Христианлик тарихи, таълимоти ва маросимлари - Основы культурологии - Рефераты

Христианлик тарихи, таълимоти ва маросимлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106.5 KB

Христианлик тарихи, таълимоти ва маросимлари Режа : 1. Христианлик тарихи . 2. Христианлик таълимоти. 3. Христианлик ма росимлари.

Милодий йил ҳисобининг бошланиши христианлик тарихи билан боғлиқ. Чунки ушбу ҳисоб христианлик манбаларида Исо Масиҳ (Исус Христос) нинг туғилишидан бошланган деб ҳисобланади. Исо Масиҳ ҳақидаги бирламчи хабарлар асосан диний манбаларда келади. Ҳозирги кунда христианлик жаҳон динларидан бири ҳисобланади. У эътиқод қилувчиларининг сонига кўра бошқа жаҳон динлари (буддавийлик ва ислом) орасида энг йириги ҳисобланади. Христианликка эътиқод қилувчиларнинг сони 1 млрд. 600 млн. бўлиб, бу сон дунё аҳолисининг деярли учдан бирига тўғри келади. Христианлик ҳозирги кунда кўпроқ Европа, Шимолий ва Жанубий Америка, Австралия қитъаларида ҳамда қисман Африка ва Осиё қитъаларида тарқалган. Христианлик милоднинг бошида Рим империясининг шарқий қисмида Фаластин ерларида вужудга келди. Библиянинг хабар беришига кўра, Исо Масиҳ Рим империяси ташкил топганининг 747 йили Фаластиннинг Назарет қишлоғида бокира қиз Марямдан Худонинг амри билан дунёга келди. Янги эранинг бошланиши ҳам Исо Масиҳнинг дунёга келиши билан боғлиқ. Худди шу даврда яҳудийлар ўртасида кутилаётган халоскорнинг келиши яқинлашиб қолганлиги ҳақида хабар тарқатувчилар пайдо бўлди. Улар халқни кутилаётган халоскор келишига тайёрлаш учун чиққан эдилар. Шунда Исо Масиҳ яҳудийликни ислоҳ қилиш ва уни турли хурофотлардан тозалаш ғояси билан чиқиб, христиан динига асос солди. Яҳудийлар уни ва унинг издошларини Фаластиндан қувғин қилдилар. Исо Масиҳни 33 ёшида фитначиликда айблаб қатл этишга ҳукм қилдилар. Диний бўлмаган манбаларда Исонинг номи учрамаганлигини назарда тутиб, у тарихий эмас, балки афсонавий шахсдир дегувчилар ҳам бор. Исо номига қўшилувчи Масиҳ сўзи қадимий яҳудий тили - ивритдаги “ мошиах ” сўзидан олинган бўлиб, “ силанган ” ёки “ сийланган ” маънолариниХристианлик тарихи

беради. Грекчада бу сўз “ христос ” ( “ christos ” ) шаклига эга. Бу диннинг “ христианлик ” ёки “ масиҳийлик ” деб аталиши ҳам шу сўзлар билан боғлиқ. Манбаларнинг хабар беришича, христианлик яҳудий муҳитида юзага келган. Бу эса христианликнинг яҳудийликдан кўп жиҳатдан таъсирланишига сабаб бўлди. Христианликнинг асосий ғояси – Исо одамзоднинг халоскори “ мессия ” экани яҳудийликда мавжуд бўлиб, охир замон га яқин қолганда қайтиб келиши кутилаётган халоскор ҳақидаги таълимотдан келиб чиққан. Кейинчалик бу таълимот Худонинг мужассамланиши ёки Исонинг икки хил – одам ва худо моҳияти ҳақида “гуноҳни ювиш”, яъни Исонинг ўзини ихтиёрий тарзда қурбон қилиши ҳақидаги таълимот билан мустаҳкамланади. Христианлик Ота-Худо, Ўғил-Худо ва Муқаддас Руҳ – Уч қиёфали Худо (Троица – Trinity) тўғрисидаги таълимотни, жаннат ва дўзах, охират, Исонинг қайтиши ҳақидаги ва бошқа ақидаларни ўз ичига олади. Библия яҳудийлик ва христианлик динлари таълимотига кўра, у Худо томонидан нозил қилинган, асосий диний ақида ва ахлоқ қонунларини ўзида жамлаган муқаддас китоблар мажмуасидир. Библия ( biblia ) сўзи грек тилида “ китоб ” , “ ўрам ” маъноларини англатади. Ҳозирги Библия католик нашрларида 72 та китобдан, протестант нашрларида эса 66 китобдан иборат. Яҳудийларнинг яна бир диний манбаси Талмуднинг хабар беришича, Қадимий аҳдда 24 та китоб бўлиши керак. Қадимий яҳудий тарихчиси Иосиф Флавийнинг айтишича, 22 та китоб бўлиши керак. Протестантлар ва яҳудийлар, Тридент Соборидан кейин (1545-1563), католиклар ҳам қадимий аҳд таркибига 45 та китоб киргизадилар. Бу сон билан юқорида келтирилган сон ўртасидаги тафовутни кейинчалик баъзи китоблар бир неча мустақил китобларга бўлиниб кетганлиги билан изоҳлаш мумкин. Масалан, “ Мусонинг беш китоби ” аввал бир бутун бўлиб, кейинчалик бешта мустақил китобга ажратиб юборилган, “ кичик пайғамбарлар китоби ” 12 китобга ажратиб юборилган. “Инжил” сўзи юнонча “эвангелион” сўзидан келиб чиққан бўлиб, хушхабар маъносини англатади. Унда одамзодни қутқарувчи ягона Нажоткор

ҳисобланмиш Исо Масиҳнинг Ер юзига юборилганлиги ҳақида ҳикоя қилинади. Инжил милоднинг биринчи асрида ёзилган, 27 бўлимдан иборат. Инжил Исо Масиҳни кўриб, уни яқиндан билган, унинг таълимотини синчиклаб ўрганган муаллифлар томонидан ёзилган. Христианлик ота-худо, ўғил-худо ва муқаддас руҳ – уч кўринишга эга худо тўғрисидаги таълимотни, жаннат ва дўзах, охират, Исонинг қайтиши ҳақидаги ва бошқа ақидаларни ўз ичига олади. Христиан жамоасининг шаклланиши, унинг ақидаларини тартибга солиниши, черков муносабатларининг ишлаб чиқилиши, диний табақалар тузумининг вужудга келиши милоднинг IV асри бошларида 324 йили христианлик Рим империясида давлат дини деб эълон қилинганидан сўнг амалга ошди. 325 йили тарихда биринчи марта Рим императори Лициния Никея шаҳрида I Бутун Олам Христиан Соборини чақирди. Унда пасхани байрам қилиш вақти белгиланган, 381 йили Константинополда II Бутун Олам Христиан Собори бўлиб ўтди. II Жаҳон собори “ троица ” ҳақидаги қоидани ишлаб чиққан ва “ эътиқод тимсоли ” ни қонунлаштирган. Константинополь патриархи Рим патриархи каби барча бошқа епископларга нисбатан имтиёзларга эга деган қоидани киритган. Бу соборда қабул қилинган “ эътиқод тимсоли ” 12 қисмда ифодаланди :  Биринчи қисмда оламни яратган Худо ҳақида;  Иккинчи қисмда христианликда Худонинг ўғли ҳисобланган Иисус Христосга имон келтириш ҳақида;  Учинчи қисмда илоҳий мужассамлашув ҳақида сўз юритилиб, унга кўра, Исо Худо бўла туриб, бокира Биби Марямдан туғилган ва инсон қиёфасига кирганлиги ҳақида; Христианлик таълимоти

 Тўртинчи қисмда Исонинг азоб-уқубатлари ва ўлими ҳақида сўз кетади. Бу гуноҳларнинг кечирилиши ҳақидаги ақидадир. Бунда Исонинг тортган азоблари ва ўлими туфайли Худо томонидан инсониятнинг барча гуноҳлари кечирилади деб эътиқод қилиниши ҳақида;  Бешинчи қисмда Исонинг хочга михланганидан сўнг уч кун ўтиб қайта тирилганлиги ҳақида;  Олтинчи қисмда Исонинг мерожи ҳақида;  Еттинчи қисмда Исонинг нузули (иккинчи маротаба ерга қайтиши) ҳақида;  Саккизинчи қисм Муқаддас Руҳга имон келтириш ҳақида;  Тўққизинчи қисм черковга муносабат ҳақида;  Ўнинчи қисмда чўқинтиришнинг гуноҳлардан фориғ қилиши ҳақида;  Ўн биринчи қисм ўлганларнинг оммавий тирилиши ҳақида;  Ўн иккинчи қисмда абадий ҳаёт ҳақида сўз юритилади. Христианликнинг бундан кейинги фалсафий ва назарий ривожида авлиё Августиннинг таълимоти катта аҳамият касб этди. V аср бўсағасида у диннинг билимдан афзал эканлигини тарғиб қила бошлади. Унинг таълимотига кўра, борлиқ инсон ақли билишга ожизлик қиладиган ҳодисадир, чунки унинг ортида улуғ ва қудратли Яратувчининг иродаси яширинган. Авлиё Августиннинг тақдир ҳақидаги таълимотида айтилишича, Худога имон келтирган ҳар бир киши нажот топганлар сафидан ўрин эгаллаши мумкин, чунки имон тақдир тақозосидир. Христиан черковининг Католик ва Православ черковларига ажралиб кетиши Рим папаси ва Истанбул Патриархининг христиан оламида етакчилик учун олиб борган рақобати оқибатида вужудга келди. Ажралиш жараёни Рим ипериясининг ғарбий ва шарқий тафовутлари ўсиб чуқурлашиб бораётган жараёнлардаёқ бошланган эди. 867 йиллар орасида Папа Николай ва Истамбул патриархи Фетий орасида узил-кесил ажралиш рўй берди ва бу ажралиш 1054 йили расман тан олинди.

XVI аср бошларида католикликдан бир неча Европа черковлари ажралиб чиқиши натижасида христианликда протестантлик ҳаракатлари вужудга келди. Бунинг доирасида лютеранлик, баптизм, англиканлик ва кальвинизм черковлари шаклланди. Христианликда сирли маросимлар (таинства) катта ўрин эгаллайди. Черков таълимотига кўра, бундай пайтларда Худо томонидан диндорларга алоҳида савоблар нозил бўлади. Уларнинг “сирли маросим” деб аталишига сабаб христианлик ақидасига кўра бу амаллар бажарилаётган вақтда Муқаддас Руҳ ҳам қатнашади. Бу маросим ва байрамлар барча христиан йўналишларида мавжуд, фақат уларни амалга ошириш шакли ва ўтказилиш вақти турлича. Чўқинтириш (крещение – сувга ботириш). Христианлик таълимотига кўра, чўқинтириш орқали киши динга қабул қилинади, яъни черков аъзосига айланади. Бу маросим инсонни уч маротаба сувга ботириш ёки бошидан сув қуйиш билан бирга, руҳоний томонидан махсус сўзларни айтиш орқали амалга оширилади. Инжилга кўра, чўқинтириш ва Муқаддас руҳнинг келиши осмондан туғилишнинг махсус шартларидан биридир. Унинг асоси сифатида Инжилдан мисоллар келтирилади: “ Исо жавоб берди: “ Сенга тўғрисини айтай, агар ким сувдан ва Руҳдан туғилмас экан, Худо салтанатига кирмайди ” (Иоанндан, 3:5). Сувга ботириш маросими биринчи бўлиб Иоанн томонидан амалиётда қўлланган. Шу каби амалиёт Тавротда айтиб ўтилган “прозема”, яъни “бутпарастларни динга киритиш маросими”га ўхшаб кетади. Унда эркаклар динга кириши учун хатна қилиниши керак бўлса, аёллар учун эса фақат диний ритуални бажариш маросими шарт қилинган. Христианликнинг ҳар бир йўналишида чўқинтириш маросими турлича талқин этилади. Православ ва католик черковларида чўқинтириш сирли Христианлик маросимлари

маросим сифатида эътироф этилади. Бу ҳодиса Иоанн чўқинтирувчининг фаолияти яъни Иордан дарёсида унинг олдига келувчи инсонларни сувда тозаланиши, ёмон иллатларни қайта қилмасликлари, Масиҳни тоза қалб билан кутиб олиш мақсадида амалга оширилган. Масиҳ келишини Иоанн тарғиб қилган, черков нуқтаи назаридан чўқинтириш пайтида инсон ҳаётда шаҳвоний жиҳатдан ўлиб, Муқаддас Руҳ томонидан маънавий ҳаётга қайта тирилтирилади деган ақида мавжуд. Маросим вақтида инсон нафақат барча қилган гуноҳларидан покланади, шу жумладан, гуноҳларидан маънавий фориғ бўлади. Сув ёрдамида “ўлдириш, жонсизлантириш” – мавжуд бўлган қусурлардан тозаланиш ҳисобланади. Албатта у мутлақ покланиш бўлмасада, тўхтовсиз ёвузликни, ёмонликни тўхтатади, деб таъкидланади. Рим номаларида бу ҳақда шундай ёзилади: “ Чўқинтирилаётган Исо билан бирга ўлиб, у билан бирга абадий ҳаётда тирилади. Шундай қилиб биз чўқинтирилиб у билан биргаликда ўлимга дафн қилиндик, зероки Ота номи билан Исо ўликлардан тирилгани каби, биз ҳам янгиланган ҳаётда яшаймиз ” (Рим, 6:4). Чўқинишдан сўнг инсон гуноҳ ишларни қилса у Худонинг марҳаматидан воз кечган бўлади: “ Агар Худони англаб, бизнинг халоскоримиз Исони тан олиб туриб, эски йилларига, эски холатига қайтсалар, бунинг охири аввалгидан ҳам оғирроқдир ” (2 Петр, 2:20). Чўқинтириш маросими христиан динининг энг муҳим ва асосий маросимларидан биридир. Бу маросим асосан черковда ўтказилади. Христианлар эътиқодига кўра, инсон туғма гуноҳкор бўлиб туғилади ва ундан фориғ бўлиш учун муқаддас сув ёрдамида покланади. Шундан сўнг покланган бола черков аъзолигига қабул қилинади. Чўқинтиришга ўхшаган маросим қадимги Ҳиндистон, Рим, Миср, Кичик Осиё ва бошқа давлатлар ҳудудларида яшаган халқлар орасида ҳам мавжуд бўлган. Христианликда чўқинтириш маросими милоднинг I асри охирларида пайдо бўлган. IV асрда биринчи христиан жаҳон соборининг қарорига

мувофиқ, бу маросим ҳар бир христиан учун мажбурий деб эътироф этилган ва “эътиқод рамзи” сифатида қабул қилинган. Шу вақтдан бошлаб “чўқинтирилган” сўзи “христиан” деган сўз билан тенг маъно касб эта бошлаган. Христианлар бошқа диндаги ҳамма кишиларни “чўқинмаганлар” (“Исони танимаганлар”) деб атай бошлаганлар. Чўқинтириш маросимини тартибга солиш мақсадида Қадимги Карфаген черкови ишлаб чиққан 124 қоидадан бирида ушбу нормалар белгиланган: “Гўдаклар ва янги туғилган чақалоқларни чўқинтирмаганларга лаънат бўлсин”. Правослов йўналишида чўқинтириш маросими асосан янги туғилган чақалоққа ўтказилади. Ота-она ўз фарзандларининг диний билимига масъул бўлиб, чўқинтирилаётган бола эътиқодига кафил ҳисобланадилар. Чўқинтирилаётган бола ўғил бўлса, уни эркак киши кўтаради, агарда қиз бўлса, аёл киши томонидан амалга оширилади. Бу ҳолатда роҳиб ота-она вазифасини бажара олмайди. Қадимда чўқинтириш маросимини вояга етганлар қалбан ҳис қилгандагина ўтказилган. Христианликнинг илк даврида баъзилар гўдакларни гуноҳсиз деб билиб, агар оламдан ўтса жаннатга тушади, шу сабабли уларни гўдакликда чўқинтириш шарт эмас деб ҳисоблаганлар. Бошқалар эса болани чўқинтириш лозимлигини такидлаганлар. Кўп инсонлар чўқинтириш маросимини жуда ҳам ортга сурганлар. Баъзилар ўлими олдидан бу маросимни ўтказганлар. Токи улар умр мобайнида қилиб ўтган гуноҳларидан шу йўл билан покланиб кетмоқчи бўлар эдилар. Шунинг учун черков бу анъанага қарши чиқиб, гўдак туғилган кундан бошлаб саккиз кун ичида бу маросимни бажариш лозимлигини талаб даражасига кўтарган. Евхаристия ( юн. нон ва шароб тотиш маросими ) христианликдаги энг муҳим маросимлардан иккинчисидир. Рус тилида бу маросим “Причастие” деб номланади. Юнон тилида “Евхаристия” деб аталадиган мазкур маросим, хочга михланишдан олдин Исонинг ҳаворийлар билан бирга тановул қилган энг охири кечки овқат хотираси, сифатида эътиқод қилинади. Бу кеча

тановул кечаси ҳам деб аталади. Авлиё Павел кейинчалик бу ҳодисани шарҳлаб берган. Черков эса уни маросим ҳолига келтирган. Дастлаб йилда бир марта амалга оширилгани ҳолда, кейинчалик ҳар хафтада қилинадиган бўлган. Қадим христианлар, “евхаристия”ни қурбонлик сифатида билганлар. Бугун ҳам черковларда амалга оширилувчи евхаристия маросимида берилувчи нон ва шаробни қурбонлик сифатида еб-ичадилар. Христианлар нон билан шаробни тановул қилар эканлар, бу билан улар Исонинг танаси ва қонини татиб кўрдик, энди худога яқинроқ бўлдик, деб ҳисоблайдилар. Бу маросим эрталаб ёки тушки ибодатда асосий ўринни эгаллайди. Бугунги кунда евхаристия черковда якшанба куни амалга ошрилади. Бу маросим борасида йўналишлар орасида, минтақа ва маданиятлардан келиб чиқиб фарқли баъзи бир жиҳатлар мавжуд. Жумладан, католикларда мазкур маросимда яқин-яқинларгача фақат руҳонийларгина ҳам нон ҳам вино истеъмол қилишган. Оддий инсонлар (“миряне”) фақатгина нон билан покланишган. Православ ва протестант йўналишларида эса бу борада руҳонийлар ва оддий инсонлар фарқланмайди. Шунингдек, йўналишлар орасида нон ва винонинг таркиби борасида ҳам фарқлар кузатилади. Масалан, католик ва протестантларда муқаддас нон хамиртурушсиз ҳамда вино сув қўшилмаган ҳолда бўлади. Православларда эса, аксинча, нон хамиртурушли ва винога сув қўшилган бўлади. Конфирмация ( юн. миро мойи суртиш маросими ; русчада – миропомазание). Зайтун ёғидан тайёрланган муқаддас мой суртиш сирли маросимлардан бири бўлиб ҳаворийлар даврида йўлга қўйилган. Миро мойи – ( юн . – хушбўй мой) черков епископи томонидан олий навли зайтун ёғига оқ узум виноси, атиргул япроқлари, бинафша, занжабил илдизлари, мускат, атиргул, чиннигул ва лимон мойлари каби маҳсулотларни қўшиб қайнатиш орқали тайёрланади. Чўқинтирилган боланинг, муқаддаслаштирилган ёғ (хушбўй миро мойи) билан, вужудининг турли жойларига суртиш маросими. У Шарқ

черковларида чўқинтирилгандан дарҳол кейин, Ғарб черковларида эса кейинроқ қилинади. Православларда чўқинтириш билан конфирмация орасида яқин бир боғлиқлик бўлганлиги учун уларнинг кетма-кет қилиниши афзал, деб билинади. Католикларда эса, мазкур маросим бола саккиз ёшга тўлгачгина амалга оширилади. Бунда, миро суртилаётган кишининг пешона, ёноқ, оғиз қисми, елкалари ва қорнига хоч шаклида сурилади. Протестант йўналишлари эса мазкур маросимни ё умуман рад этадилар, ё бўлмаса уни “сирли” деб тан олмайдилар. Миро мойи тайёрлаш черковнинг махсус ички маросимларидан ҳисобланиб, уни тайёрлаш ҳуқуқига фақат епископлар эга. Православликда, миро тайёрлаш имкониятига эга бўлган черковларгина автокефаллик мақомини олиши мумкин. Миро суртилган бола, черковнинг бу иш учун ажратилган жойига олиб борилади. У ерда унга конфирмация нони едирилади. Ея олмас даражада кичик бўлса, лабларига теккизилади. Шундай қилиб у, черковнинг бир аъзосига айланади. Тавба-тазарру қилиш маросими. Бунда инсон ўзи қилган гуноҳларига иқрор бўлиши, кейинчалик шу гуноҳларни қилмаслик учун мағфират сўраши лозим. Бу христианликда кенг ёйилган гуноҳларни эътироф қилиш маросими ҳисобланади. Бу маросим, асосан гуноҳ қилиш орқали йўқолган чўқинтириш иноятини қайта қўлга киритиш учун қилинади. Бунинг асоси сифатида Библияда келтирилган қуйидаги матнлар олингандир: “Хоҳ аёл бўлсин, хоҳ эркак бўлсин қандайдир гуноҳ содир этган бўлса, истиғфор айтиб, гуноҳларига тавба қилсин” (Сонлар, 5:5,6). Бу маросимнинг асосий моҳияти диндор черковга келиб, қилган гуноҳлари учун тавба қилади, яъни руҳонийга ўзининг ҳамма гуноҳларини батафсил сўзлаб беради, хаттоки, қалби тубидаги яширин сирларини ҳам руҳоний “ота”га сўзлаб беради. Черков номидан гуноҳларни кечириш ҳуқуқига эга бўлган руҳоний унинг гуноҳларидан ўтади ва унга насиҳат

қилиб, уни тўғри йўлга солади ва Муқаддас Руҳнинг кучи билан уни гуноҳларидан пок қилади. Елей суртиш маросими ( рус. соборование). Муқаддаслаштирилган зайтун ёғининг ҳам шифо, ҳам гуноҳларнинг кечирилиши ҳамда бемалол ўлиш учун касалларга суртиш маросимидир. Бу беморнинг пешона, ёноқ, лаб ва қўлларига муқаддас деб билинган зайтун мойи суртиш кўринишида кечади. Мазкур маросим, черков таълимотига кўра, инсоннинг жисмоний ва руҳий касалликларини даволайди. “...қўлларига илон олиб кўтарсалар ёки заҳри қотил бирор нарса ичсалар ҳам уларга зарар етмайди. Беморларга қўлларини қўйсалар улар соғайиб кетарлар” (Марк 16:18). Бу маросим айни пайтда тавбасига таяниб улгурмаган бандаларнинг гуноҳлардан халос этиб, осонгина жон топширишларига ёрдам беради, деб ҳисобланади. Руҳоний унвонини бериш маросими. Бу руҳонийлик мартабасига кўтарилиш билан боғлиқ маросимдир. У “Хиротония” (юн. “хир” – қўл ва “тефими” – қўяман) деб номланади. Диний таълимотга кўра, руҳоний бўладиган шахснинг бошига епископ қўл теккизганидан кейин, у “Муқаддас Руҳ” нинг алоҳида марҳамати билан одамлар ўртасидаги воситачилик қилиш хусусиятига эга бўлади. Шундан сўнг мазкур инсон худди Исога унинг ҳаворийлари хизмат қилганидек ўз зиммасига Худо ва одамлар орасида воситачи бўлиб хизмат қилиш мажбуриятини олади. Маълумки, христианлик динида руҳонийлик унвонлари – дьякон, пресвитер, епископ каби уч турли даражага эга. Дьякон ( юнон. хизматчи ) – христиан черковидаги энг қуйи руҳонийлик даражаси. У маросимларда епископ ва пресвитерларга ёрдамчилик қилиш билан шуғулланади. Пресвитер ( лот. оқсоқол) – христиан руҳонийлар иерархиясида юқори даражага эга руҳоний. Қадимда епископлар ҳам шундай ном билан аталган. Жамоа тарафидан сайлаб қўйилувчи руҳоний бўлиб, даставвал, у пастор билан биргаликда диний маросимларга раҳбарлик қилган.

Епископ ( юнон. назоратчи) – христианликдаги олий даражадаги руҳонийлик унвони. Католик эътиқодига кўра епископлар ҳаворий Павелнинг издошлари хисобланади. Шунингдек, епископ ўзи миро мойини тайёрлаш, руҳонийлик даражасини бериш, ҳамда диний маросимларни бошқариш ҳуқуқига эга. Никоҳ маросими . Христианликда келин ва куёвларнинг ўзаро хоҳишлари асосида келгуси ҳаётларида эр-хотин бўлиб бирга яшашларини таъминлаш учун амалга ошириладиган сирли маросим. Никоҳда ҳам сирлилик бор, эркин тарзда руҳоний ва черков ҳузурида эр ва аёл тарафидан оилага садоқатли бўлишга ваъда берилади. Уларнинг оилаларига Исонинг руҳи бирлашиб кетишига оқ фотиҳа берилади ва улардан соф эътиқодли христиан болалар туғилиши ва тарбияланиши Худодан сўралади. Ушбу маросим XVI асрда пайдо бўлган. Католик йўналишига кўра, никоҳ Исо ва черков орасидаги узвий боғлиқ руҳий муносабатнинг бир кўринишидир ва шунинг учун ҳам муқаддас маросим саналади. Бир маросим сифатида никоҳ, икки киши орасидаги аҳдлашувнинг черков томонидан муқаддас деб билиниши ва бу жуфтликнинг черковда муқаддас бир боғич билан боғланишидир. Никоҳ Худо томонидан юзага келтирилган бир жамланиш бўлгани учун, қадим-қадимдан муқаддас деб билинган. Худонинг ўзи одамларнинг никоҳ иттифоқини ҳимоя қилади. Черковнинг таъкидлашича, никоҳда асосий нарса ҳуқуқий ёки иқтисодий эмас, балки ахлоқий жиҳатдир. Айни пайтда, бу ахлоқий жиҳат, диний жиҳат билан айнан бир нарсадир. Шунинг учун ҳам никоҳ маросимини ўтказмай туриб, чинакам ахлоқий, оилавий муносабатларнинг бўлиши мумкин эмас. Черковда ўтказилган никоҳ христиан оиласининг қонуний асоси ҳисобланади. Шу боис, уни бузишлик мумкин эмас деб уқтирилади. Юқорида қайд этилганидек, бу маросим христианликнинг турли йўналишларида турлича шаклда амалга оширилади. У православликнинг ҳам

асосини ташкил этади. Фақат уларнинг бажарилишида католиклар билан православлар орасида баъзи фарқлар бор. Рождество – Исонинг туғилиши муносабати билан ўтказилувчи, христианлик динидаги энг муҳим байрамлардан биридир. Католик, протестант ва православ йўналишларига кўра, янги тақвим ҳисоби бўйича (Григорян йил ҳисоби бўйича) 25 декабрда нишонланади. Рус православ черковларида эса, эски тақвим (Юлиан) йил ҳисоби бўйича 7 январда нишонланади. Дастлабки даврда “Рождество” ва “Худонинг зоҳир бўлиши” байрамлари бир-бирига мос келган. Байрам кунларини танлаш черков анъаналари бўйича “Илоҳий хушхабар” байрами (Юлиан тақвими ҳисобида 25 март куни) билан алоқадорлик асосида ва ундан кейинги тўққиз ой ичидан танлаб олинган. Маълумки, яҳудийлик бўйича “Ханукка”, римликлар ҳисобида эса “Сатурнали”, Рим империясида Митра худосининг туғилган куни нишонланади. Христианликкача бўлган нормалар Халоскорнинг ғорда таваллуд топиши, унинг болалиги, ўзга нарсалар билан муносабати, Сулаймон (Саломон) ҳақидаги, Вифлеем юлдузлари ҳақидаги апокрифлар ҳикояларида ва халқ оғзаки ижодида намоён бўлади. Қадимги даврга оид қабр тошларидан бирида шунга тегишли сурат сақланиб қолган. Православ йўналишида Рождество Пасхадан кейинги ўринда турувчи муҳим байрам ҳисобланади, католик йўналишида эса йиллик энг асосий байрам сифатида нишонланади. Православликда Рождество байрами қирқ кунлик Постдан аввал ўтказилади. Махсус ва қатъий тартиб асосида, бу маросим осмонда биринчи юлдуз пайдо бўлгунча бажарилади. Бу қоида “сочельник” деб номланади. V асрда Анатолий Константинопольский, VII асрда Андрей Иерусалимский, VIII асрда Иоанн Дамаскийлар тарафидан бу байрамда ижро этиладиган Рождество куйи ҳам яратилган. Агар Рождество шанба ёки якшанба кунига тўғри келса Иоанн Злотоуст ёки Буюк Василий литургиялари бажарилади. Рождестводан чўқинтиришга

қадар бўлган вақт рус халқи анъаналарига кўра “святка” деб аталади. Улар бу вақтда ёвуз кучлар кезиб юради деб ҳисоблайдилар. Оддий халқ эътиқодига кўра, агар Рождество куни қор ёғса, ёки кун иссиқ бўлса, қиров бўлса дон мўл бўлади. Осмон юлдузли бўлса нўхот мўл бўлади. Бўрон асал мўл бўлишини англатади. Рождество агар 31 кунлик ойларга тўғри келса, ҳосилдорлик яхши бўлмайди, деб ҳисобланади. Бундан ташқари Рождество куни бичиш-тикиш ишларини бажариш мумкин эмас. Бу иш бажарилса болалар кўзи ожиз туғилиши мумкин, деган эътиқод мавжуд. Букри болалар туғилмаслиги учун шу куни тўқувчилик қилинмайди. Эрталабки нонуштада сув ичилмайди. Рождество куни никоҳ тузилмайди. Христиан таълимотига кўра, рождество куни уч маҳал (қуёш чиқаётганда, эрталаб ва кундузи) ибодат қилинади. Рождество белгиси яширин бўлиб эътиқодли инсоннинг қалбида бўлади. XII асрдан бошлаб католик ибодатхоналарида Исонинг чақалоқ қиёфасидаги болалар ибодати намойиш қилина бошлаган. Унинг туғилган куни (яъни Рождествода) инсонлар учун қутқарувчи ва абадий ҳаёт эшиклари очилади, деб эътиқод қилинади. Католикларда рождество пости “ адвент ” деб аталади. У авлиё Андрей кунидан кейинги биринчи якшанбада – 30 ноябрда бошланади. Байрам ярим тундаги, эрталабки ва кундузги уч ибодат билан нишонланади ва Исо Масиҳнинг Ота-Худонинг кўксидан, Биби Марямнинг қорнидан, диндорнинг кўнглида рамзий маънода туғилишини англатади. Ўша куни таъзим қилиш учун э ҳ ромларда гўдак Исонинг ҳайкалчаси қўйилган беланчаклар ўрнатилади. Рождество оилавий байрам бўлиб, бу кунда фақат махсус таомларгина дастурхонга тортилади. Булар балиқ, мева, сабзавотлар ва ширинликлар. Осмонда биринчи ўнта юлдуз пайдо бўлганда ибодатхоналарда маросимларни бажаришга киришадилар. Католиклар учун бажариши шарт бўлган амаллар: рождествонинг биринчи куни дастурхонга гўштли маҳсулотлар, чўчқа, курка, балиқ гўшти тортилади. Дастурхон бу кунда

қанчалик мўл бўлса, келгуси ҳаёт шунчалик фаровон бўлади, деб биладилар. Шунингдек, ушбу кунда ҳамма жойда совғалар улашилади. Черков томонидан Исонинг туғилишини байрам қилиш IV асрдан бошланган. Черков таълимотига кўра, бу байрамни Худо томонидан Исо шарафига бағишлаб байрам қилиш тавсия этилган. Италияда рождество куни уйларидан эски кийимларни, нарсаларни, буюмларни кўчага ирғитиб юборадилар, шу байрамда ҳаттоки урушлар тўхтатилган. Айрим аразлашиб юрган кишилар ярашганлар, беморлар ҳолидан хабар олиб, уларга совғалар берганлар. Исо инсониятни гуноҳидан озод қилиш учун ўз жонини фидо қилиш, Ер юзида адолат ўрнатиш учун туғилган деб тасаввур қилинади ва унинг туғилган куни байрам қилинади. Пасха. Яҳудийлик ва христианлик динларида бир хил номланувчи Пасха – христианларда, айниқса, катта тантана билан ўтадиган байрамдир. Пасха (қад. яҳудийча “Пейсах” – ўтмоқ) – яҳудийлар ва христианларнинг баҳор байрами. Қадимда кўчманчи сомий қабилалари Пасхани чорва молларининг баҳорги болалаш вақтида байрам қилганлар. Бу қабилаларнинг ўтроқлашиши ва деҳқончилик билан шуғулланиши натижасида Пасха йиғим-терим байрамига айланган. Пасха яҳудийларнинг йиллик байрамлари ичида энг эътиборлисидир. Бу байрам христианларнинг Пасхасидан фарқли ўлароқ, яҳудийларнинг Мисрдаги Фиръавн қуллигидан озодликка чиққанлари (тахминан мил. ав. 8- аср) муносабати билан нишонланади. Яҳудийлар Пасхасида кейинчалик мессияни кутиш ғояси ҳам ўз ифодасини топади. Тадқиқотчи А.Ранович ўзининг “Қадимий яҳудий дини тарихи қиссалари” (“Очерки истории древнееврейской религии”) номли китобида бу байрамнинг келиб чиқиши, унинг нишонланиш сабаблари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтган. Унинг фикрича, дастлаб бу байрам чорвадор-деҳқонлар томонидан, кейинчалик эса Библияга кўра, мисрликлар қўлидаги қулликдан озод бўлиш шарафига нишонланган.

Мазкур байрам Рус Православ черковида яна “Воскрешение Иисус а Христа” деб ҳам номланади. Католиклар (Ғарбий христианлик)да пасха 22 март – 25 апрель оралиғида, православлар (Шарқий христианлик)да 4 апрель – 8 май оралиғида нишонланади. Бу байрамни нишонланишининг ҳам ўз сабаби бор. Яҳудийлар Пасхани Мисрдаги қулликдан озод бўлганликлари шарафига байрам қилсалар, христианлар Исо Масиҳнинг қайта тирилганини нишонлайдилар. Христианлик таълимотига кўра, бу Исо Масиҳ ўлимининг учинчи куни содир бўлган. Маълумки, шанба яҳудийлар учун муқаддас кун ҳисобланади. Шанба куни ҳеч қандай иш қилмайдилар, ҳатто, ўлик ҳам кўмилмайди. Христианлик таълимотига кўра, Исо Масиҳ жума куни кечқурун вафот этган. Уни якшанба куни дафн этмоқчи бўлишади. Бир қанча аёллар Исо Масиҳнинг қабри олдига ибодат қилиш учун келадилар. Улар орасида Мария Магдалена исмли аёл ҳам бор эди. У тош устида кўриниши чақмоқдек ёрқин, кийими қордек оқ фариштани кўради. Фаришта аёлларга Исо Масиҳни қайта тирилгани ҳақида хабар беради. Натижада бу хабар тез орада ҳамма жойга тарқайди. Мария Магдалена Рим императори ҳузурига борганида унга қизил рангга бўялган тухумни кўрсатади ва “Исо қайта тирилди”, дейди. Шунинг учун христианлар тухумни барча туғилишларнинг аввали, деб ҳисоблайдилар. Шундан бери “Пасха” байрамида тухумни бўяб, бир-бирига тақдим қилиш одат тусига кирган. Бу байрамнинг асосий ғояси шундаки, Исо Масиҳ ўлимга рози бўлиш билан ўз қавмини гуноҳлардан сақлаб қолган, деб эътиқод қиладилар. Бу байрам етти кун давом этади. Яҳудий ва христианларда Пасха байрамини нишонлаш вақти бир ҳафтага фарқ қилади. Яҳудийлар уни христианлардан аввал нишонлайдилар. Бу христианларнинг хоҳишига кўра, Мазкур сана милодий 325 йили Никея шаҳрида бўлиб ўтган биринчи бутун олам саборида белгиланган. Христианликда асосий ибодатлар мажмуаси литургия деб номланади. Литургия (юнон. – ибодат) – православликда эрталабки ёки тушки ибодат

(обедня), католикларда литургия месса деб ҳам аталади. Унда нон ва вино тотиш маросими ўтказилади. Литургия уч қисмдан иборат. Биринчи қисм – проскомидия деб аталади. Унда черков хизматчиси нон ва вино тотиш маросими учун диндорларга нон ва вино тайёрлайди. Иккинчи қисм – ошкор эълон қилиш ( оглашение ) деб номланади. Бунда чўқинтириш олдидан христиан таълимоти таништирилади ва хоҳлаган кишилар иштирок этиши мумкин. Учинчи қисм – эътиқодлилар литургияси деб аталади ва у фақат чўқинтирилганларга тааллуқлидир. Литургия вақтида турли маросимлар бажарилади худога илтижолар қилинади, диний қўшиқлар куйланади, ваъзлар айтилади ва ҳ.к. Черков литургияни “сир-асрорлар сири” деб атаб уни фақат Исо Масиҳнинг ўзи сирли кечада белгилаган, деб ҳисоблайди.

Адабиётлар 1. Беруний, Абу Райҳон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар // Беруний А.Р. Танланган асарлар. I том. – Т., 1968. 2. Марказий Осиё динлари тарихи / Масъул муҳаррир – Ш.Ёвқочев. – Т.: Тошкент Давлат шарқшунослик институти, 2006. 3. Мўминов А., Йўлдошхўжаев Ҳ., Раҳимжонов Д., Комилов М., Абдусатторов А., Орипов А. Диншунослик. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан дарслик сифатида тавсия этилган. – Т.: Mehnat, 2004. 4. Очилдиев А., Нажмиддинов Ж. Миссионерлик: моҳият, мақсадлар, оқибатлар ва олдини олиш йўллари (Юз саволга юз жавоб). – Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2009. 5. Кон-Щербок Д., Кон-Щербок Л. Иудаизм и христианство. Словарь. – М., 1995. Мюллер М., Вундт В. От слова к вере. Миф и религия (История религии) . – М.: Изд-во Эксмо; Санкт-Петербург: Terra Fantastica , 2002.

Похожие

Буддавийлик тарихи, таълимоти ва маросимлари

Яҳудийликнинг келиб чиқиш тарихи, таълимоти ва маросимлари

Христианлик

Христианликнинг асосий йўналишлари - Католиклик, Православлик, Протестантлик

Ғарб динлари, яҳудийлик