logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Основы культурологии
  4. Фетишизм

Фетишизм

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB
Скачать
Фетишизм Режа: 1. Фетишизм 2. Ўз табиатига кўра, бутлар яхшилик келтирувчи ва ёмонлик ташувчи бўлган. 3. Афсунгарлик қадим замонлардан буён барча халқларда мавжуд бўлиб келган. 4.Қадимдан ўлкамизда қимматбахо ва ярим қимматбахо тошлар сеқрли кучга эга, деб эътироф этилади Фетишизм "Фетишизм" - нарсаларга сигиниш, бош чаноғининг ўзини бутга айлантиришган, бутпарастлик анимизм ва фетишизмдан кейинги поғона, аждодлар куч-кудратининг моддийлаш тирилган эътикоди, "балбал", "тул", марҳум "руҳининг нури", Фаргона водийси Қайрағоч ибодатхонасининг бутлари, Дэ-си руҳига аталган ибодатхона, бутлар ўрнига олов ёкишди, Пойкент бутхонасининг 400 мисцол огирлигидаги кумуш бути, Ибн Сино суратининг 40 нусхаси, "кўғирчокпараст"лар, фетиш каторидаги тумор билан боғлик сеҳр-жоду ва афсун (магия), кабила боши кўлида сиёсий ва диний раҳбарлик мужассам лашган, ёмон руҳларни "ҳайдаш" маросими, тумор шакллари, тумор сифатидаги остона эътикоди, "медицина" — "Сино давоси", нариги дунёнинг бу дунёдан устунлиги эътикод даражасига кўтарилади. Ибтидоий инсон айрим жонсиз нарсалар ҳам воқеаларга таъсир этиб, ўзига керакли натижага ёрдам беришига ишонган ва улардан ҳимоя сўраган. XVIII аср мутафаккири Де Бросс, африкалик кабилаларнинг шу ният билан жонсиз нарсаларга топинишидан ҳайратланиб, бу ибтидоий эътиқодни "фетишизм" - нарсаларга сиғиниш, деб атайди. Бу атаманинг инглиз тилидаги маънолари эътиқод моҳиятини тушунишга ёрдам беради: 1 - тумор; 2 - сажда килинадиган нарса; 3 - бут. Демак, бирон нарсани тумор сифатида куриб, ўз олдига қўйиб, ниятлари рўёбга ошиши учун унга сажда килиш - фетишизм, дегани. Файласуф Кант, фетишизм атамасини ибтидоий дин назария сини тушунтириш учун қўллайди. Олдинги фаслда кўрганимиздек, ибтидоий инсон нафақат одам ва ҳайвон, балки ўсимлик ва харакатсиз ашёларнинг зқам ҳаёти ва руҳи борлигига ишонган. Кант, бу ҳолатни "инсоннинг барча ташқи ҳам табиий, ҳ,ам сунъий ашёларда худди бизникига ўхшаш жони бор мавжудотларни кўришга мойиллиги - соф фетишизмдир", дея таърифлаган. Айнан фетишизм табиатни илоҳийлаштиришга келтирган бўлиб, Кант фикрича, "Қадимгиларнинг Коинот руҳи ҳақидаги тушунчаси ва Ер - бу катта жонли мавжудот, деган тасаввур - умумлаштирилган за системага келтирилган фетишизмдир". Э. Тайлор умуман руҳларга бўлган эътиқодни - "анимизм", нарсаларда мужассамлашган руҳларга эътиқодни эса "фети шизм", дея таърифлайди, ва бу эътиқод замирида бутпарастлик пайдо бўлган, дейди. Дархақиқат, бутларда анимизм ва фетишизм эътиқодлари бирлашади, деб хисоблайди олимлар. Бу борада, эрамиздан олдинги II мингйилликка мансуб Италия ва ўрта асрлардаги Самарқанд хамда Кавказ бутларига ягона битта рамз тепага қаратилган нимтухумсимон (П) шакл хослиги хамон сир бўлиб келмокда. Ахамият беринг, махсус рамз хайкалчаларнинг бош қисмида чизилган бўлиб, хорижликларининг сиймоси схематик, яъни табиий холидан йироқ кўринишда ифодаланган бир пайтда, самарқандлик бутнинг юзи аслига яқинлиги ва махаллий қиёфага эгалиги билан диккатни тортади. Турли халқларда фетиш сифатида мархум аждодларнинг бош чаноғи эъзозлангани эса, тарихдан маълумдир. Масалан, қадим яхудийлар мархум бош чаноғининг этини лой ёрдамида тиклаб, унга сиғинишган. Қадим Мисрда бош чаноғини алебастр билан қоплаб, мархумнинг юз тузилишини тиклашган. Мумиялар билан қабрга бошининг охак шакли ёки алебастр ниқобларини қўйишган - агар асли тўкилса, қайта тирилганида, илохлар ниқобига қараб тиклаши учун. Кейинги босқичда мархумнинг хайкалини ясаб, олдида "қайта тирилтириш" маросимлари ўтказилган. Бир сўз билан айтганда, қадим халқлар бош чаноғининг ўзини бутга айлантиришган ва унга сажда қилишган. Шундай сопол ниқоблардан бири Хоразмнинг э. о. V асрларга мансуб Кўйқирилган қальасидан топилгани мазкур эътиқод бизда ҳам илдиз отганидан далолат беради. Ўз табиатига кўра, бутлар яхшилик келтирувчи ва ёмонлик ташувчи бўлган. Инсонлар яхшилик маъбудаларидан нажот истаб, уларга сиғинишган ва хайкалчаларини уйларига ва ибодатхоналарга қўйишган. Хоразмнинг Бозорқалъаси ёнидан қўлда ишланган аёл хайкалчасининг бошсиз танаси топилган. Ғарб олимларининг фикрича, бутларнинг бошсиз топилиши илтимосни бажармагани учун жазо бўлган. Наршахий маълумотига кўра, Бухорода ахоли Олов уйидан муқаддас олов олиб, хар йили махсус маросим куни шох шахсан келадиган бозордан эса, янги бутларни харид қилган. Мазкур, бутлар сотилган бозор Мох (Ой), деб аталишидан олимлар унинг Ой илохи эътиқоди билан боғлиқлиги хақида хулоса чиқаради. Беруний маълумотларига биноан, Фервердин-Мох ёзнинг бошланиш байрами бўлган, Тир-Мох - куз бошланиши, Михр-Моҳ - қиш бошланиши ва Дей-Моқ - бахор боши. Рўзидей ба Михр (у яна Пайкан деб хам аталган) хамир ёки лойдан одам шаклидаги бут-хайкалча ясаб, дарвоза олдига қўйишган. Наршахийнинг Бухорода сопол ва ёғочдан кўплаб бутлар ясаш таомили хақидаги ахбороти шу орқали тушунилиши мумкин, деб ҳисоблайди олимлар. Пировардида, фетишизм ёғоч, лой ва ўзга моддалардан бутлар ва туморлар ясашга келтириб, руҳлар ва тотем аждодлар куч- кудратининг моддийлаштирилган эътикоди пайдо бўлади. Илох ларнинг темирдан ясалган тасвирлари хам бўлган. Аммо улар асосан ёғочдан ишланганлигини, араблар Самарқанд ва Пойкентни ишғол этганида кўплаб бутларни ёқиб юборгани ҳақидаги маълумот тасдиқлайди. Улар мато либосларга кийинтирилиб, қимматбахо тошлар билан безатилган. Маъбудаларнинг лой ва сопол қайкалчалари ўртаҳол аҳоли уйларидан топилиб, ўзига тўқ хона донларда бронза, олтин, фил суяги ёки тилладан ясалган ҳайкал чалар ва диний мазмундаги деворий тасвирлар мавжуд бўлган. Лекин жамоанинг барча аъзолари шахар ибодатхонасига борган ва, шу тариқа, эътиқод ришталари хаммани боғлаб, жамоанинг энг юкори поғоналаридан энг қуйи қатламларигача қамраб олган. Ўзига хос ғоявий мухит яратилиб, аҳоли тоат- ибодат, ҳукмронларга бўйсуниш рухида тарбияланган ва илохий кучларга сажда қилиб, тақводор бўлиб яшашга интилган. Жодугар ва афсунгар(шаман)лар эса, бут-туморлардан фойдаланиб, инсон онгига ўз таъсирини кучайтиради. Кейинги поғонада катта бутхоналар қурилиб, турли илоҳ-маъбудаларнинг катта хайкаллари ўрнатилади ва уларга сажда қилиш маросимлари шаклланади. Эрамиз бошида Фарғона ва Хоразмда аждодлар эътиқоди билан боғлиқ бутлар алохида ўрин тутгани маълум бўлиб, улар ибодатхоналар ва мақбараларга қўйилган. Қашқадарё воҳасининг Ерқўрғон ибодатхонасида ҳам мархумларнинг хайкаллари мавжуд бўлиб, диний маросимларда қавм- гқариндошлари уларнинг атрофида хотирлашга тўпланиб, таомлар тортилган. Сопол хайкалчалар уста ясаган қолипдан кулоллар томонидан бажарилиб, Хоразм обидаларидан 1980-йилларга келиб, антик даврга оид 250 та аёл сопол хайкалчалари ва синиқлари, эркакларники - 115 та ва бир нечта болаларники топилган. Ҳайвонларнинг ҳайкалчаларига эса, қолипда эмас, асосан, қўлда шакл берилган. Бироқ сувдон (фляга)нинг биқини ва ўймакор рельефлардаги расмлар, хум бошига ёпиштирилган ҳайвонларнинг қуббача бошлари ва ўчоқ таглама сидаги от боши шакллари қолипда бажарилган. Сопол буюмлар Хоразмда эрамиздан олдинги IV асрда пайдо бўлиб, IV асргача ишланган. Кейинчалик эса, ганчдан ясала бошлайди. Шуниси диккатта сазоворки, вужудга келган заминдан четга тарқалган бут ва қайкалчалар баъзан асл қолини кўчирилган ерида сақлаб қолиб, яратилган заминида ўзга динлар билан омухта бўлиш натижасида ўз қиёфасини ўзгартирган. Ўлкамизда кадим замонларда бутлар ўрнида бир бўлак тош ш ак ли да н м а рх ум ни нг р ух ин и б ил ди рг ан қ ўғ ир чо қл ар га ч а ишлатилгани маълум. XX аср бошида Зарафшон дарёбўйи ахолиси йигит ёки киз кабри устига жинсига монанд кўгирчок қўйиб, мархум либосларидан тикилган кўйлакка ясантиришган. Тошкентда XX аср бошида хам қабрларга қўғирчоқ қўйишган экан. Яъни бу одат мархумга хамрох бериб, тирикларга тегмаслигини илтижо этишни билдирган. Шунингдек, мархум рухи келиб, қабр тошида қўнишига ишонишган. Фарғона водийси қирғизлари XX аср бошида ҳам мархумнинг тасвирини ясаб, унда руҳи яшайди, деб ишонишган ва номини "тул" дейишган. Уни мархум кийимларига кийинтириб, ўтов бурчагидаги парда ортига қўйишган. Бурчакда, 40 кунгача мархум "рухининг нури" деб, шамлар ёкик турган. Мехмонлар келганида, унинг олдида аёллар йиғи-сиғи қилиб, севикли хотини юзларини тимдалаган. Бир йилгача уни сақлашган ва кейин беванинг мотам кийими билан бирга ёндиришган ҳамда яқин-қариндошларга хотирлаш зиёфати беришган. "Манас" эпосининг қахрамони шундай насихат қилади: "ўлимимдан кейин севимли Гулойим тасвирим олдида туну-кун ўтирмасин ва кўз ёшларини тўкмасин". Қозоқларда хам шундай одат кузатилган. Аслида, тул одати хақида дастлабки маълумотлар қадим туркий қабр тоши ёзувидан маълум: "61 ёшимда кўк самода Қуёшни кўрмай қолганимда, бекам уйимда тул ясади". Рус тилининг изоҳли луғатларидан В. Радлов асарида бу сўз "бева " деб талқин этилгани ҳозирги туркий тиллардаги маъносига мос тушади. Шу билан бирга, айрим олимларнинг фикрича, тул сўзи қадим туркий лаҳжаларда "рух" маъносини англатган, кейинчалик эса, унинг бирламчи моҳияти унутилиб, "бева" маъносида ишлатила бошлаган. .. Афсунгарлик қадим замонлардан буён барча халқларда мавжуд бўлиб келган. Масалан, 10000 йил олдин Австралияда болаларнинг бошини сикиб, япалоқ қилишган. Тарихчиларнинг фикрича, бу одат боланинг чиройини очишга қаратилган. Аммо диний нуқтаи назардан, бошининг бундай шакли - шаманларнинг қиёфаси алохида тоифа сифатида яккалашганидан далолат беради. Ибтидоий жамоада ғор ва цоя деворларига туширилган турли нуқтасимон расмлар афсун маросимларида ишлатилган. Уларнинг кўпчилиги овга бағишланган бўлиб, уларда инсон ва хайвонлар, хайвон терисини кийган инсонлар ёки яриминсон-яримхайвон тасвирлари акс этган. Инсонлар, шу таригқа, ов омадли бўлишини тилаб, аждодларнинг рухлари ва тотем хайвонлар мададига ишонган. Яъни анимизм ва тотемизм афсун тасвирлари ва маро симлари орқали ўз ифодасини топган. Ҳар бир ибтидоий инсонлар гурухининг ов учун ўз худуди ва ўз "оқсоқоли" - кабилабоши бўлиб, унинг кўлида наслдан-наслга ўтувчи сиёсий ва диний рақбарлик мужассамлашган. Қабила топинган бут-худолар қаторида энг олийси унинг аждоди бўлиб, у турли диний маросимларга бошчилик қилган. Аммо вақт ўтиши билан диний хукмронлик махсус тоифа одамлар қўлига ўтади. Ўзига хос ихтисослашув юз беради. Эндиликда қабилада эркак ёки аёл (рух жинсий жихатдан аёлни танлаб, унга ўз кучини берган) афсунгари бўлиб, у рухлар ва ғайритабиий кучлар билан мулоьқот қилиш қудратига эга бўлган. Шу туфайли у, гурух аъзоларининг хаёт-мамоти, овнинг омадли ўтиши ва озиқ-овқат етарли бўлиши, урф-одатлар авлоддан- авлодга ўтишини таъминлаши керак бўлиб, ьқабиладошларига табиблик хам қилган. Хуллас, мазкур афсунгар қабила рухонийси сифатида катта таъсирга эга бўлиб, жамоат хисобига яшаган ва маросимлар ўтказган. Айрим холларда унинг хукми қабила бошлиғининг амридан устун турган. Дархагқиқат, одатда, афсун билан махсус тоифа одамлар - жодугар ва афсунгар, парихонлар шуғулланиб, олий кучларга инсон ёки жамоа илтижоларини "етказган" ва жавобни талқин этган. Рухлар билан мулоқотга киришиш асносида афсунгар-парихонлар ёки қўнғироқ оханглари жўрлигида дуолар шивирлаб, раксга тушган, сакраган ва, шу тариқа, жазавага тушган. Одатда, улар кетидан томошабинлар хам жазавага тушиб, парихон ўзидан кетган ва, айнан шу лаҳзалар у олий куч ёки руҳлар билан мулоқот қилаяпти, деб хисобланган. Суцчи Хоразмда сув ва олов ёрдамида ёмон назар - суқни хайдаб чиқариш маросимини ўтказиб, бу икки мухит эътиқоди Хоразмда қадимдан ривожланган. Барча мазкур мар осимларда иримини килиш биринчи ўринга чиқиши дикқатга сазовор. Европада XVIII асргача саьқланган иримга мувофиқ, никох лайти кимдир қулфни қулфласа ёки арқон(ип)да тугун бойлаб, сувга ташласа, келин-куёв бахтли бўлмайди. Ягона чора - қулф тки ўша ипни топиб, ечиш бўлган. Бу борада Мухаммад лайғамбарга вахий келмай қолганида, кайси аёл арқонни 11 марта тугиб, кудукка ташлаганлари ва улар ечилгандан кейингина, яна захий нозил бўлганини Қуръондаги "Ал-Фалақ" сурасидан эслаш. кифоя. Ўрта Осиёда афсунгарлик кадимий диний катлам сифатида маълум. Геродотнинг хикоя қилишича, массагетлар гулхан атрофига ўтириб, унга аллақандай ўсимлик-меваларни ташлаган, хидига маст бў либ, атрофида ракс тушган. Буни кейинчалик дарвешларнинг зи кр тушиш ибтидоси, деб хисоблашади. Умуман олганда, турли халқларда рақс тушиб, айланиш - харакат ва дунё ривожининг зарурий манбаи сифатида талгқин этилган. Ўзбекларнинг "Ҳаракатда ~ баракат" тушунчасини эслаш кифоя. Ўлкамизда афсунгар сифатида бахши, парихон ва фолбин -тамалари ишлатилган: бахши шоир-ашулачи сифатида одамларни -.даволаган; парихон - парилар ёрдамида келажакни каромат этган; 1оин инсон тақдирини кўра билган. 39:3: зВ Афсунгарлар башоратгўй :л-,м хисобланиб, келажакни олдиндан айтишган, ўғрини топиб, касалларни даволашган. Эрамиздан олдинги мингйилликнинг иккин- чп ярмида улар доира ва торли мусиқа асбобларидан фойдалангани Ўрта Осиёда топилган тош хайкал қўлида торли, елкасида эса зарбли мусиқа асбоблари билан тасвирланганидан хам маълум. 8: 144 Афсунгарларнинг хосиятлари авлоддан-авлодга ўтиши ва улар хомий рухлари химоясида бўлгани ва улар ёрдамида даволашйга ишонишган. Зарафшон вохасида XX асрда хам ёмон руқларни "хайдаш" маросими мавжуд бўлиб, олдинига Аллох номига хамду с а н о ў қи л г а н , к е й и н а н и м и з м р у х л а р г а и ш о н ч д о и р а с и д а зардуштийлик руҳлари "чақирилган". 271: 1(Ш XX аср бошида ёмон назар ёки зиён етказувчи алвастилар домига тушган одамнинг ғуборини отинойилар "ҳайдашган" ва кейин мулла келиб "дам солиб, ўқиган", яъни қадимги эътиқодлар ислом қобиғида омухталашган. Фолбинлар эса, қўлига тасбеқ ёки китоб олган ва ҳомийлари сифатида дарвеш-қаландарлар ёки эшонларни номлаган. Умуман олганда, Ўрта Осиё афсунгарлигини дарвешлар билан боғлашади: иккалови қам кулоқ кийиб, жазавага тушган ва садр солган. \/ Сурхондарёнинг Болаликтепа ибодатхонасида исириқдон олдида ноксимон 2,5x2 см кумуш халқада яшил ранг ойнадан ишланган туморда бола эмизаётган аёл тасвирланган. Бола ушлаган Она илоха ва хомиладор аёллар хайкалчалари сехрли кучга эга бўлиб, бола туғиш рамзи сифатида Улуғ Она, Анахита ёки Ер онаси, Кушон тангаларидаги Наная эътиқодлари билан боғланган. 521: 1аЬ1. ХСУ : 2 9: 131 Мисрнинг энг машхур илохаларидан Изида сиймоси бутун дунё бўйлаб тарқалиб, Бактрияда хам унга топинишгани азалдан маълум. Миср хайкалларида ушбу илоха, кўпинча, ьқўлида бола ушлаган холда тасвирланиб, кейинчалик, бу мавзу қўлида Исо пайғамбар билан тасвирланган Биби Марям икона(расм)ларига таъсир ўтказганлиги шубхасиз. Қадимги ақидага мувофиқ, Она илоха қўлидаги ёки ёнидаги бола насл давом этишини акс эттирган ва тумор сифатида келинларга барака берган. Қайси халгқда қандай аталганидан қатъи назар, тумордаги Она илоха хосилдорлик ва наботот илохаси эканлиги аён. Унга барча мавжудот бўйсуниб, топиниш маросимларида шовқинли мусиқа ишлатилган. Туморлар эркаклар, аёллар, болалар, хайвонлар учун алохи- да бўлиб, яна сохасига қараб хам фарқ қилган. Масалан, Хумсонда топилган эрамиздан ол- динги II мингйилликка мансуб бўлган бронза гур- зининг тепа қисмида тас- вирланган сигир соғаётган аёл сиймоси сехрли ту- мор вазифасини ўтаган (27- расм). Шунга ўхшаш асони Месопотамияда иморат мустахкам бўлсин д е б , у й п о й д е в о р и г а к у м и ш г а н Сурхондарёнинг Сополлитепа обидаси дан топилган ва эра- м и з д а н о л д и н г и I I мингйилликка мансуб бўлган салиб шакли- д а г и т у м о р - м у х р г а туширилган хайвонлар т а с в и р и н и т о т е м в а асотир-эътиқод рамз лари сифатида кўриш мумкин (28-расм). Мухрнинг бир томонида шер, эчки, грифон ва тўнғиз бошлари тасвирланиб, орьқа томонида - тўрт томонга ўрмаловчи илонлар акс этган. Бу тум ор сехр- ж оду рам зи сиф атида қўриқлаш вазифасини ўтаган, деб хисоблайди олимлар. Тўрт томонга йўналтирилган илонлар муқаддас маконни белгилаб, у одамни қўриқлашига ишонишган. Шу билан бирга, ов жодусида хам ьқўлланилган, дейишади. Туморлар мазкур икки томонлама маънога эга бўлгани таъкидланади: хам олам тузилишининг рамзи, хам инсонни шу орқали мухофаза этиш қобилияти. 31: 24; 34а:1 ° Бухорода илон боши тасвирланган билагузуклар бўлиб, унинг тасвири болалар чопонлари орқасига хам тикилган. Хива- ликларнинг кенг билагузукларида қурбақа тасвирланган. Бунинг маъноси -- ёмон кўз, ёмон кучлардан асраш бўлган: ажина - девлар шу хайвонларнинг қиёфасига киргани туфайли, ўз аксини кўриб, одамга ёмонлик келтирмаслигига ишонилган. Қундуз қўнғиз (скарабей) шохлари хам асровчи ва болажонлик тумори сифатида турли ашёларда ишлатилган. Балиқа муқаддас тоза мавжудот сифатидаги муносабат ўлкамизда қадим замонлардан кузатилиб, бу эътиқод Авестода хам ўз аксини топган ва турли туморларда ишлатилган. 80: 284 Ўрта Осиёда муқаддас хайвонлар қаторига, авваламбор, қўй ва тоғ эчкиси кирган бўлиб, туморларда энг кўп улар тасвирланган. Хоразмда цўй суяги бўлаклари - элештерик, турли нақшлар билан безатилиб, аёллар ва С, :р т тэрнинг бош кийимига тикиб қўйилган. о ш и қ л а р и т у р л и м а р ж о н л а р д а и ш л а т и л г а н , л а в х л а р д а ш о х л а р и к у й и л г а н Қорақалпоқларнинг анъанавий бош кийими - саукеледа хам қўй шохлари тасвирланган кумуш пластинкалар тикилиб, кўкрак хайкали хам қўй шохларига тагқлид қилади. Туя жуни хам турли туморлар таркибига кирган. 152:36 Ҳозирги кунларда бу рамзларнинг маъноси унутилган бўлса-да, анъанавий кийим ларда учраб туради. Қадимда Бухоро ахолиси ва бошқа минтагқаларда қирғовул, хўроз, товус ва каптар муқаддас кучга эга, деб хисобланган ва танасининг қисмлари туморларда ишлатилган. Улар "Қуёш" қушлари сирасига кириб, хосилдорлик ғояси билан боғлиқ бўлган. 276: 33 Цуш мавзуси турли кийим ва қимматбахо буюмларда хозирги кунда хам аксини топган. Самарқандда пешонага тақиладиган мохи тилло ва Бухорода шунга ўхшаш бибишак ва сарсузон тақин-чоқларида қушлар тасвири бўлган. Айниқса, Қўқон заргарлари м ахсулотларида қушлар м авзуси кенг ишлатилган. Чаккага тақиладиган зирак хам ьқушни ифодалаган. Бу тақинчоьршр ёшларга бахт келтиришига ишонилган. 123: Дарахт ва буталар хам ғайритабиий кучга молик, деб улардан тумор ясашган ва кийимларга тақишган. Энг муқаддас дарахтлар қаторига тут, жийда, дўлана, наъматак, анор ва бошқалар кирган. Тутдан учбурчак туморлар ясалиб, устига нақшлар туширилган, пастига маржонлар тақилган. Жийда, бодом, писта, анор, тут уруғларидан тузилган маржонлар ва ичига пиёз, саримсоьқ, исириқ ва гармдори тикилган халтачалар энг қадимги тумор-тақинчоқларга киради. Жийда, бодом, писта, тут ва анор доналари аёлларга серфарзандлик ато этишига хам ишонилган. 378:1а5 и сл - I .Қадимдан ўлкамизда қимматбахо ва ярим қимматбахо тошлар сеқрли кучга эга, деб эътироф этилади ва, шу боисдан, улар халц табобатида хам кенг қўлланил- ган. Шулар қаторига лаъл, ёцут турлари, зумрад тош, марварид, қахрабо кириб, энг кўп учрайдиганлари қаторига сердо- лик (қизғиш рангли тош), феруза ва денгиз маржони кирган. Қимматбахо тош- лар билимдони Берунийнинг айтишича, бу т о ш л а р у н и н г д а в р и д а х а м т у м о р вазифасини ўтаган ва, жумладан, феруза - ғалаба нишонаси, ёмон кўздан сақловчи ва мансаб тоши хисобланиб, мартабали одамлар уни тақишни хуш кўрган. Бухо- рода XX аср бошларида хам кўпқиррали сердолик тошларини бўйнида кумуш гардишда тақиб юришган. Устига арабча ёзувлар ёки турли нақшлар туширилга Сердолик - • Мухаммад пайгамбарнинг севимли тоши бўлган, дейишади, шу билан бирга, мазкур тош ўлкамизда исломдан анча олдин машхур бўлганини хам инобатга олиш керак. Энг қадимги туморлардан бири - таркибида каури чиғаноқ- лари бор тақинчоқлар саналган. Хоразмда улар болаларни ёмон кўздан асрагич сифатида эрамиздан олдинги III асрдан маълум бўлиб, илон боши дейилган. Қозоқларда каури чиғаноғи "жилан баси" деб аталган ва қирғизлар хам уларни тақан. Ҳатто энг қадрли туя, от ва қўчқорларга хам шундай туморлар тақишган ёки жабдуғига тикишган. Ёмон кўздан асраш ниятида болаларнинг дўпписига тикишган. қадимги чаккалик тақинчоғида ёмон кўз тегмасин, деб қизларнинг юзи атрофини қуршаб олган. Эркаклар зиёфатида ўйин тотилари вазифасини ўтаган. Фаргона водийсида сатхи йўлбарс терисига ўхшаш чиғаноқлар "туя кўзи" дейилган. Халтачаларда кўзмунчоқ сифатида туз олиб юришган. Пичоқ ва қайчилар хам тумор бўлиб, туғаётган аёлнинг ёстиғи остига қўйилган ва сўзаналарда уларнинг тасвирлари кўплаб учрайди.Қашқадарёнинг Ерқўрғон ибодатхбнасида топилган ва эрамиз бошига мансуб бўлган шахар мудофаа деворининг бир қисми, қуббаси ва камон отиш учун шинак тасвирланган кичик тилла буюм топилди. Орқасида кийимга тагқиш учун тўғноғич борлиги унинг тумор сифатида ишлатилганидан далолат беради. 391: ш Ўлкамиз ибодатхоналаридан топилган цўнгироцчалар, улар- нинг Варахша девор тасвирларидаги ифодаси, Болаликтепа тасвирларидаги кийимларда акси тумор вазифасини ўтаган бўлиши керак, чунки унинг жаранглашидан ёмонлик ва қоронғилик жинслари қочади, деб хисобланган. Зардуштийлар хўроз қичқириғи хам шу вазифани бажаришига ишонишган. қ Қадимда афсунгар кучга эга тумор ашёларидан яна бири -"жада" тошидан ишланган қурбақа ва тошбақа хайкалчаларининг ёмғир "чақиришига" ишонч кучли бўлиб, уни бахт ва фаровонлик келтирувчи тумор сифатида тақишган. Масалан, Сурхондарёнинг Сополлитепа обидасидан қурбақанинг тош хайкалчаси, Варахшада ганчкори тасвири, қурбақа шаклидаги маржон донаси Хоразмнинг Тупроққалъа ва Тошкент вилоятининг мақбараларидан топилган. Тошкентнинг X асрга мансуб Бинкет обидасидан топилган идиш синиғида хам қурбақа тасвирланиб, Самарқандда топилган XV асрга оид панжаранинг мармар устунида хам худди шу тасвир ўйилган. Ерқўрғондан топилган ақиқ(агат)дан ишланган қурбақа хайкалчаси Сополлитепа топилмасига ўхшаш бўлиб, ўлкамизда бронза даври қадим зироат цивилизацияларидан бошлаб, намлик ва ёмғирнинг эн г қа ди м г и р ам зл ар ид ан б ир и х ис об ла на ди . Қу рб ақ а ём ғи рл ар пайти пайдо бўлиб, сув, яъни цуйи - хтоник дунё рамзи бўлган. Ҳ ин ди ст он да ём ғи рн и хо зи р х ам цу рб ац а ё рд ам ид а ча қи ри шг а уринишади. Ўрта Осиёда қурбагқа тум орларининг топилмалари Рем пель Л.И. ва Шевяков А.И. тадқиқотларида батаф сил тарзда келтирилган. у Дарқақиқат, бундай туморлар бутун дунё узра кенг таргқалган бўлиб, Француз олими Де Люм ле, "Ф ранцияда энг қадим ги санъат нам ун ас и ёв во йи бу қа ё ки зе бу шох ид ан ў йил га н лин га м ( эр ка к- ларнинг жинсий унсури)", деб хисоблайди. 1 7 6 : 2 5 8 Юнонлар ва римликлар Дионис (Вакх) байрам маросимлари пайти хосилдорлик рамзи - лингам тасвирини кўтариб юришган. Шарқда лингамга т оп ин иш ур ф б ўл га н ж ой ла рд аг и ун ин г ус ти га ўт ир иш о да ти га т а қ л и д а н , қ а д и м г и Р и м д а к е л и н л и н г а м т а с в и р и г а ў т и р г а н . Шунингдек, хиндлар хам , аввалига Шива худосига топиниш учун лингам шаклидаги устунга сиғинишгани маълум . Яъни шу туф ай- л и , т а б и а т н и н г я р а т у в ч а н л и к қ у д р а т и д а н б а х р а м а н д б ў л и ш н и я т к илинган. Самарқанд музейи ва Москванинг Эрмитажида хосилдорлик девлари(жин)нинг хайкалчалари сақланади. Улар VI-VIII асрлар Самарқандига мансуб бўлиб, оёқлари балиқтангали куракоёгқа ёки туташпанжага ўхшашига қараб, олимлар уларни "Шохнома"даги "юмшоцовцлп" хосилдорлик жини Нерпатга қиёслаб, қосилдорлик кучларига мансуб, деб қисоблайдилар. Агар қайкалчанинг бошидаги тешикдан сув қуйсангиз, пастида бўрттириб тасвирланган линга- мидан фавворадек отилади 34э: 138 (30-расм). Сурхондарёдан хам шунга ўхшаш хосилдорлик тумори топилиб (31- расм), Бухоро вилоятининг Цизилцир II обидасидан топилган қўл ишорасининг тасвири хам шу қарашдан дарак беради Кушон даври Бактриясида қабрларга шунга ўхшаш турли тумор ва тақинчоқлар қўйилгани 33-расмдан аёндир. Қадим Сўғдда бало-цазолардан асровчи ва фаровонлик ато этувчи тумор сифатида остона эътицоди бўлиб, VII-VIII асрларга мансуб ибодат мажмуаларида унга қурбонлик келтириш Сўғднинг Афросиёб ва ўзга обидаларида кузатилган. 43: 199 - 207 Яъни остона фетишизм эътикоди даражасига кўтарилган. Ўрта Осиёда остона аждодлар рухига эътиқод билан боглиқ, деб хисоблайди тадқиқотчи, чунки гқадимда остона тагида ёки ёнида дафн этиш таомили маълум. Масалан, Бухоронинг Цизилқир I ва Сеталак I мажмуаларида остонага кираверишда кохинлар дафн этилгани хам шу эътш$одга тақалиб, Бактриянинг Жарқўтон ибодат мажмуаси муқаддасхонасининг остонаси тагида одамнинг кумуш хайкалчаси кўмилгани хам шу қаторга киради. 391:274; 367:12 Сиёвуш қабри Бухоронинг шарқий дарвозаси олдида бўлган. Умуман, қадим дунёнинг турли халқларида уй, ибодатхона, шахарга кириш жойи эъзозланган ва бу мавзу адабиётда хам кенг талқин топган. Самарқанд ва Бухоро мадрасаларининг кириш қисмида жамиятда хурматга сазовор арбобларнинг қабри жойлашган. Шу билан бирга, остона уйни ташқи дунё билан боғловчи ва ёмонлик киришидан сақловчи жой хисобланган. Сўғдда уйга қоронғи тушганидан кейин келган мехмон эшикдан киришидан олдин оёғи остига софланиши учун ўчоқдан озгина кул ва чўғлар ташланган. Ҳомила хонасининг остонаси тагига ёмон кучлардан асраш учун пичоьқ қўйишган. Хоразмликларда умри билан берган бўлсин деб, чақалоқнинг киндик риштасини остона устида болта ёки ўроқ билан кесишган. Ўлкамизда бундай болаларни Остонақул деб аташган. Самарқандда чиллали чақалоқ бор уй остонаси олдига мевали дарахтнинг қозиғини цоцтб қўйишган ва кираётган одам қўли билан уни уриб, ичкарига кирган. Зарафшон водийсида чилласи чигқан болани еттита уйга олиб бориб, "пирлар остонаси" деб, остонаси чангини лабига суришган, ўчоқдан эса "пирлар кули" сифатида кулини суртишган. Келин-куёвлар ёки хурматли мехмонларнинг оёғи остига остонада қурбонлик ь$илиш одати хозир хам маълум. Шу тариқа, оиланинг янги аъзоси уй аждодлари панохи остига олинган ва улар шафқатига эришган. Ўлкамизда чорвани биринчи марта яйловга олиб чиқишдан олдин остона тагига ўроқ ёки болта қўйишган, жони темирдек цаттиц бўлсин, деб. Касалликни даволаш ва ёмон кўздан асраш учун остона устида табиблар сехр-жоду билан боғлиқ қатор амалларни бажарган. Хоразмликларда мархумни уйдан олиб чиқишдан олдин уч марта остона устида пастлатишаркан, тирикларни ортидан эргаштирмасин, деб. 43: Аждодлар эътиқодига сажда қилиш фақат қабрига танга қўйишда эмас, бошқа одатларда хам аксини топган. Афросиёбда VII асрнинг охирги ўн йиллигига мансуб зодагонлар уйлари қазиб очилганида, катта зал олдида ўлкамиз учун анъанавий уй ибодат- хонаси бўлгани аниқланди. Залга кириш остонасининг тахта кесакиси тагидан махсус чуқурчада 696-698 йиллари зарб этилган Сўғд бронза тангаси топилди. Иккинчи уйнинг остонаси тагидан хам 710 йиллар зарбига мансуб танга чшқади. Тангалар янги зарб этилиб, хали муомалада бўлмагани, яъни кучи кўпроқ, деб ўйлашгани диққатга сазовор. (Бувим билан бобом хам менга болалигимда янги, хали муомалада юрмаган тангаларни ҳадя қилишарди байрамларда). Тадьқиқотчи, тангалар доим остонадан чиьқишда ўнг томондаги кесакига қўйилганига диққат қилиб, демак, унга муқаддас маъно берилган дейди. Мисол учун, ўзбек мақолини келтиришимиз мумкин: "ишинг ўнгидан келсин". Хулоса тўғри: янги уй қуришдан олдин, хотиржамлик ва фаровонлик тилаб, аждодлар рухига курбонлик келтирилган. Қазилмаларни олиб борган X. Охунбобоев бундай топилмалар бошқа минтақаларда хам мавжудлиги асосида бу холни қадимий одат, деб тальқин этади. Олим турли манбаларга таяниб ўтказган тахлил шуни кўрсатдики, Зарафшон водийсида чақалоқни чўмилтирганда, тоғорага кумуш танга солинарди, келин- куёв тепасидан тангалар сочиш таомили хозир хам сақланиб қолган, жинслардан танга олса, у сарф қилинса хам, эгасига қайтиб кела- верар экан. Умуман, ибодатхоналарда эшикнинг кесакисидан кираве- ришда, ён томонида атама нарсалар ташлаш учун махсус токча қилингани маълум. Диний маросимларда ишлатиладиган синган ашёларни алохида жойларда кўмишган, чунки ибодатхонадан олиб чиьқилиши ман этилган. Шу ернинг ўзида махсус қатламда фақат кийик ва куй шохлари атама этиб кўмилган. Бир сўз билан айтганда, қадимда инсон ўзини ёмонликдан асраш ва яхшилик тилаш ниятида турли туморларни ишлатган. Шу билан бирга, халқнинг мазкур эътиқоди турли даврларда турли диний эътиқодлар томонидан таъқиб хам этилган. Масалан, Зар- душт Ахура Маздага ваъда беради: "Шунда мен қақшатарман Жодугарларнинг барин". Яъни зардуштийлик ўзидан аввалги ибтидоий диний урф-одатлар, сехр- жодуларга ишонишни қорала- ган. Ибн Сино тиббиёти эса, сехр-жоду ва динга асосланган даволашдан билим ва тажриба асосидаги даволашга ўтишни юзага келтиради. Бу услубнинг ёзма равишда акс этиши унинг бутун дунё бўйлаб кенг тарқалишига олиб келади ва ватандошимиз номи билан аталган "медицина" - "Сино давоси" деган соха пайдо бўлади. Юқорида кўриб ўтган мисолларимиз ўлкамизда фетишизм - бутларга сиғиниш эътиқодини намоён этиб, мазкур йўналиш рухларга ишонч билан биргаликда, инсонлар онгига хукмрон бўлгани аёнлашди. Шу билан бирга, назаримизда, фетишизм - ибтидоий диний тасаввур ва қарашларнинг охирги палласини белги-лади. Анимизм ва тотемизм ўзининг моддий акси ва шаклини топиб, шу асосда, диний эътиқод кўринишлари мураккаблашиб боради. Бу жараён эса, пировардида, олий кучга ишончнинг рухий шаклига олиб келади - Борлиқни яратган Худонинг яккалиги тан олинади. Диний эътиқодлар тарақиёти худди бир доирасимон харакатни нихоясига етказиб, қиёмига эришади. Аввалига рухлар ва аждод-ларнинг хамма нарсага қодирлиги инсонлар тафаккурида мужас- самлашади, кейинчалик эса, улар инсонлар хаётига аралашиб таъсир ўтказишига бўлган ишонч фетишизм ашёларида моддий шакл олади. Рухий таъсирнинг вақт ва макон узра силжиши эъти- қоднинг моддий ашёларда хам шаклланиши мумкинлигига замин яратади. Натижада, инсон шу хулосага келдики, агар у тинч яшашни ва омадли бўлишни истаса, мазкур ғайритабиий олий кучларга ишониб, сажда гқилиши, уларга эхтиром билдириб, қурбонлик келтириши лозим. Олий куч хомийлигисиз инсон ўзини кучсиз ва химоядан махрум, деб хис ьқила бошлади. Яъни нариги дунёнинг бу дунёдан устунлиги эътицод даражасига кўтарилди. Адабиётлар: 1. Бромлей. Ю.В. Очерки теории этноса. – М.,1983. 2. Леви-Строс К. Структурная антропология. – М., 1983. 3. Орлова Э.А. Введение в социальную и культурную антропологию. - М.,1994. 4. Этнология /Под. ред. Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. – М., 1994. 5. Лурье С.В. Историческая этнология. – М., 1998. 6. Садохин.А.П. Этнология. М., – 2000. 7. Жабборов. И. Ўзбек халқи этнографияси. – Т.,1994. 8. Жабборов И. Жаҳон халқлари этнологияси. – Т., 2005.

Похожие

Илк диний эътиқодлар
Фетишистик диний эътиқодлар генезиси
Марказий Осиё халқлари динлари ва эътиқодлари манбаларининг тарихий жиҳатлари
Диннинг ибтидоий шакллари
Анимистик диний эътиқодларнинг пайдо бўлиши ва унинг илмий аҳамияти