Tabiat bilan tanishtirish metodikasining fan sifatida shakllanishi (1-Amaliy mashg‘ulot) - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Tabiat bilan tanishtirish metodikasining fan sifatida shakllanishi (1-Amaliy mashg‘ulot)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

25.599609375 KB

Tabiat bilan tanishtirish metodikasining fan sifatida shakllanishi (1-Amaliy mashg‘ulot) Reja: 1.“Avesto” tabiatni muhofaza qilishga oid ilk yozma manba. 2.Markaziy Osiyo mutafakkirlarining tabiatshunoslik fani sohasidagi ilmiy meroslari. 3.Fanning metodika sifatida yaratilishida pedagog asoschilarning qo‘shgan hissalari.

“Avesto” tabiatni muhofaza qilishga oid ilk yozma manba. O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan o‘zbek xalqi qadimdan ekologik madaniyat merosiga ega. Eng mo‘tabar, qadimgi qo‘lyozmamiz “Avesto” xalqimizning bebaho mulki sanaladi. Bu nodir kitob bundan o‘ttiz asr muqaddam shu zaminda yashagan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy tarixiy merosidir. “Avesto”, ayni zamonda, bu qadim o‘lkada buyuk davlat, yuksak ma’naviyat va madaniyat bo‘lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdir. “Avesto” tabiat, jamiyat va inson o‘rtasidagi munosabatlarini ma’naviy, ruhiy va axloqiy mezonlar orqali uyg‘unlashtiruvchi, kishini qurshab olgan olamni o‘rganishga chorlaguvchi falsafadir. “Avesto”da noyob dorivor giyohlar haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Bundan tashqari, uy-joy, atrof-muhit, tabiatni muhofaza qilish, uni asrash to‘g‘risida tavsiyalar berilgan. “Avesto”da yer, suv, xona, inson tana a’zolari, kiyim-kechaklarni toza tutish haqida yozilgan. Atrof-muhit, ko‘chalarni, butazorlaru o‘tloqlarni, yerni iflos qilgan kishilar jazolanganlar. Shuningdek. muhit tozaligini saqlash va kasalliklarni oldini olish maqsadida axlatlarni, ifloslangan joylarni tosh, tuproq, qum bilan ko‘mib tashlash buyurilgan. Asarda kasallik tarqatuvchi hasharotlarni yo‘qotish, shuningdek, uy xayvonlarini to‘g‘ri parvarish qilish yo‘llari ham ko‘rsatilgan. O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,Al- Farg‘oniiy va boshqalar tabiatshunoslik fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o‘simlik va xayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar. Buyuk alloma Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) risolalaridan birida bunday deb yozadi:

“Bilingki, daryoning ko‘zlari yoshlansa, uning boshiga g‘am, kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar, daryodan mehringizni darig‘ tutmanglar!” Daryoning “yoshli ko‘zlari” deganda Muhammad Muso al-Xorazmiy nimalarni ko‘zda tutgan ekan? Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo‘lishini nazarda tutgandir? Vaholanki, buyuk bobomiz eng avvalo daryo bilan odamlarning “bir-birlarini tushunishlari”, o‘zaro mehr-muhabbat qo‘yishlarini nazarda tutgan. 847-yilda Muhammad al-Xorazmiy “Kitob surat al-arz” nomli asarini yozdi. Unda dunyo okeanlari, quruqlikdagi qit’alar, qutblar, ekvatorlar, cho‘llar, tog‘lar, daryo va dengizlar, ko‘llar va o‘rmonlar, ulardagi o‘simlik, xayvonot dunyosi, shuningdek, yerning asosiy boyliklari hamda boshqa tabiiy resurslar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu risolada matematika, geologiya, astronomiya, etnografiya, tibbiyot, shuningdek dunyo xalqlarining tabiiy ko‘nikmalari va tarixiy-huquqiy bilimlari umumlashtirilgan. Abu Nasr Forobiy. O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrlarining eng yirik va mashxur vakillaridan biri Abu Nasr Forobiyning (873-950 y.y.) ilmiy-falsafiy merosi nihoyatda boy. Uning asarlari hozirgacha to‘liq aniqlanmagan. Nemis olimi M.K.Brokkelmanning ro‘yxatida Forobiyning turli sohalarga oid 180 ta asarining nomi keltirilgan. Forobiy tabiatshunoslikning turli tarmoqlari bilan shug‘ullangan bo‘lib, uning “Kitob al-hajm va al-miqdor”, “Kitob al-mabodi al-insonia” (“Insoniyatning boshlanishi haqida kitob”), “Kitob al-a’zo alxayvon” (“Hayvon a’zolari to‘g‘risida kitob”) nomli asarlari bunga dalil bo‘la oladi. Tabiatshunoslikka oid “Odam a’zolarining tuzilishi”, “Hayvon a’zolari va ularning vazifalari haqida” kabi asarlarida odam va hayvonlardagi ayrim a’zolarning tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari haqida ham to‘xtab o‘tilgan. Odam a’zolarining tuzilishi va vazifalari haqida so‘z yuritilganda o‘zgarishlar, ya’ni kasalliklar birinchi navbatda ovqatlanish tartibining buzilishi oqibatida kelib chiqadi, deb tushuntiriladi. Forobiy tabiiy va inson qo‘li bilan yaratiladigan sun’iy narsalarni ajratgan. Shuningdek, u tabiiy narsalar tabiat tomonidan yaratilganligini ва бунда инсон

omilining ta’siri katta ekaniigini, tabiiy va sun’iy tanlash hamda tabiatga ko‘rsatiladigan boshqa ta’sirlarni atroflicha baholagan. Abu Rayhon Beruniy (973-1048 y.y.) koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari, narsa va hodisalarning o‘zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi. Olim yerdagi ba’zi hodisalarni quyoshning ta’siri orqali izohlaydi. Beruniyning fikricha, yerdagi o‘simlik va hayvonot olamining yashashi uchun zarur imkoniyatlar cheklangan. Lekin o‘simlik va xayvonlar doimo ko‘payishga intiladi va shu maqsadda kurashadi. Beruniyning tabiatshunos sifatida quyidagicha fikrlari hanuzgacha o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan: “Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to‘lib boraveradi. Garchi dunyo cheklangan bo‘lsada, kunlar o‘tishi bilan bu ikki o‘sish natijasida ko‘payish cheklanmaydi. Agar o‘simliklardan yoki jonivorlardan biror xilining o‘sishiga sharoit bo‘lmay, o‘sishdan to‘xtasa ham, boshqalarida bu ahvol bo‘lmaydi. Ular birdaniga paydo bo‘lib, birdaniga yo‘qolib ketmaydi. Bordi-yu yer yuzini bir xil daraxt yoki bir xil xayvon butunlay qoplab olsa, bu holda xayvonning ko‘payishiga ham, daraxtning o‘sishiga ham o‘rin qolmaydi. Shu sababdan dehqonlar ekinlarni o‘toq qilib, keraksizini yulib tashlaydilar”. Beruniy asarlarida o‘simlik va xayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi va xo‘jalikdagi ahamiyati haqida ma’lumotlar topish mumkin. Beruniyning ilmiy qarashlari, asosan, “Saydana”, “Mineralogiya”, “Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar” asarlarida o‘z aksini topgan. Unda Eronning turli tropik o‘simlik va xayvonlarining tashqi muhit bilan aloqasi, ularning hulq-atvori yil fasllarining o‘zgarishi bilan bog‘liqligi misollar bilan tushuntirilgan. Beruniy yer yuzining o‘zgarishi o‘simlik va hayvonot dunyosining o‘zgarishi bilan, tirik organizmlarning turli hayoti yer tarixi bilan bog‘liq bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi. Qumni kavlab, uning orasidan chig‘anoqni topish mumkin. Buning sababi, bu qumlar qachonlardir okean tubi bo‘lgan, deb ta’kidlaydi alloma. Beruniy “Saydana” degan asarida 1116 hil doridarmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o‘simliklardan, 101 tasi xayvonlardan, 107 tasi esa minerallardan olinadi. Beruniyning “Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar” va “Hindiston”

asarlarida o‘simlik va xayvonlarning tuzulishi hamda ularning tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasi haqida ham qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Beruniy o‘zining tabiiy-ilmiy kuzatishlari, tajribalari asosida tabiatdagi hodisalar ma’lum tabiiy qonuniyatlar asosida boshqariladi, ularni tashqaridan ta’sir etuvchi har qanday kuch o‘zgartirish qobiliyatiga ega emas, degan xulosaga keladi. Abu Ali ibn Sino (980-1037 y.y.) yirik qomusiy olim sifatida tanilgan. Uning 450 ta asari mavjud bo‘lib, bizgacha 240 tasi yetib kelgan. Ibn Sino asarlari orasida “Tib qonunlari” shox asari tibbiyot ilmining qomusi bo‘lib, o‘rta asr tibbiyot ilmi tarqalishining oliy cho‘qqisi bo‘lib hisoblanadi. Ibn Sinoning falsafiy va tibbiy ilmiy qarashlari uning jahonga mashhur “Kitob ash-shifo”, ya’ni “Davolash kitobi” asarida bayon etilgan. Bu asarda materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek, matematika, kimyo, botanika, ekologiya, geologiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar haqida fikrlar bayon etilgan. Ibn Sinoning tog‘larning vujudga kelishi, yer yuzining davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib borishi, zilzilaning bo‘lishi kabi turli tabiiy jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530 y.y.). Bobur nafaqat shoir balki podsho, ovchi, tarixchi, bog‘bon va tabiatshunos bo‘lgan. "Boburnoma" asarida Bobur o‘zi ko‘rgan-kechirganlari, yurgan joylari tabiati, boyligi, urf-odati, xayvonoti, o‘simliklarini tasvirlagan. Asarda yer, suv, havoga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab uchraydi. Bobur o‘z asarida joyning geografik o‘rni, qaysi iqlimga mansubligi, o‘simliklari, hayvonlari haqida bayon etgan va O‘rta Osiyoda qadim vaqtlardan buyon qovun, bug‘doy, o‘rik, nok va mevalarning bir necha navlari borligi haqida ta’kidlagan. Asarda Bobur borgan joylarning tabiati va o‘ziga xos hususiyatlarini Andijon bilan taqqoslagan, hamda O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Xuroson va Hindistondagi xayvonot dunyosi haqida batafsil bayon etib bergan.

Tabiat bilan tanishtirish metodikasining fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi Ta’lim-tarbiyaning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi va vazifalarini yaxshi bilmasdan turib yosh avlodni tabiat bilan tanishgirishda ularni maqsadga muvofiq tarbiyalab bo‘lmaydi. Buning uchun xalq manfaatlarini aks ettiruvchi tarbiyaning maqsadlari to‘g‘risidagi tasavvur qanday vujudga kelgan va bu tasavvurlar keyinchalik qanday rivojlanganligi hamda pedagogik tomondan qanday ta’rif va tavsif berilganini eslash maqsadga muvofiqdir. Shuni aytish kerakki, hayotda har bir fanning yuzaga kelishi hayotiy zarurat natijasidir. Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi ham ana shunday hayotiy zaruratning mahsulidir. Bu fan o‘z oldiga ana shu tabiat elementlari vositasida yoshlarni tarbiyalashni maqsad qilib qo‘yadi. Tarbiya esa pedagogikaning bosh vazifasidir. Bolalarni tabiat yordamida tarbiyalash haqida g‘arb pedagoglari Tarixda pedagogika nazariyasi asoslarini shakllantmrishda qadimiy Gretsiyaning atoqli filosoflari Platon va Aristotel, italiyalik pedagog Mark Fabi Qvintilianlarning qarashlari alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Lekin yoshlarni tabiat elementlari vositasida tarbiyalash eng avvalo g‘arbdagi ilg‘or pedagoglarning tarixidan boshlandi. Ilmiy pedagogikaning rivojlanishini boshlab bergan, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tarbiyasiga katta e’tibor bilan qaragan g‘arb pedagoglaridan biri Yan Amos Komenskiy bo‘ldi. Chexiyalik mashhur pedagog Y.A.Komenskiy bashariyat tarixidan demokratik pedagogikaning asoschisi sifatida o‘rin olgan. U o‘zining ongli hayotini va amaliy pedagogik faoliyatini, yaratgan ilmiy asarlarini bolalarni o‘qitish va tarbiyalashdek oliyjanob ishga bag‘ishlagan. Uning fikricha, inson tabiatning eng go‘zal mavjudotidir. Inson tabiatga ergashib, hamma narsani bilib olishi mumkin. O‘zining “Buyuk didaktika”, “Tillar hamma fanlarning ochiq eshigi”, “Fizika”, “Falakiyot”, “Onalar maktabi”, “Tinchlik farishtasi” kabi asarlarida o‘zining muhim pedagogik g‘oyalarini ifodalagan. Y.A.Komenskiy maktablarning 4 turini yilning 4 fasliga o‘xshatgan.

- “Onalar maktabi” xushbo‘y o‘simliklar, g‘uncha va gullarga burkangan ajoyib bahorni eslatadi. “Ona tili” maktabi yozga va ayrim erta pishgan mevalarga o‘xshaydi. - “Gimnaziya”da dalalar, bog‘ va terakzorlardagi mo‘l hosilni yig‘ib, uni “aql xazinasi”ga joylayotgan kuz faslini eslatadi. Va nihoyat, “Akademiya” yig‘ilgan hosilni umr bo‘yi sarflashni mo‘ljallab taqsimlayotgan qishiga o‘xshatiladi. Y.A. Komenskiy “Onalar maktabi”da 18 ta fandan ma’lumot olishni tavsiya etgan. Uning fikricha olti yashar bola: - suv, yer, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, temir, daraxt, o‘t, qush, baliq kabilarni; - yorug‘lik va qorong‘ulikning farqini, osmon, quyosh, oy, yulduzlar haqidagi bilimlarni, ularning har kuni chiqishi va botishi haqidagi tasavvurlarni; - o‘zi yashayotgan joyning xususiyatiga muvofiq tog‘, vodiy, dala, daryo, qishloq, shahar nima ekanligini bilishi kerak. Y.A.Komenskiy hamma narsani tabiatga bog‘lab tushuntirgan. U o‘quvchilar diqqatini jalb etish uchun kitoblarning nomini qiziqarli nomlab, mazmunini to‘liq ifodalab bergan. Uning aytishicha, bu sohada mavjud narsalardan eng chiroylisi bog‘ning turli manzaralaridan namuna olishdir. Masalan, nega endi 1-sinf uchun bitilgan kitobni “Gunafsha jo‘yagi”, 2sinf kitobini - “Atirgul tupi”, 3-sinf kitobini – “Istirohat bog‘i” va hokazo deb nomlash mumkin emas? __ Y. A. Qomenskiy. Ulug‘ chex gumanistpedagogi A. Y. Komenskiy (1592—1670) katolik diniga va feodallar zulmiga qarshi chiqqan «Chex birodarlari» jamoasi yo‘lboshchilaridan bi-ri edi. U bilishning uch manbai — sezgi, aql va e’tiqodni tak olib, sezgi organlariga alohida e’tibor berdi. Uning fikricha, tabiiy mavjudot bo‘lgan inson doimo rivojlanishdadir. Shu sababdan ham u tarbiya tufayli «har qanday bolani inson kilib yetishtirnsh» mumkin, deb ta’kidlagan edi. Komenskiy nazariy—bilish masalalariga materialist sifatida yondoshdi. birinchi bo‘lib u tarbiyani tabiat bilan uyg‘unlashtirish g‘oyasini, ya’ni tarbiyani

asoslashda tabiat hayotga, uning umumiy qonuniyatlariga tayanish g‘oyasini ilgari surdi. Komenskiy tabiatga monandlik prinsipini tabiat va in-son rivojlanishidagi universallik, mushtaraklik borligini aniqlab, inson kamol topishining (bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik, yetuklik) davrlarini xarakterlab, ular orasida olti oy davom etadigan dastlabki davrga alohida e’tibor berdi. Uning qimmatli fikri shundaki, bola organizmida jadal jismoniy o‘sish va his-tuyg‘u organlarining rivojlanishi ro‘y beradigan mana shu davrda yosh bolalar onalar maktabida, psixologogik qobiliyati bo‘lgan va o‘z tarbiyalanuvchilarini sevadigan dono, onalar rahbarligidagi oilada tarbiyalanishlari kerak. Komenskiyning maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tarbiyasi to‘g‘risidagi «Onalar maktabi» degan maxsus asari maktabgacha tarbiya yoshiga oid dunyoda bnrinchi dastur va qo‘llanma bo‘ldi. Uning faoliyatga intilish, mehnatga muhabbat, tabiatni "yevish, haqqoniylik, ozodalik, xushmuomalalik va shu singari fazilatlarni tarbiyalash sohasidagi tavsiyalari juda qimmatlidir. Komenskiy onalar maktabi bolalarga konkret tasavvurlarnn to‘plashi uchun yordam berishi kerak, deb aytadi va u maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar egallashi zarur bo‘lgan atrof-muhit haqidagi, tabiat haqidagi oddiy bilimlarning keng doirasini batafsil chizib berdi. Uning fikricha, tabiatshunoslik sohasida yetti yashar bola olov, havo, suv va yer, yomg‘ir, qor, muz, qo‘rg‘oshin, temir va shu singarilar nima ekanligini bilishi, Quyosh va Oy, yulduzlarni farqlay olishi, qaysi paytda kunlar uzun va qaysi paytda qisqa bo‘lishini bilishi kerak. Geografiya sohasidagi bilimlar esa shahar, qishloq, dala, bog‘ nima ekanligini tushunish, o‘z qishlog‘i yoki shaharning nomini bilishini o‘z ichiga olishdan iborat bo‘lishi va bundan tashqari, yil fasllarini, «soat», «kun», «hafta», «oy», «yil» atamalarini tushunishi kerak, deb ta’lim berdi. Komenskiyning pedagogika, ta’lim-tarbiya, falsafa, tabiat, ilohiyotga oid 250 dan ortiq asari bor. Bulardan yiriklari «Buyuk didaktika» (1632), «Pansofiya maktabi» (1651), «Onalar maktabi» (1632), «Yaxshi tashkil etilgan maktab

qonunlari» (1653), «Hislar vositasi bilan idrok qilnnadigan narsalarning‘ aksi» (1658) kabilardir. Y. A. Komenskiyning bundan qariyb uch yarim asr muqaddam yaratgan nazariyasi yoshlarni tarbiyalash, tabiat bilan tanishtirishdagi dastlabki qadam bo‘ldi. Y.A.Komenskiy bolalarni tarbiyalashda tabiatning ahamiyatini o‘zining boshqa asarlarida ham ochib bergan. I.G.Pestalotssi (1746—1827)- Shveytsariyalik shifokor oilasida tug‘ilgan. Taniqli pedagog- demokrati, maktabgacha tarbiya nazariyasini rivojlantnrishga katta hissa qo‘shganlardan biri. U o‘z zamonasining mashhur pedagogi bo‘lgan. Uning fikrlari haligacha pedagogika sohasida qo‘llanib kelinadi. U “Gertruda o‘z bolalarini qanday qilib o‘qitadi”, “Kuzatish alifbosi”, “Son to‘g‘risida ko‘rsatmali ta’lim”, “Oqqush qo‘shig‘i” kabi asarlarni yaratdi. I.G.Pestalotssining fikricha, bolaga berilayotgan tarbiya tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi kerak. U Y.A.Komenskiy, Jan Jak Russolarning ushbu g‘oyasiga amal qildi: “Insoniy kuchlarning o‘sishi uchun tabiat qilayotgan harakatga yordam berilmasa, bu harakatlar odamlarni xayvoniy-hissiy xususiyatlardan sokinlik bilan qutqaradi. To‘g‘ri tarbiya esa ularni, ya’ni barcha insoniy kuchlarni o‘stirishga yordam beradi”. I.G.Pestalotsi bolalarning aqliy kamolotini o‘stiruvchi quyidagi didaktik qoidalarni olg‘a suradi: 1. Ta’limning tabiat bilan uyg‘unligi. 2. Oddiydan murakkabga yo‘naltirish. 3. Z. Bolaning kuch va qobiliyatiga moslashtirish. 4. Ko‘rgazmalilik. I.G.Pestalotssi boshlang‘ich ta’lim xususiy metodikasining asosini yaratdi. Bunda u ona tili, hisob, geografiya, o‘lkashunoslik fanlaridan elementar ta’lim berish mazmunini asoslab berdi va bola tilini boyitish uchun geografiya, tibbiyot fanlarining ham uzviy ravishda olib borilishini tavsiya etgan edi.

I.G.Pestalotssi dunyo pedagogika fanining taraqqiyotiga katta hissa qo‘shib, o‘z asarlari bilan o‘ziga haykal yaratgan olimdir Pestalotssi tarbiya sistemasi oldiga bolalarni garmonik jismoniy mehnat, axloqiy va aqliy kamol toptirish vazifasini qo‘ydi. Aqliy tarbiya sohasida u pedagogika tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ikkita muhim qoidani aytgan. Birinchisi, ta’lim jarayonida ko‘rgazmali qurollardan keng foydalanish zarurligini isbotlash va targ‘ib qilishdir. Pestalotssi hissiy idrokni bilishning boshlanishi deb hisoblar va shuning uchun u bolalarda tabiatni kuzatish madaniyatini shakllantirish zarur, deb talab qilardi. Ikkinchisi rivojlanuvchi ta’lim g‘oyasi edi. Unda ta’lim jarayonini shunday tashkil qilish kerak ediki, bu narsa ma’lumotlarni to‘plashgagina emas, balki bolalarning qobiliyatini rivojlantirishga olib borsin, ularni kelajakdagi mustaqil faoliyatga tayyorlasin. Pestalotssi fikricha, tarbiyaning maqsadi insonlarning barcha tabiiy kuchlari va qobiliyatlarini har tomonlama hamda uyg‘un o‘stirishdan iborat. Uning elementar ma’lumot nazariyasiga ko‘ra tarbiyalash oddiy elementlardan boshlanib, asta-sekin murakkab darajagacha ko‘tarilib borishi kerak. Uning «Gertruda o‘z bolalarini qanday qilib o‘qitadi (1801), «Onalar kitobi» (1806), «Oqqush qo‘shig‘i» (1826) kabi asarlari pedagogika fanini rivojlantirishda, tarbiyachilarning ma’rifatparvarlik faoliyatlarida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Rus milliy pedagogikasining asoschisi K.D.Ushinskiy 1824-yili Rossiyaning Tula shaxrida tug‘ilgan. U “Bolalar dunyosi”, “Ona tili”, “Muallimlar uchun qo‘llanma” asarlarini yozgan. K.D.Ushinskiy boshlang‘ich maktabdagi ta’lim mazmunini asoslab berish bilan birga undagi qonun-qoida, tartib, metod va vositalarini ham ishlab chiqib, didaktika faniga katta hissa qo‘shdi. Bu esa ajoyib yangilik sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. U eng avvalo o‘qitishni bolalar mehnati bilan bog‘lashni tavsiya qildi. K.D.Ushinskiy chet el maktablarida olib borilayotgan ta’lim-tarbiyani o‘rganib, o‘zining “Pedagogik adabiyotning foydasi”, “Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” hamda “Ona so‘zi” asarlarini yozdi.

K. D. Ushinskiy (1824—1870), pedagog, Rossiyada pedagogikani rivojlanishiga munosib hissa qo‘shgan. K. D. Ushinskiy psdagogika nazariyasining asosini tarbiya-ning xalqchillpk g‘oyasi tarixiy jarayonda msxnatkash xalqning yaratuvchilik kuchini e’tirof etish tashkil qiladi, deydi. U «Inson tarbiya predmeti sifatida» degan mashhur asarida har bir bolaning yosh va psixik xususiyatlarini albatta hi-sobga olish zarurligi haqidagi eng muxim qoidani olg‘a surdi va asoslab bsrdi. Shuning uchun ham u «Pedagogika insonni har jihatdan tarbiyalashni istar ekan, u avvalo insonni har jihatdan o‘rganishi kerak»,— deb yozgan edi. K. D. Ushinskiy maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan pshlashda tabiat bilan tanishtirishga, estetik va axloqiy tarbiyaga katta o‘rin ajratdi. Uning fikricha, bola faqat axloqiy tarbiya tufayligina odam bo‘ladi. Bundan tashqari tarbiyaga doir asarlar bayonining soddaligi, ravshan va yuksak badiiyligi bilan ajralib turishi kerak, derdi. Uning o‘zi ham bunga qat’iy amal kilardi. Shu sababli uning yozgan «Ona tili» darsligi apa shunday talablarga to‘liq javob beradi. Darslik mazmunining boyligi, tili va metodikasi jihatdan o‘z davri-ning eng namunali o‘quv kitoblaridandir. U yoshlarni tarbiya-lashda tabiat go‘zalligiga yuksak baho berdi. Tabiat go‘zalligidan foydalanishni aytdi. Bolalarni tabiatni ssvishga va uni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini orttirish yo‘llarini ko‘rsatdi. Bolalardagi kuzatish qobiliyatini oshirish, fikrlash xususiyatini rivojlantirish, tabiat haqida to‘g‘ri tushuichalarga ega bo‘lish, tevarak-atrofdagi vokea-hodpsalarni payqay bilish ruhida tarbiyalash kerakligini uktirdi. J. J. Russo (1712—1778) fransuz filosof-ma’rifatchi. U ta’limtarbiya sohasida o‘ziga xos nazariya yaratgan. Materiyaning hech kim tomonidan yaratilmaganligini va obyektiv mavjudlgini J. J. Russo tan olgan, lekin materiyaning mohiyatini bilib bo‘lmaydi, deb hisoblagan. Russoning ijtimoiy-siyosiy g‘oyalari uning dunyoqarashining asosi hisoblanadi. U kishi biron-bir jamiyatda yashashi kerak, «tabiiy holat»ga qaytib bo‘lmaydi, deb hisoblab, tabiatga yaqin ideal jamiyat haqidagi g‘oyani ilgari suradi. Uning fikricha, tarbiyaning asosiy maqsadi mehnatsevar kishilarni yetishtirishdir.

Russoning pedagogik asarlarida, ayniqsa uning «Emil yoki tarbiya to‘g‘risida» degan roman-traktatida tarbiya va yoshlarni tarbiyalashda tabiatning roli atroflicha yoritilgan. U ushbu asarida bolalarni mehnatga tayyorlash zarurligi haqidagi fikrni aytib, yoshlarni tarbiyalashda jismoniy, aqliy va axloqiy tarbiyaning ahamiyatini, tabiat bilan muloqotda bo‘lishining ahamiyatini ta’kidladi. Bu g‘oyalar o‘z davrining aktual, falsafiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan fikrlaridan sanaladi. F. Frebel (1782—1852) nemis pedagogi, o‘zining maktabgacha tarbiya nazariyasi bilan katta dong taratgan. F. Frebel tarbiya deganda insondagi to‘rtta tug‘ma instinktni: faoliyat, bilish, badiiy va diniy instinktlarning rivojlanishini tushunardi. U bola tarbiyasida tabiatga uyg‘unlik prinsipini kashf qilib, bunda bolalardagi ilohiy ruhni aniqlashdan iborat, deb bilardi. Uning fikricha, tarbiya in-songa tabiat in’om etgan narsaga hsch narsa qo‘shmaydi, balki unda bo‘lgan xislatlarni rivojlantiradi, xolos. Frebel tabiatdagi cheksiz rivojlanish haqida va insonning butun hayoti davomida kamol topishi haqidagi qimmatli va muhim fikrni keng tashviq qildi. U bolalarning tabiat haqidagi bilimlarini oshirib borishda tarbiyachining roliga, mehnat ta’limiga katta baho berdi. Uning pedagogikada katta nom chiqarishiga sabab, u birin-chi bo‘lib «bolalar bog‘chasi» atamasini joriy etdi. Bolalarning tarbiyalanishida, yetilishi va rivojlanishida murabbiyalarning roli katta ekanligini aytib, bog‘chalar bir bog‘-u, murabbiyalar uning «bog‘boni» deb ta’rif berdi. Frebel bolalarni tarbiyalashda didaktik o‘yinlar va xilma-xil mashg‘ulotlarning roli juda katta ekanligini alohida ta’kidladi. Bu o‘yinlar vositasida tarbiya bolalarning tabiiy xususiyatlaridan kelib chiqib, ularning shakllanishida katta rol o‘ynaydi, deydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari. Toshkent 2008 y. 2. O.U.Xasanboyeva, X.D.Djabborova. «Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi». T., “Cho‘lpon” 2007 y. 3. Q.Haydarov. S.Nishonova. Tabiatshunoslik asoslari va bolalarni atrof-tabiat bilan tanishtirish. T., “O‘qituvchi” 1992 y. 4. P.A.Yusupova. Maktabgacha yoshdagi balalarga ekologik tarbiya berish. 5. T., “O‘qituvchi” 1995 y. 6. O.Xasanboyeva va boshqalar. “Pedagogika tarixi”. Qo‘llanma. T., “O‘qituvchi” 1997 y.

Похожие

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari (3-Amaliy mashg‘ulot)

Tabiat bilan tanishtirish metodikasi fanining fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasining maqsad va vazifalari

MTMda tabiat bilan tanishtirishning mazmuni (2-Amaliy mashg‘ulot)

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari