҳатда бахтли ҳаёт кечирадилар. Еттинчи кун адвентистлари адвентистлик замирида пайдо бўлган энг йирик йўналиш ҳисобланади. 1844 йилда АҚШда юзага келган ушбу йўналишнинг асосчиси Элена Уайт (1827-1915) ҳисобланади. “ Еттинчи кун адвентистлари ” йўналиши тарафдорларининг сони тахминан 16 миллион кишини ташкил этади. Унинг 206 давлатда 46 мингдан ортиқ черков (жамоа)лари бор. Умумжаҳон Еттинчи кун адвентистлари черковининг Маркази – Бош Конференцияси АҚШнинг Вашингтон шаҳрида жойлашган. “ Еттинчи кун адвентистлари ” таълимотига кўра, Худо ўз иродасини халққа етказиш учун гўёки, Элен а Уайтни танлаган ва унга 2000 га яқин “ кўринишлар ” (видение) бўлган. Унинг бу “ кўринишлар ” асосида ёзган китоб ва хатлари “ Библия ” билан бир қаторда “ Еттинчи кун адвентистлари ” диний таълимотининг асосий манбаи ҳисобланади. Исо Масиҳнинг яқин орада қайтишига ишониш “ Еттинчи кун адвентистлари ” нинг асосий ақидаси ҳисобланади. Еттинчи кун адвентистлигида: - “ Библия ” буйруқларига бўйсуниш қатъий талаб қилинади; - бошқа христианлардан фарқли равишда, якшанба куни эмас, ҳафтанинг еттинчи куни – шанба улуғланади. Шунинг учун ҳам, уларни “ Еттинчи кун адвентистлари ” деб атайдилар. Шанба куни ишлаш, ҳатто , овқат тайёрлаш

ҳам мумкин эмас. Бутун кун ибодатга бағишланади. Улар Исонинг тирилиши ва “ охирзамонни ” кутиб яшайдилар. Айни пайтда, Еттинчи кун адвентистлигида : - руҳнинг абадийлиги, жаннат ва дўзах тушунчалари инкор қилинади; - чўқинтириш бутун танани сувга ботириш орқали ўтказилади; - “ нопок ҳайвонлар ” гўшти, хусусан, чўчқа гўштини ейиш, кофе, чой, вино ичиш, тамаки чекиш тақиқланади; - турли хил кўнгил очар тадбирлар, бадиий китоб ўқиш эса қораланади. Пятидесятниклар ёки “ Тўлиқ инжил христианлари ” протестантликдаги энг йирик йўналишлардан бири ҳисобланади. Ҳозирда пятидесятникларнинг сони дунё бўйича тахминан 120 миллионни ташкил этади. Пятидесятниклик тарихи расман 1901 йилнинг 1 январига бориб тақалади. Айнан шу куни АҚШнинг Канзас штати Топеке шаҳрида Ч арльз Пархем исмли руҳоний бошқараётган “ Библия ” мактабининг талабалардан бири Агнесса Озман “ учинчи раҳмат ” га эришиб (яъни, Муқаддас Руҳ билан чўқинтирилиб), хитой тилида гапира бошлайди. Унинг кетидан “ худо билан нотаниш тилда гаплашиш ” “ эпидемия ” си бутун мактабни қамраб олади. Шундан сўнг, Ч.Пархем ўз ўқувчилари билан жанубий штатларда пятидесятникликни тарғиб қила бошлаган. Худо билан нотаниш тилда гаплашишни бошидан ўтказган кўпчилик кейинчалик ўзларининг пятидесятниклик черковига асос солдилар. Бундай черковлар Скандинавия, Англия, Ҳиндистон, Чили, Германия каби давлатларда ҳам пайдо бўлди. Пятидесятниклик диний ҳаётда “ Муқаддас Руҳ инъомлари ” деган тушунчага таянади. Таълимотга кўра, бу инъомлар фақатгина Муқаддас Руҳ билан чўқинтириш орқали Исо Масиҳнинг асл издошларига, унга хизмат қилиш воситаси сифатида берилади. Муқаддас Руҳ билан чўқинтирилганликнинг ташқи белгиси деб пятидесятниклар “ глоссалия ” , яъни “ худо билан нотаниш тилда гаплашиш ” ни тушун адилар .

Уларнинг бир-биридан асосий фарқи худонинг раҳматлари сони ва сув билан чўқинтиришнинг услубларидадир. Хусусан, баъзи пятидесятниклар 3 та раҳматга – динга киргизиш, нурлантириш яъни, христиан таълимоти билан чуқурроқ таништириш ва Муқаддас Руҳ билан чўқинтиришга ишонишса, айримлари фақат 2 та раҳмат – динга киргизиш ва Муқаддас Руҳ билан чўқинтиришни тан оладилар. Шунинг учун ҳам, уларни “Икки раҳмат черковлари” деб аташади. Пятидесятникликнинг диний таълимот манбаи “Библия”дир. Унга кўра, Муқаддас Руҳ доимо черковда намоён бўлиб туради. Пятидесятникликда Исонинг иккинчи марта қайтиши, охирзамон ва мингйиллик ҳукмронлиги ўрнатилишининг яқинлиги тарғиб қилинади. Шунингдек, Худонинг “Ўлдирма” деган буйруғига амал қилиниши сабабли уруш ва ҳарбий хизмат қатъиян рад этилади. Новоапостол черкови XIX асрнинг ўрталарида Англияда вужудга келган протестантлик йўналишларидан бири ҳисобланади. Ҳозирги вақтда “ Новоапостол черкови ” дунёнинг 180 та давлатида 50 га яқин жамоа, 9 миллионга яқин аъзоларига эга. “ Новоапостол черкови ” диний таълимотида 7 сирли маросимнинг учтаси эътироф этилади: - сув билан чўқинтириш (ёшнинг фарқи йўқ); - причащение – нон ва вино билан тотиниш; - елей мойини суртиш – Муқаддас Руҳ билан (запечатление) инсоннинг ички оламини бутунлай янгилаш. Черков таълимотига кўра, Худо руҳонийларнинг дуо ва фотиҳалари сабабли бандаларига ўзининг меҳру мурувватини ато қилади. Марҳумлар руҳига бағишлаб бир йилда уч маротаба (март, июл ь ва ноябр ойларининг биринчи якшанба кунларида) ўтказиладиган диний маросимлар ҳам “ Новоапостол черкови ” нинг ўзига хос хусусиятларидан ҳисобланади. Бу маросимларда марҳумларнинг қариндошлари ва руҳонийлар

иштирок этиб, худодан уларнинг бу дунёда қилган гуноҳларини авф этишини сўраб, ибодат қиладилар. Черковни биринчи апостол ва апостоллар бошқарадилар. Ўз навбатида улар христианликдаги машҳур 12 апостолнинг ўринбосарлари ҳисобланадилар . “ Новоапостол черкови ” номи шундан келиб чиққан. Биринчи апостол, диний қоидаларга асосан, Худонинг ердаги вакили ҳисобланади. Черков ходимлари ўз вазифаларини бепул ва ўзларининг асосий касбларидан ташқари бажарадилар Ҳар бир жамоа 150-170 кишилик катта оила каби ташкил этилади. Пасторлар камида икки ойда бир маротаба ҳар бир уйни зиёрат қиладилар. Асосий эътибор болалар ва ўсмирлар тарбиясига, ногирон ва камбағалларга ёрдам қилишга қаратилади. Ҳозирги кунда мамлакатимизда бир неча христианлик оқимлари фаолият олиб боради. Христианликнинг ҳам зардуштийлик, буддавийлик каби Марказий Осиё халқлари тарихида ўзига хос ўрни бор. Бу дин Марказий Осиёга, хусусан, Ўзбекистонга икки йўл билан кириб келган. Бу жараён, биринчидан, христианликни тарғиб этувчи миссионерларнинг тарғиботчилик ҳаракати орқали, иккинчидан, Марказий Осиёнинг Россия томонидан босиб олиниши ва христиан динига эътиқод қилувчи аҳолининг ушбу минтақага кўплаб кўчиб келиши орқали амалга ошди. Бу динни маҳаллий аҳоли орасида тарқатувчилар Марказий Осиёнинг турли вилоятларига милоднинг III асрларида кириб келганлар. Масалан, 280 йилда Талос (Марке) черковлари қурилиб бўлган, Самарқандда (310 йилдан), Марвда (334 йилдан), Ҳиротда (430 йилдан), Хоразмда ва Марказий Осиёнинг бошқа шаҳарларида епископлик, миссиялар тузилган. Кейинчалик Самарқандда, Марвда (430 йиллар), Ҳиротда (658 йиллар) епископликдан иборат диний ҳудудий жамоалар, бирлашмалар бўлган. Хуросонликлар ва Ўзбекистонда христианлик тарихига оид маълумотлар

суғдиёналиклар зардуштийлар, Монийлар, будд авий лар билан бир қаторда христианлар ҳам бўлганлар. Улар қорахитойлар ва сосонийларга қарашли ерларда яшаганлар. Марказий Осиё ҳудудида исломнинг тарқалиши даврларида ислом билан христианлик ўртасидаги зиддиятлар, келишмовчиликлар кескинлаша бошлади. Бироқ X асргача Самарқанд, Хоразм, Тошкент вилоятларида христианларнинг манзилгоҳлари бўлган. Ҳатто , Беруний яшаган даврда ҳам (973-1056) манбаларда Марвда пр а вослав м и трополияси бўлган и ҳақида маълумотлар келади . Пр а в о слав йўналиши Ўзбекистон ҳудудига Россия орқали кириб келган. 1871 йил 4 майда Россия императори томонидан Тошкентда Туркистон епархиясини очишга қарор қ илинди. 1880 йилларга келиб Рус православ черкови (РПЧ, рус: Русская Православная Церковь) ўзининг янги ибодатхоналари сонини кўпайтиришга ҳаракат қилди. Булардан энг кўпи Сирдарё ва Фарғона вилоятларида қурилди. 1916 йил 16 декабрда император буйруғи билан Туркистон кафедрал собори Алматидан Тошкент шаҳрига кўчирилди. Иккинчи жаҳон уруши ва ундан сўнг Ўзбекистонга Россия, Украина, Белорусия, Молдова ва Болтиқбўйи мамлакатларидан эвакуация қилинган миллатлар хилма-хиллиги ортиб, православликка эътиқод қилувчи аҳолининг сони тахминан 1 миллионга етди. 2011 йил 27 июль кунидан эътиборан собиқ Тошкент ва Марказий Осиё епархияси ўрнига тўрт мустақил епархия ташкил этилди. Мазкур тўрт епархиянинг фахрий раҳбари сифатида Тошкент ва Ўзбекистон епархиясига раҳбар этиб тайинланган митрополит Викентий тасдиқланди. 2011 йилнинг 1 июлига қадар Ўзбекистон ҳудудида 1 та марказ, 1 та семинария, 3 монастир ва 33 та черков - жами 38 та православликка мансуб диний ташкилот рўйхатга олинган. Христианликнинг Ўзбекистонда тарқалган оқимларидан бири католицизмдир. Тошкентда биринчи католик черкови 1912 йилда қурила

бошланиб, 1917 йилда битказилган. Ҳозирги кунда бу бино тарихий ва аҳамиятга молик обида сифатида қайта таъмирланмоқда. 1925 йилда Адвентистларнинг Жануби-Шарқий иттифоқи таркибида Ўзбекистонда адвентистларнинг Марказий Осиё бошқаруви ташкил этилди. Унинг биринчи қурултойи 1926 йилда ўтказилиб, унда Бутуниттифоқ адвентистлар иттифоқи таркибининг бешинчи иттифоқи сифатида қайд этилди. 30-йиллар охирига келиб диндорлар ва улар каторида адвентистлар жамоалари тарқатиб юборилди ҳамда таъқиб остига олинди. Барча йўналишдаги жамоалар яширин фаолиятга ўтиб кетди. 1976 йил 26 август куни Тошкентдаги адвентистлар жамоаси илк бор давлат рўйхатидан ўтди. Шундан кейин, адвентистларнинг Тошкент, Фарғона, Самарқанд, Сурхондарё ва бошқа вилоятларда норасмий жамоалари тузила бошлади. Туркистон ўлкаларида илк баптистлар жамоаси 1891 йилларда пайдо бўлди. Тошкент шаҳар бошқармаси томонидан 1909 йил 2 июлда 60 кишилик баптист жамоалари учун ибодат уйи очишга рухсат берилди. 1911 йил октябрь ойида Самарқанд жамоаси тузилди. 1921 йилдан эътиборан Туркистон баптистлари орасида бирлашиш мақсадида бошқарув органини сайлаш учун ҳаракат бошланди. Ушбу бошқарув органи 1922 йилда Тошкент баптистлар қурилтойида Марказий Осиё баптистлар иттифоқи, сўнг Умумроссия иттифоқи таркибида Туркистон бўлими тузилди. 30-йилларга келиб баптистларнинг 6 жамоаси расман қайд этилди. 1946 йилдан Ўзбекистон ҳудудида Евангел христиан-баптистлар (ЕХБ) жамоаси фаолияти қайд этилди. 1948 йил октябр ойидан эса Бутуниттифоқ ЕХБ кенгашининг Ўзбекистондаги вакили этиб Т.Пеньков тайинланди. 1958 йилга келиб Ўзбекистонда баптистлар сони икки минг кишини ташкил этди. Шу давр ичида норасмий 32 та жамоа фаолият кўрсатган. 1964 йилда бу жамоалар норасмий “Марказий Осиё Евангел христиан баптистлар черковлари кенгаши маркази”ни туздилар. У кейинчалик “Осиё

жануби бўйича баптист биродарлар кенгаши” деб номланди. 1992 йил ноябрь ойида Москвада баптистларнинг бўлиб ўтган 1-қурултойида “Евангел христиан баптистлар иттифоқи федерацияси” – “Евро-Осиё ЕХБ иттифоқи” номига ўзгартирилди. Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган Пятидесятниклар (Тўлиқ Инжил христианлари) XX асрнинг 20-йиллари охирларида Тошкент шаҳрида биринчи жамоаларни тузишди. Протестантликдаги энг йирик йўналишлардан бири ҳисобланган лютеранлик тарафдорлари тахминан 75 миллион кишини ташкил этади. 1989 йилдан эътиборан Россия, Украина, Қoзoғиcтoн ва Марказий Осиёдаги Евангел лютеран черкови таркибига бирлаштирилиб қайд этилди. Лютеранларнинг олий ҳуқуқий органи Бош синоддир. Мазкур черков МДҲ мамлакатларида 5 епархияга бўлинган бўлиб, унинг марказлари Москва, Омск, Одесса, Алмати ҳамда Тошкентдa жойлашган. Лютеранлар жамоаси Ўзбекистонда илк марта Тошкент шаҳрида 1885 йилдан расмий фаолият кўрсата бошлаган. 1896-99 йилларда лютеранлар ибодатхонаси (кирха) қурилган. 1992 йил 8 сентябрда Немис евангель-лютеранлар черкови расмий рўйхатдан ўтди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 3 майдаги қарори билан кирха лютеранларга қайтариб берилди. Республикамизда 2011 йилнинг 1 июлига қадар евангел-лютеранлар черковининг 2 та диний ташкилоти рўйхатга олинган. Ўзбекистонда яна бир черков Новоапостоллик черкови бўлиб, у христиан динининг протестантлик йўналишига мансуб оқимдир. Новоапостол черкови Ўзбекистондаги фаолиятини 1992 йилдан бошлаган бўлиб, Тошкент, Самарқанд, Бухоро ва Навоий шаҳарларида рўйхатдан ўтган. Ўзбекистондаги Новоапостол черковлари Берлин-Бранденбург шаҳри округи тасарруфидадир. Ўзбекистонда протестант йўналишидаги диний ташкилот деб ҳисобланган “Иегово шоҳидлари” ҳам фаолият юритмоқда. 1870 йилда

америкалик ишбилармон Рассел томонидан асос солинган мазкур диний сектанинг маркази Бруклин шаҳрида жойлашган. Улар 15 аъзодан иборат бўлган “Раҳбар корпорацияга” бўйсунадилар. Айрим манбалар Марказий Осиёда Иегово шоҳидларининг XX асрнинг 40-йиллapидa пайдо бўлганлигини билдиради. Ўша даврда улар ўзларини “каналистлар” деб атаб келганлар.

Адабиётлар 1. Мўминов А., Йўлдошхўжаев Ҳ., Раҳимжонов Д., Комилов М., Абдусатторов А., Орипов А. Диншунослик. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан дарслик сифатида тавсия этилган. – Т.: Mehnat, 2004. 2. Очилдиев А., Нажмиддинов Ж. Миссионерлик: моҳият, мақсадлар, оқибатлар ва олдини олиш йўллари (юз саволга юз жавоб). – Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2009. 3. Горелов А. История мировых религий: учебное пособие / 2-изд., испр. – М.: Флинта: МПСИ, 2006. 4. Каутский К. Происхождение христианства. – М. , 1990. 5. Кривелев И. История религий. – М.: 1989. 6. Кулаков А. Религии мира. – М. , 1996. 7. Мень А. История религии. – М. , 1994. 8. Петер Антерс. Религии современности. История и вера. – М.: Прогресс- Традиция, 2001. 9. Радугин А. Введение в религиоведение: теория, история и современные религии. – М.: 1996. 10. Ранович А. Первоисточники по истории раннего христианства. Античные критики христианства. – М.: 1990. 11. Токарев С. Религия в истории н ародов мира., – М. , 1965. 12. Яблоков И. Основы религиоведения. – М., 1998

Похожие

Ўзбекистондаги диний ташкилотлар, конфессиялар

Марказий Осиёга христианликнинг кириб келиши

Замонавий дунёнинг этноконфессионал манзараси

Христианлик

Христианлик тарихи, таълимоти ва маросимлари