Хакикат ва башарият. Тафаккур турлари ва маънавият - Основы культурологии - Рефераты

Хакикат ва башарият. Тафаккур турлари ва маънавият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117 KB

Ҳақиқат ва башарият. Тафаккур турлари ва маънавият Режа: 1. Ҳақиқат нима? Турли миллатлар маънавияти ягона Борлиқ ҳақиқатининг жилолари сифатида. 2. Тафаккур турлари ва маънавият. М антиқий тафаккур. 3. Билим турлари ҳақида 4. Маънавият ва фалсафа.

Энг масъулиятли мавзуга етиб келдик. Олдинги бобларда маънавиятга турли таърифлар берилди. Аввало, маънавият инсонни жамики бошқа мавжудотлардан ажратиб турувчи моҳият бўлиб, инсон - табиатнинг, барча тирик мавжудотнинг гултожи, дейилганда унинг ушбу хислати, яъни, юксак маънавият эгаси бўла олиш имкони назарда тутилгандир. Бу имконни бошқа жонзотларда кўрмаймиз. Агар ҳайвонот дунёсини фақат моддий ҳаётга тегишли, фаришталар эса соф маънавий хилқатлар деб тасаввур қилинса, одам боласида моддият ҳам, маънавият ҳам мавжуддир. Маънавият Инсон қалбидаги илоҳий нур, Олий ҳақиқат нури бўлиб, шу сабабдан буюк бобокалонларимиз инсон қалбини “Ҳақиқат асрорининг ганжинаси” деб атаганлар. Ҳақ асрори эса шундай сеҳрли тилсимки, уни тугал ечишга аҳли башар қудрати етмайди. Зотан, ҳеч бир одам боласи “уни инсон даражасига кўтарадиган асосларнинг асосини ўз ақли билан том маънода қамрай олмайди” 1 [138] . Маънавият ўзликни англашдир, деб ҳам кўрдик. Инсон нафақат ўзгани, балки ўз моҳиятини ҳам ҳеч қачон охиригача англаб ета олмайди. Аммо ўзликни англашга интилмаган инсон ҳам ҳеч қачон ҳақиқий Шахс бўлиб етишмайди. Инсон маънавияти туфайли ғайбга туташдир. У Ҳақдан ибтидо олган ва интиҳода ҳам Ҳаққа бориб туташади. Инсонлар ақли ҳам, руҳияти ҳам турли қусурлардан, адашувлардан, баъзан хатто шайтоний васвасалардан холи эмас. Инсон, барибир, моддий. Унинг моддий моҳияти зиддиятлардан холи эмас. Унда нафс бор, ғафлат ва шаҳват, кибр ва ҳасад бор. Маънавиятни шуларга аралаштириб юборсак, ўзимизни ҳам, ўзгаларни ҳам чалғитиб қўямиз. Маънавият инсон руҳида Олий ҳақиқат билан уйғунликни таъминлаб турувчи илоҳий файздир. У ҳар кимга бир хил даражада насиб эта бермайди. Нопоклик, ғараз инсондан илоҳий файзни қочиради. Бундай инсон қалбини аввал ғубор, бора-бора зулмат қоплаб боради. Нопоклик ва ғараз йўлининг ниҳояси аянчлидир. 1 [138] И. Каримов. Асарлар. 1-жилд, с. 81

Ҳақиқат - чексиз. Қуръони каримнинг “Бақара” сурасидаги “Оят ал-курси” номи билан машҳур бўлган 255-оят ниҳоятда эл ичида мўътабар тутилади. Сабаби, унда Аллоҳ ҳақиқатига жуда ихчам, аммо мукаммал ишора мавжуддир. “Аллоҳ - ундан ўзга илоҳ йўқдир” деб бошланувчи ушбу оятнинг фақат икки жумласини эслайлик: “Осмонлар ва Ердаги (барча) нарсалар Уникидир”..., “Унинг курсийси Осмонлар ва Ердан (ҳам) кенглик қилур”, деб ўгиради уларни муҳтарам таржимон. Миллий маънавиятимизда Борлиқ ҳақиқати Тавҳид эътиқодида ифодаланади. Барча буюк аждодларимиз ана шу улуғ Ҳақиқатни тушуниш учун интилиб яшаганлар ва ҳар ким ўз ҳоли даражасида уни тавсиф ва талқин этишга уринган. Назаримизда, Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” достонида ушбу талқин энг мукаммал суратда ифода этилган. Биз ундан бир ривоятнинг насрий баёнини келтириш билан чекланамиз. Шоир “Маърифат водийси” таърифини бергач, уни изоҳлаш учун Саноийдан бир ривоят келтиради: “Эшит, бунга ушбу можаро жуда муносиб мисол бўла олади. Нақл қилишларича, бир гуруҳ кўрлар тўдаси бир сабаб билан: мусофирлик ёки асирлик туфайли Ҳиндистонга бориб қолишибди. Сўнгра фалакнинг гардиши билан улар ўз юртига қайтиб келишибди. Бу ерда улардан бир киши : “Филни кўрдиларингизми?” - деб сўрабди. Улар: “Ҳа”, - деб жавоб берибдилар. “Кўрган бўлсангиз, далил келтиринг”, - дебди бояги киши. Улар аслида филни кўрмаган, у ҳақда ҳатто яхши сўраб ҳам олмаган эдилар. Ҳар бири филнинг бир аъзосини пайпаслаб, ундан билим ҳосил қилиб олган эди. Шу сабабли филнинг қўлларини ушлаган киши фил сутунга ўхшар экан, деса, қорнини пайпаслаган, йўқ, у бесутун, деди. Хартумини ушлаган, фил аждаҳога ўхшаш бир нарса экан, деса, тишларини баён қилувчи киши эса, фил иккита суякдан иборат, деди. Қуйруғидан хабар берган киши филни осилиб турган илонга қиёс этди. Қўли билан филнинг бошини пайпаслаган киши уни бир чўққининг тумшуғи деб шарҳ қилди. Филнинг қулоғига қўл етказган киши уни қимирлаб турган икки елпиғич экан, деди. Уларнинг барчаси шу тариқа кўрлик юзасидан турли сўзлар айтдилар. Гарчи улар

айтган сўзларнинг барчаси тўғри бўлса-да, уларнинг ҳаммаси нуқсонли эди, уларда тартиб мавжуд эмас эди. Шунинг учун ҳам филбонлик соҳасида устод ҳисобланган етук файласуф, ўзи ҳинд наслидан бўлган киши, улар айтган сўзларни тинглаб, нақл қилганларга таъна сўз айтмади ва шундай деди: - Ҳар бир киши фил ҳақида ўзи билганларини айтиб, у ҳақда нишон берди. Улар бир-бирларига зид фикр айтган бўлсалар-да, кечирарлидир. Чунки уларнинг ҳар бири ўз билганича сўз айтди, аммо улардан ҳеч бири филни кўрган эмас эди. Лекин улар айтган бу сифатларнинг барчаси бир ерга жамъ қилинса, улардан фил ҳақида муайян тасаввур ҳосил бўлади. Узоқни кўрувчи кишига бу жуда яқин бўлгани учун у ҳеч иккиланмасдан кўрлар айтган барча сўзларни чин деб баҳолади.” 2 [139] Юқоридаги оятда яна ишора қилинади:”(Одамлар) Унинг илмидан фақат (У) истаганича ўзлаштирурлар.” Демак, ҳар бир инсоннинг билимлари чегарали. Шу сабабли Борлиқ ҳақиқатини англаб етиш учун аввало инсонлар бир-бирига эътибор қилиши, бир-бирини тушунишга интилиши лозим. Табиатни, ундаги ҳар бир заррани, майсани, тирик жонни тушунишга интилиб яшамоқ, доим ўзгани тушунишга интилмоқ - маънавият йўли шудир. Суфийлар айтадики, Ҳаққа етишиш учун ўзлигингни англаб етмоғинг лозим. ”Мажоз тариқи” намояндалари қўшимча қиладилар: ”Тўғри. Аммо инсон ўзлигини англаб етиши учун ҳам, аввало, ўзгаларни тушунишга интилмоғи керак бўлади.” Ҳар бир одам боласининг Ҳаққа нисбати унинг ўзгаларга нисбати билан белгиланади, шунинг учун ҳам ҳар бир шахс маънавияти бетакрор ва ўзига хосдир. Демак, ушбу шахслар маънавияти мажмуидан иборат бўлган миллат маънавияти ҳам бетакрор ва яхлит ҳодисадир. Турли миллатлар маънавиятининг ўзаро нисбати ҳам турли шахслар нисбати кабидир, дейиш мумкин. Чунки турли миллатлар турлича шароитда истиқомат қиладилар, ўзига хос тарихий тараққиёт йўлини босиб ўтганлар. Шу сабабли ягона ҳақиқатни идрок этишда бир-бирларидан фарқ қиладилар. 2 [139] Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. Т., 1991, с.402 (насрий баён муаллифи Ш. Шарипов)

Шундай экан, бир миллат вакили аввало ўз миллий маънавиятини англаб етишга ҳаракат қилишдан бошлагани ақлга мувофиқдир. Зеро, ўзининг кимлигини тушуниб етмаган миллат ўзгани тушуниши эҳтимолдан узоқ. Фақат турли халқ вакиллари ўз миллий маънавиятлари хусусида бир хулосага келгач, уларни ўзаро қиёслаш имкони пайдо бўлади. Инсоннинг дунёни, ҳақиқатни англаб етиш жараёнига хос бўлган тарихий такомил жараёни турли миқёсда: 1) умуминсоният ривожида, 2) инсонлар жамоасининг турли замоний ва маконий бирлашмалари доирасида, 3) ҳар фард инсон умри давомида рўй беради. Буларнинг ҳар бири ўз навбатида бошқаси билан мураккаб боғланиш, туташув ҳосил қилмасдан иложи йўқ. Демакки, агар бирор ҳодиса ҳақида мулоҳаза юритишга, унинг моҳиятини жиддий англаб етишга қасд қилинса, уни атроф-воқелик, ўзи мансуб бўлган умумий ва хусусий ҳодисалар силсиласида олиб қаралмоғи, макон ва замонидан узиб олмай идрок этилмоғи асли ҳақиқатни, яъни ўша ҳодиса моҳиятини тўғри ёритишга ёрдам бериши мумкин. Маънавият илмдан ҳам, мантиқий тафаккурдан ҳам қамрови кенгроқдир. Билимни инсон ҳам ҳаётдан, ҳам китоблардан ўрганади. Аммо ҳаётни, инсонни, илмни англаб етиш учун, аввало, унга меҳр билан, беғараз, ”холисанлиллоҳ“ ёндошмоқ зарур. Олдинги бобларимизда Ватан ва табиат, шахс ва миллат, дин ва маданият, сиёсат ва иқтисод, қонун ва адолат хусусида, уларнинг маънавиятга нисбати ҳақида мулоҳазалар юритдик. Булар барчаси ягона Ҳақиқатнинг турли қирраларидир. Ягона минтақа маданияти унинг таркибига кирган ҳар бир халқнинг ўз маънавий қиёфасини йўқотишига олиб келгани йўқ, балки уни ўзаро бойитди ва мукаммаллаштирди. Бу ягона минтақа маданиятини бирлаштириб турган ички бош маънавий омил тавҳид эътиқодини борган сари теранроқ ва мукаммалроқ тушунишга интилиш эди.

Тафаккур турлари ва маънавият. М антиқий тафаккур. Борлиқ ҳақиқати - макон ва замонда ҳудудсиздир. Уни инсон онги яхлит қамрай олмайди. Шу сабабли аҳли башар ҳақиқатни идрок этишнинг турли йўлларини қидиради. Бунинг илк намунаси асотир тафаккурдир. Биз бу масалани олдинроқ, алоҳида бобда кўриб чиққан эдик. Ҳақиқат борлиқ янглиғ мураккаб, ранго-рангдир. Ҳар бир инсон уни маълум нисбийликдагина англаб етишга қодир. Бунинг устига турли даврлардаги одамларнинг тафаккур даражаси турлича. Асотир тафаккури, илмий тафаккур, ирфоний тафаккур... Асотир тафаккур моҳиятни бирор муайян ашё ёки ҳодиса билан боғлаб тасаввур этишга уринишдир. Бундай ҳолат Тавротда Мусо Тур тоғига кетганда яҳудийларнинг ўзларига тилла бузоқ ясаб олиб, ўшанга сиғинишгани тасвирида ёрқин намоён бўлган. Тарихда бундай мисоллар жуда кўп. Кейинчалик мантиқий тафаккур ривож олгач, у билан ҳамзамон бадиий тафаккур ҳам шаклланди 3 [140] . Мантиқий тафаккур, илм инсон маънавиятида жуда муҳим ўрин тутади. Янги давргача илм кўпроқ ҳаётий кузатишларнинг соф мантиқий таҳлилига таянган, махсус тажрибалар кам ўтказилган. XV асрдан Европада махсус илмий асослардаги тажрибага ихлос ва эътибор кучайди. Мантиқий тафаккур ҳаётни, атроф-воқеликдаги нарса-ҳодисаларнинг бир- бирига муносабатини идрок этиш, тушуниб етишда ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлиб, аждодларимиз бу ҳақиқатни IX-X асрлардаёқ теран англаб етганлар. Сунна давридаёқ мўътазила йўналиши намояндалари Аллоҳнинг ягоналиги ва адолатини мантиқий далиллаш йўлларини қидира бошладилар. Ушбу интилиш натижаси ўлароқ калом илми шаклланди. Ботинийлар ҳам Қуръон оятлари таъвилини мантиқ қонуният-лари билан мувофиқ олиб боришга интилдилар. Аста-секин Калом илмининг ашъария ва мотуридия йўналишлари шаклланди. Улар билан бир пайтда соф ислом машшоийун фалсафаси ва мантиқ илми кенг тараққий эта бошлади. Ислом 3 [140] Асотир тафаккур ва бадиий тафаккур ўз ўрнида батафсил изоҳлангани учун бу фаслда асосан мантиқий тафаккур га эътибор қаратилди.

қонуншунослиги, яъни фиқҳ илми ҳам доимо мантиқ қоидаларидан кенг истефода этиб келди. Илмлар таснифи билан шуғулланган кўпчилик алломаларимиз аниқ фанлар (риёзиёт, ҳандаса) ва табиий фанлар (физика, минерология, кимё ва ҳоказолар)га фалсафанинг таркибий қисми сифатида қарадилар. Мантиқий тафаккур инсонни фикрлаш маданиятига ўргатади. Башарият маънавий такомили тарихида мантиқий тафаккурнинг энг буюк хизмати инсон онгидаги асотир тафаккур асоратларини енгиб ўтишда намоён бўлди. Юнонда шаклланган мантиқ илми улуғ файласуфлар тафаккурини чархлаб, аста-секинлик билан ўша даврнинг ҳукмрон тасаввури - мушрикликни (Европа илмида политеизм деб юритилади) енгиб ўта бошлади. Юнон донишмандлари Борлиқнинг ягона моҳиятини қидириб, уни гоҳ сув, гоҳ олов, гоҳ тупроқ, гоҳ “атом” тушунчалари билан боғладилар. Бу жараён Аристотель фалсафасида ўзининг ниҳоий чўққисига эришди ва шу сабабли кейинча уни “Биринчи муаллим” деб улуғлай бошлашди. Мантиқ илми асотир тафаккур ва унинг эътиқоддаги асорати - мушрикликни шубҳа остига олишда етакчи аҳамиятга эга бўлганлигидан ислом минтақа маданиятида жиддий эҳтиромга сазовор бўлди. Ал-Киндий, Ал-Форобий, Абу Али ибн Сино, Ибн Туфайл, Ибн Рўшд каби улуғ файласуфлар бу тафаккур тарзини юксак даражада ривожлантирдилар. Улар мероси Европа Уйғонишига ҳал қилувчи туртки берди. Мантиқий тафаккур фалсафий ва илмий тафаккурнинг асосини ташкил қилади, шу сабабли ёшларга “Мантиқ илми” дан сабоқ бермоқ ниҳоятда муҳимдир. Айниқса, бугунги кунда ахборот тизимлари ва компьютер илми ҳаётимизга кириб келган чоғда бу илмнинг ўта зарурати сезилмоқда. Аммо мантиқий тафаккур асло Борлиқ ҳақиқатини англаб етишнинг ягона йўли эмас. Масалан, тасаввуф ирфони мутлақо ўзига хос тафаккур тарзи бўлиб, мантиқий тафаккур воситасида уни англаб етиш мушкул. Мантиқ фақат ақлга таянса, ирфон соликнинг бутун ақлий ва руҳий қувватини сафарбар этади.

Миллий маънавиятимиз анъанасида илм ва имон бир-биридан жудо эмас. Бир-бирига зид ҳам эмас. Алишер Навоий “Насойим ул-маҳабба мин шамойим ул- футувва” китобида шайх Абубакр Тоҳир Абхарий ҳақида шундай ривоят келтиради: “ Андин сўрдилар-ки, ҳақиқат недур? Дедиким, барчаси илмдир. Дедилар: илм недир? Дедиким, барчаси ҳақиқатдур.” 4 [141] «Илм» сўзи асли Қуръони каримда 750 мартадан ортиқ ишлатилган «*алима» феъл ўзагидан ясалган исм-сўз бўлиб, ўзбек тилидаги «билим» сўзининг маъносини англатади. Эътиқод ва илм аро фарқли жиҳатлар ҳам йўқ эмас. Эътиқод ҳаётга яхлит ёндошади. Илм эса доимо ҳаётнинг у ёки бу алоҳида ҳодисасини ўрганади. Илм - макон ва замонда чексиз, бир киши ҳатто муайян бир соҳада ҳам ҳеч қачон барча билимни тўлиқ камрай олмайди. Ҳозирги замон илми икки устунга таянади, бири тажриба ва бири мантиқий тафаккур қонунлари. Илова: Билим турлари ҳақида Қуръон оятлари мазмунидан келиб чиқадиган бўлсак, билим (яъни илм), аввало, 2 турга ажралади: 1) Илоҳий билим - фақат Аллоҳга тегишли бўлган чексиз-чегарасиз, азалий ва абадий билим бўлиб, инсонларга у ваҳий сифатида пайғамбарлар орқали нозил этилади. Уни инсон имон билан қабул қилади, рад қилиш ҳам, исбот қилиш ҳам инсон қудратида эмас. Лекин, барибир, бу – билим. Унда рамзлар ҳам бор, аниқ ҳукмлар ҳам бор, ишоралар ҳам бор, аниқ хабарлар ҳам бор. Бу - инсонлар ўз қудрати билан била олмайдиган билим. Бу билим маънавиятга оид. 4 [141] Алишер Навоий. Асарлар. 15-жилд. 1968, с. 96

2) инсоний билимлар инсоннинг ер юзида халифалик мақомидан келиб чиққан ҳолда унга яратилишидан берилган тафаккур ва таҳлил қобилияти туфайли ҳосил қилинади. Ҳар икки билимнинг асл манбаи Аллоҳ таоло қудрати билан боғлиқдир. Ҳар икки илмнинг фарқи шундаки, илоҳий илм мутлақ ҳақиқатнинг инсон тили билан ифодаланиши бўлса, инсоний билим нисбий, яъни номукаммал ва адашувлардан холи бўлмаган билимдир. Инсоний билимнинг нисбийлиги, инсоннинг ер юзида халифалиги уни Аллоҳ томонидан синаш, имтиҳон этиш мақсадини назарда тутилганлиги билан боғлиқдир. Инсон билимининг нисбийлиги, биринчидан, инсоннинг Борлиқ ҳақиқатини илғаши нотўлиқ, яъни нисбий эканлиги билан боғлиқ. Ҳар бир инсон алоҳида олганда Борлиқ ҳақиқатини тўлиқ қамраб олиш қудратига эга эмас. Бу қудрат фақат Аллоҳга хосдир. Инсон агар ўз тафаккур қудратининг айни шу чекланганлигини доимо назардан қочирмай турса, унинг адашув эҳтимоли камроқ бўлади. Аммо, агар кибрга берилса, «мен биламан, ўзгалар эса адашади» деб ўйласа, унда унинг билими ботил билимга айлана бошлайди. Иккинчидан, бу нисбийлик, адашувга мойиллик, унинг ақлига нафс аталувчи шайтоннинг доимо таъсир қилиб туриши билан ҳам боғлиқ. Инсоний билимлар ва илоҳий китоблар орқали етиб келган билимлар аро уйғунлик масаласида баъзи нозик жиҳатлар мавжудлигини ҳам назардан қочирмаслик керак. Аввало, ваҳий орқали келган билим адашувлардан холи мутлақ билим ҳисобланади. Шу сабабли у инсоний билимларнинг барча туридан устун қўйилиши лозим. Аммо илоҳий китоблар инсоний тил билан баён қилинганлиги сабабли, инсонлар томонидан турлича талқин этилиши мумкин. Шу сабабли илоҳий оятларнинг турли инсоний талқинлари бири иккинчисидан мутлақо устун қўйилиши ҳам жоиз эмас. Бу ерда яна инсоний тафаккур ва таҳлил, аждодларнинг турли талқинлари, ўзаро қиёслашларга эҳтиёж туғилади. Инсонга таҳлил ва тафаккур қобилияти берилганлиги - Аллоҳнинг буюк иноятидир. Ушбу инъом доимо Ҳақ йўлида истифода этилиши зарур. Демак,

фақат ўзи таҳлил ва тафаккур билан эришган билимларига ишониб қолмай, ўзгалар билимини ҳам эътиборга олмоқ, ўзи ва ўзгалар билимини холис қиёслаб, ўз ҳавойи-нафсидан Ҳақ билими, яъни ҳақиқатни устун қўя билмоқ керак. 3) Билимнинг яна бир тури ирфоний билим бўлиб, унга ҳам илоҳий илҳом билан эришилади. Аммо у бошдан оёқ рамз ва ибратлар орқали берилади, унда аниқ ҳукмлар ҳам, аниқ хабарлар ҳам йўқ. Ирфоний билимларни ҳақиқат эканлигини исбот қилиш мумкин эмас, уларни аммо инобатга олмаслик ҳам адашувга олиб келиши мумкин. Инсоний билимлар бир нечта турга бўлинади: а) ўзга инсонлардан етиб келган билимлар, яъни нақлий билимлар . б) инсон ўз тафаккури билан етишган билимлар, яъни ақлий билимлар . Инсоннинг ўзи мустақил эришган билимлари яна бир нечта турга бўлинади: ҳаётни кузатиб ва таҳлил этиб ҳосил қилинган билимлар, мантиқий билим, яъни билган нарсаларини ўзаро фикрий қиёслаш ва таҳлил қилиш орқали ҳосил қилинган билимлар, амалий фаолият жараёнида ва ёки ўрганиш билан ҳосил қилинган малака ва кўникмалар шаклидаги билим. Ушбу барча билим турларининг ўзаро мувозанатда сақланиши ниҳоятда муҳимдир. Яъни, биринчидан, мантиқий тафаккур натижасида эришилган назарий билим ва инсоннинг амалий фаолият жараёнида ҳосил бўлган амалий малака ва кўникмалари ўзаро уйғунликда олиб қаралиши мақсадга мувофиқ бўлса, иккинчидан, инсоннинг ўзи эришган ва ўзгалар ҳосил қилган билимлари ҳам уйғунлаштирилмоғи зарур. Ўзгалар билими деганда яна икки гуруҳ билим назарда тутилади: а) сизнинг атрофингиздаги, сиз билан жонли мулоқотга кириши мумкин бўлган инсонлар билими, б) ўтмиш аждодлар ва бутун инсониятдан манбалар орқали етиб келган билим; Бу билим ҳам икки турга бўлинади:

а) ёзма матн ҳолидаги билимлар, в) турли ашёларда муҳрланган амалий билим натижалари; Бу икки билимни англаб етиш йўллари ҳам ўзига хос бўлади. Демак, ҳар бир инсон ўзининг назарий ва амалий билимларини, ўзи ва ўзгалар ҳосил қилган билимларни, ўтмиш аждодлар ва замондошлар билимларини, илоҳий китобларда ҳидоят учун берилган билимлар билан инсон тафаккури хосил қилган билимларни қиёслаб ва ўзаро уйғунлаштиришга ҳаракат қилиб борса, унинг адашув эҳтимоли камаяди ва бунда билимлар ишончлироқ бўла боради. Ақлий билимлар 2 хил йўналишда ҳосил қилинади: а) мантиқий тафаккур орқали, б) моделлаштириш орқали. Моделлаштириш – а) қиёсий (яъни ўхшатиш орқали), б) рамзий-мажозий, в) илмий-мантиқий тушунчаларга таянган ҳолда амалга оширилиши мумкин. Моделлар икки турга бўлинади: 1)рамзларга таянган модель 2) мавҳум атамаларга таянган модель. Бадиий адабиёт асосан рамзий-мажозий моделлаштиришга таянади. Илмий адабиёт учун рамзий модель биринчи босқич вазифасини ўтайди. Мавҳум атамаларга таянган иккинчи модель кўпроқ фалсафий тизимларга хосдир. Тажрибавий билимга ҳам 2 йўл билан эришилади: а) ҳаёт тажрибаси орқали, б) махсус тажрибалар туфайли. Яна бир бўлинишни эслаб ўтиш жоиз: аниқ ва табиий фанлар . Булар инсоннинг моддий эҳтиёжларини таъминлашга қаратилган, уларни аниқ билиш мумкин ва керак, тахминийлик бу ерда тахмин даражасида қолади. Бу билим билан на илоҳий, на ирфоний билимларни ҳосил қилиб бўлмайди, моддий воқеликдан ташқари чиқмоқчи бўлинса, тажовуз бўлади, адашувга олиб келади, ғайри илмга айланади. ижтимоий-сиёсий, аниқроғи инсонлар аро муносабатларга оид билимлар. Буларда бир натижага эришиш учун ҳам илоҳий, ҳам ирфоний, ҳам ақлий, ҳам нақлий билимларга таяниб иш юритиш керак бўлади. Бирортаси ҳисобга олинмаса, хатога йўл қўйиш эҳтимоли кўпаяди.

Маънавият ва фалсафа. Қадим Юнонда барча фанларнинг асоси фалсафа деб қарашган. Чунки авом тафаккури ўша даврда асотир даражасида эди, эътиқод ҳам шунга мувофиқ мушриклик эди. Тавҳид тафаккури дастлаб фалсафий тафаккур сифатида шакл ола бошлагани учун қадим юнон зиёлисига воқелик ҳақидаги энг тўғри билим фалсафа бўлиб англашилди. Фалсафий тафаккур юнонлар учун шу маънода илмий тафаккурнинг ибтидоси бўлди, дейиш мумкин. Асли фалсафий тафаккур Борлиқ ҳақиқатини англаб етишнинг ягона йўли эмаслиги бугунги кунда кўпчиликка маълум. Маънавиятнинг асоси уйғунликдадир. Янги давр Европа илми қуруқ схоластикага эмас, амалий тажриба (эксперимент, социологик сўров, психологик кузатувлар ва ҳ.к.) хулосаларига таянади. Аммо XVII-XX асрларда Европада эътиқод (дин) ва илм орасидаги зиддиятнинг анча жиддий чуқурлашуви кузатилди, атеизм (даҳрийлик) қудрат касб этди. Ислом минтақа маданиятида эса бундай адашувлар (пайғамбарлик ва илоҳий ваҳийни рационалистик талқин этишга уринишлар) IX-X асрлардаёқ босиб ўтилган ва X-XII асрларга келиб Форобий, Мотуридий, Ибн Сино каби буюк алломаларимиз ижоди тимсолида Борлиқ ҳақиқатини талқин этишдаги ақл ва нақл уйғунлиги асосан ўз исботини топган эди. XIX аср Европасида мантиқий тафаккурнинг юксак чўққиси Ҳегель фалсафаси ҳисобланар эди. Дарҳақиқат, олмон мумтоз фалсафасининг машҳур вакили Георг Вильгельм Фридрих Ҳегелнинг “Мантиқ илми” ва бошқа асарлари ўз даврида Европа фалсафасида катта эътибор қозонди. Унинг Борлиқ, моҳият ва тушунча ҳақидаги таълимоти кўп Европа алломалари фалсафий онгида ҳал қилувчи бурилиш ясади. Аммо марксистик фалсафа таълимида Ҳегел ҳақида диалектика қонунларини идеалистик талқинда кашф этган ярим “реакцион”, ярим “прогрессив” ғоялар ифодачиси сифатида тасаввур шакллантирилар эди. Шунинг оқибатида баъзи файласуфларимиз XX асрнинг охирги йилларида(мустақиллик даврида) тайёрлаб чоп эттирган ўқув қўлланмаларида ҳам талабаларга Ҳегел

таълимотини эскича талқинда баён қилиб келишди. Шундай талқинларнинг ҳануз китобларга кириб қолаётганлигига икки мисол келтирамиз: “Гегель тўғрисида сўз борганда унинг фалсафасидаги икки томонни - диалектик усул ва метафизик консерватив системасини фарқ қилмоқ зарур. Агар диалектик усул ўзида “рационал мағизни” - тараққиёт тўғрисидаги таълимотни гавдалантирган фалсафа шакли бўлса, унинг догматик идеалистик системаси эса консерватив, яъни тараққиётнинг тўхтаб қолишини талаб этади ва шунинг натижасида диалектик усулга тубдан зиддир” 5 [142] . “Гегелнинг дунёдаги барча ҳодисалар “мутлақ ғоянинг”, “руҳ“нинг турли кўринишларидан иборат деган фикри дунёни худо яратган деб ҳисобловчи диний таълимотнинг бошқача баён қилиниши эди” 6 [143] . Бу талқинлар шундоққина совет даврида босилиб чиққан марксизм-ленинизм фалсафасига доир ўқув қўлланмалари ва маълумотномалардан кўчириб қўйилганлигини ўша китоблар асосида “фалсафа”дан “таълим” олган биз кекса авлод яхши биламиз. Мустақилликнинг йилларида ҳам алмисоқдан қолган шундай гаплар билан китоб тўлдириш ёшлар тафаккурига қандай таъсир кўрсатишини ўйлаб кўришимиз керак эмасми? Ҳегель асарларида соф фалсафий тушунчалар бўлмиш Борлиқ, сифат, миқдор, меъёр, моҳият, ҳодиса, воқелик, тушунча, мутлақ ғоя сингари мантиқий атамаларнинг ўзига хос ички уйғунликка бўйинсундирилган тизими яратилган бўлиб, марксистлар Ҳегелни мақтаганда ҳам, танқид қилганда ҳам файласуфнинг мураккаб мантиқий мулоҳазаларини холис идрок этишни эмас, балки улардан ўзларининг қарашларига мос келувчи жиҳатларини ажратиб олиб, усталик билан фойдаланишни кўзлаганлар. Иккинчи бир улуғ олмон мутафаккири диншунос ва файласуф Людвиг Фейербах ҳам ҳануз Ҳегел “идеализми” нинг фош этувчиси ва янгидан “материализм ғалабаси” ни таъминлаган шахс сифатида эсланади. Ваҳоланки, “Христианликнинг моҳияти” китобида олға сурилган ғоялар 5 [142] Ж. Туленов, З. Ғофуров. Фалсафа.Т.-«Ўқитувчи»-1997, с. 133-134 6 [143] Ўша китоб, с. 134

фақатгина марксистик материализмга “хизмат қилиш” мақсадига бўйсундирилган эмаслиги ҳар бир жиддий олимга аёндир. 70 йил давомида жаҳон коммунист файласуфлари томонидан Европа фалсафасининг бутун тарихи худди шу тарзда марксистик ақидалар нуқтаи назаридан «андозалаб» чиқилган. Тарихда ўтган ҳар бир йирик файласуф меросининг «ютуқ» ва «камчиликлари» сарҳисоб қилинган, агар унинг мулоҳазалари «диалектик материализм»нинг бирор-бир қиррасини «исботлаш»га хизмат қилса, бу ўша файласуфнинг «прогрессив», «ҳақиқатга мувофиқ» томони, агар марксизм ақидаларига зид келса, мос тушмаса, бу унинг «реакцион», «адашган» томони экани таъкидланган. Бу ишларни анча- мунча истеъдодли олимлар «қотириб» бажаргани туфайли, совет даври “файласуф”лари улар ёзган нарсаларни ўз вақтида соф илмий ҳақиқат сифатида қабул қилишган. Бугун энди ўз хоҳишларидан қатъи назар хотирага жойлашиб олган бундай ярим ёлғонлардан халос бўлиш улар учун осон эмас. Марксизмнинг оғир жиноятларидан бири шуки, ўз даврида минглаб қобилиятли ёшларни илмда ана шундай боши берк такаббурлик кўчасига киритиб қўйиб, ҳам уларга Аллоҳ берган табаррук неъматни елга совурди, ҳам жамият ривожига икки томонлама зарар етказди. Ўша даврда фалсафа факультетларида марксизмдан бошқа яна ниманики ўргатишган бўлса, яна ўша марксизм нуқтаи назаридан ўргатишган. Бугун бизда Кантни аслиятда ўқиган нечта файласуфни топиш мумкин? Ҳегел ёки Фейербахни-чи? Афлотун ва Арасту асарларини русча таржимада агар астойдил ўқиб чиққанлар бўлса уларга минг раҳмат! Лекин булар бари ҳали Европа фалсафаси, холос. Жаҳонда яна мумтоз ҳинд фалсафасининг турли оқимлари, қадим хитой фалсафаси ва ҳоказолар бор. Агар миллий маънавиятимиз такомилига бевосита алоқадор бўлган ислом минтақаси ҳудудларига назар соладиган бўлсак, улуғ алломаларимиз Форобий, Мотуридий, Ибн Сино, Насриддин Тусий, Ибн Туфайл, Ибн Рушд асарларининг асл матнлари билан жиддий танишиб чиқиш ҳозирга келиб биздаги фалсафа билимдонларидан кимларга насиб этди-ю, уларни тўғри

идрок этиш учун яна қанча билим, қанча машаққатли меҳнат керак. Хуллас, миллий маънавиятимиз анъаналарида янги бир фикр айтиш учун ўзидан олдин яратилган маънавий бойликларни чуқур англаб етиш талаб этилади. Албатта, бу 1-2 йилда битадиган иш эмас. Бизнинг фикри ожизимизга кўра, собиқ марксизм ҳукмронлиги ўша даврда фалсафа ва унга ёндош йўналишларни танлаганларнинг кўпчилиги онгига турли йўллар билан ўзи жойлаштирган Борлиқ ҳақидаги тасаввурлар, методологик андоза ва қолипларни мутлақ ҳақиқат деб ишонтирган. Шу ишонч руҳи ва альтернатив билимларнинг етарли эмаслиги ҳануз янглиш тасаввурларга қувват бериб келмоқда. Масалан, диалектика мутлақ ҳақиқат йўқ деб ўргатади, дейди файласуф дўстимиз. Аммо яқин ўтмишда худди шу диалектика қонунларига мутлақ ҳақиқат деб қараш одат тусига кирган эди. Асли уларнинг ўзи ҳам чексиз Борлиқ ҳақиқатини моделлаштиришнинг бир тажрибаси - ўз даври талаблари натижасида юзага келган бир қолип, андоза эмасмиди? Яна бир масала – том маънодаги мустақил фалсафий тафаккур эгаси билан, ўзгаларнинг фалсафий қарашларини ўрганувчи фалсафашуносни фарқ қилиш зарурати. Раҳматли профессор Ғайбулла ас-Салом бир катта издиҳомда афсус билан айтган эди: «Фалсафа ниҳоятда улуғ нарса, аммо қани бугунги Ўзбекистонда бирорта «мен - файласуфман» деб юрак ютиб даъво қилувчи борми?» Даъвогарлар кўп бўлиши мумкин, аммо Аристотель, Кант, Форобий, Румий каби мустақил фалсафий тизимга асос солиш учун қанча билим ва истеъдод керак? Собиқ совет даврида фалсафа факультетида таълим олган, ёки собиқ совет марксист «файласуф»ларининг таълимини олиш билан кифояланиб қолган ҳар бир олий маълумотли мутахассисни, хатто у илмий даража эгаси бўлса ҳам, том маънода файласуф ҳисобласак бўлаверадими? Ғарбда муайян илм соҳасида фалсафий умумлашмалар ярата олганларга «фалсафа доктори» илмий даражаси берилади. Бизнинг фалсафашуносларимиз орасида ниҳоятда теран фикрловчи инсонлар бор. Агар улар янги воқеликни эски андазалар билан ўлчашни қўйиб, бирор

муайян фан йўналиши билан шуғуллана бошласалар, балки жамият кўпроқ ютуқларга эришган бўлармиди? Хуллас, фалсафа ва мантиқ илми ўта жиддий фанлар бўлиб, жаҳон мумтоз фалсафасини, жумладан, XIX - XX аср Европа файласуфларининг ижодий меросини мустақил ва атрофлича ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Фақат бу жиддий машғулот билан алоҳида фалсафий йўналишидаги илм ва таълим даргоҳларида шуғулланиб, асл манбалар асосида таълим ва тадқиқот олиб бориш, ҳозирги жаҳон фалсафаси ва фалсафашунослигининг етакчи намояндалари билан яқин мулоқотда бўлиб, улар билан ҳамкорликни ҳар тарафлама ривожлантириш унумли натижалар бериши мумкин. ХХ аср Европа фалсафасининг етакчи йўналишлари - Аквиналик Тома издошлари (“янги томизм”), Зигмунд Фрейд, Бертран Рассел, Людвиг Витгенштеен, Эрих Фромм, Мартин Хайдеггер, Карл Ясперс, рус мутафаккирлари Владимир Соловьев, Павел Флоренский, Николай Бердяев ва жаҳоннинг бошқа таниқли файласуфлари ижодини холис ўрганиш бугунги замондошимизнинг фикрий дунёсини бениҳоя кенгайтиришга хизмат қилади. Бундан ташқари қадим ва ҳозирги замон араб, ҳинд, қўйингки, жаҳон фалсафий тафаккури дурдоналарининг барчасини ҳам ҳар томонлама ўрганиш фойдадан холи эмас. Аммо бир нарсани ёддан чиқармаслик лозимки, аввало, фалсафа инсон маънавиятини шакллантирувчи ягона омил эмас, қолаверса, дунёнинг ҳамма илмини ҳар бир киши ўзлаштириб етказа олмайди. Шу сабабли бугунги кунда фалсафа фанини қайси чегараларда ва кимлар ўрганиши лозимлиги ҳақида атрофлича мулоҳаза билан фикрлашиб олиш ва керакли хулосалар чиқариш лозим. Бир шарти шуки, бундай фикр алмашувида қатнашувчилар доираси кенгроқ ва холисроқ бўлмоғи, фақат фалсафашунослар, ёки уларга ёндош соҳа вакилларидан иборат бўлиб қолмагани маъқул. Барча файласуф ҳам Борлиқ ҳақиқатининг асл моҳиятини англаб етишга интилади. Аммо, агар у ҳақиқий истеъдодли аллома бўлган тақдирда ҳам аслида чексиз Борлиқ ҳақиқатининг бир қирраси хусусида муайян хулосалар

бера олади, балки муайян янги жиҳатларни ёритиб беради. У яратган тизим барибир охирги ҳақиқатни ифода этмайди. Шу нуқтаи назардан, масалан, Ҳегель таълимоти ҳам воқеликнинг мутлақ ҳақиқатини кашф этган эмас, балки унинг баъзи янги қирраларига эътибор қаратиб, уларни ўз давридаги мавжуд тасаввурларга мувофиқ талқин этган, деб қаралса, тўғрироқ бўлса керак. Орадан бир аср ўтар-ўтмас Ҳегель талқинлари ҳаётни, Борлиқни тўғри англаб етиш учун етарли бўлмай қолди, чунки замон ўзгарди, XIХ аср воқелиги кечаги кунга айланди. Шу сабабли XХ аср ўрталарига келиб, мутлақо янгича тарихий воқеликда Карл Поппер сингари Европада шуҳрат қозонган файласуфлар Ҳегел фалсафасига нисбатан жиддий раддиялар билдира бошладилар. Миллий маънавиятимиз анъаналари меъёр қонунига таянади. Мураккаб воқеликнинг турли жиҳатлари аро мутаносиблик, уйғунлик бўлишигина инсоният тараққиёти учун, ҳаёт мукаммаллиги учун асосий шарт эканлигини улуғ алломаларимиз ўз давридаёқ англаб етганлар ва ўз асарларида ифодалаб берганлар. Диалектика қонунлари эса бу мураккаб дунёни, бугунги кун нуқтаи назаридан олганда, анчайин жўнлаштириб тушунтиришга уриниш сифатида баҳоланиши мумкин, шу сабабли воқеликни ўта мураккаб структурали тизим деб қараш Fарб илмида ҳам аллақачон шаклланган. Унда баъзан “қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши”, баъзан “инкорни инкор” ёки “миқдор ўзгаришлардан сифат ўзгаришларга ўтиш” тарзида тасаввур қилса бўладиган ҳодисалар учраб туради. Аммо бу қонунларни воқеликни англаб етишнинг асосий восита ва усуллари деб мутлақлаштира бошласак, дарҳол сунъий муаммолар ҳосил қила бошлаймиз. Биз совет даврида мустабид мафкурага бўйсуниб марксизм фалсафасини энг олий ҳақиқат деб қабул қилиб, барча илм ва тарбия йўналишлари марказига қўйиб келдик. Ваҳоланки, миллий маънавиятимиз тажрибасида фалсафа йўналиши , ўзининг бутун кўлами билан, инсоннинг Борлиқ ҳақиқатини излашидаги турли йўналишлардан бири деб қаралган. Дарҳақиқат, фалсафа ўзининг барча оқимларида мантиқий тафаккурга таянади. Ваҳоланки,

инсоннинг воқеликка ёндошуви фақат мантиқий тафаккур билан чекланмайди. Ибрат ва ибодат, ирфон ва риёзат, санъат ва нафосат, дид ва фаросат, ва, ниҳоят, амалий яратувчилик фаолиятининг турли йўналишлари - барчаси инсонга Борлиқ ҳақиқатини англаб етишда кўмакдош бўла олади. Асотир тафаккур, бадиий тафаккур, ирфоний тафаккур, тарихий тафаккур ва ҳоказо инсон тафаккурининг йўналишлари беҳисоб. Маънавият ўзини бир тафаккур тарзи билан боғлаб қўймайди, Борлиқ моҳиятини ва ўзининг унга нисбатини англаб етишига уринишида фақат ақлга таяниш билан чекланмайди, балки ақлни ҳам кўнгил кўзгусига сайқал бериш учун бир восита деб қарайди. Конкрет илм йўналишларидан фарқли ўлароқ, файласуф танлаган мавзу ўта мураккабдир. Борлиқ ҳақиқатининг қирралари, жиҳатлари шу қадар чексиз- ки, ҳечқачон уларни мукаммал қамраб олиб бўлмайди. Шу сабабли файласуф яратган тизим мантиқий асосланишига кўра илмга ўхшаса ҳам, аслида Борлиқ ҳақиқатини моделлаштиришга навбатдаги уринишдир. Файласуф мантиқий фикр юритади, аммо у ростмана фалсафий тизим ярата олиши учун воқеликни моделлаштириш истеъдодига эга бўлиши лозим. Фалсафий моделни илмий ҳақиқатдан фарқ қилмаслик охир-оқибатда уни мутлақлаштиришга олиб келади. Ваҳоланки, ҳар замоннинг, ҳар маконнинг, балки ҳар йўналишнинг ўз фалсафий модели бўлади. Уларни бир замон ва макондан бошқасига тақлидий кўчиришга уриниш – кўпчиликни чалғитиб қўйиш мумкин. Шу сабабли гап моҳиятан «диалектик материализм»нинг ёлғон ёки ростлигида ҳам эмас, ҳақиқат шундаки, кечаги совет воқелигида идеаллаштирилиб онгимизга сингдирилган фалсафий модел бугунги мустақил Ўзбекистон шароити учун мутлақо яроқсиздир. Бугун мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Президенти жаҳон тажрибаси ва миллий анъаналаримизга таянган ҳолда мутлақо янги модел яратмоқда ва у амалий ҳаётга татбиқ этилиб, шу кунгача ўзини оқлаб келмоқда. Унинг асосида мустақил давлатчилигимиз, иқтисодимиз, маънавий қадриятларимиз ривожланиб ва тараққий топиб бормоқда. Демак, бизнинг ижтимоий

соҳалардаги изланишларимиз айни шу умумметодологик асосга таянмоғи замон ва макон руҳининг тақозосидир. Биз бугун шу воқе моделни илмий таҳлил қилмоғимиз, уни жаҳон ва тарих тажрибаси билан қиёслаб, туб хусусиятларини кашф этмоғимиз мақсадга мувофиқ.

Похожие

Дин ва маънавият

Маънавият ва маърифат

Ворисийлик ва маънавият уйғунлиги

Маънавият ва миллий менталитет

Маънавият, сиёсат ва ахлок