Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari (3-Amaliy mashg‘ulot) - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari (3-Amaliy mashg‘ulot)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.6904296875 KB

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari (3- Amaliy mashg‘ulot) Reja: 1.Tabiat bilan tanishtirish metod va usullariga umumiy xarakteristika. 2.Beriladigan bilim mazmuniga metod va usullarni bog‘liqligi. 3.Turli yosh guruxlarda rasmlarni ko‘rish, kinofilmlar va diafilimlarni namoyish qilish. 4.Tabiatga oid hikoyalar. Ularning ahamiyati. 5.Suhbat, uning turlari. 6.Turli guruxlarda badiiy adabiyotdan foydalanish.

Tabiat bilan tanishtirish metod va usullariga umumiy xarakteristika. Bolalar bog‘chasida bolalarni tabiat bilan tanishtirish jarayonida turli melodlardan foydalaniladi. Tabiat bilan tanishtirish metodlari uchta asosiy guruhga bo‘linadi: Ko‘rgazmali uslub — kuzatish, rasmlarni ko‘rish, diafilm, kinofilm, ekskursiyalar; Amaliy uslub — o‘yin metodi, mehnat, oddiy tajribalar; Og‘zaki uslub — tarbiyachining hikoyasi, badiiy asarlarni o‘qish, subbat. Metodlarni tanlashda tarbiyachi bolalarning yosh xususiyatlari, psixologiyasi, bilimlari, dastur talablari, o‘z o‘lkasi iqlimining tabiati, pedagogik tamoyillarga moslashadi. Yuqoridagi metodlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi. Bolalarga bilim berishda bilimlar mazmuniga ko‘ra metod va usullar tanlanadi. Masalan: Biror bir qush bilan tanishtirishda yetakchi metod kuzatish hisoblanadi.Tabiat hodisalari bilan tanishtirishda esa yetakchi metod og‘zaki metod hisoblanadi. Kuzatish uslubi. Turli yosh guruhlarda bolalarni tabiat bilan tanishtirishda tarbiyachi ko‘rgazmali metod - kuzatishdan keng foydalanadi. Kuzatish - tabiat jismlari va hodisalarning tabiiy sharoitlarda maqsadga yo‘nalgan va bevosita hodisalarni borishga aralashmagan holda sezgilar bilan qabul qilib olishdir. Kuzatish murakkab bilish faoliyati bo‘lib, bunda idrok, tafakkur va nutq ishtirok etib, barqaror diqqat talab etiladi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda doimiy kuzatishlar olib borish ularning mantiqiy fikr yuritishi va nutqini o‘stirishda g‘oyat katta ahamiyatga egadir. Bu haqda K.D.Ushinskiy shunday deydi: «Haqiqiy insoniy, aqliy nutq, to‘g‘ri mantiqiy fikr yuritishdan iboratdir, to‘g‘ri mantiqiy fikr yuritish esa, biz ko‘rsatgandek, boshqa biror narsadan emas, haqiqiy va aniq kuzatishlardan kelib chiqadi».

Bolalarni tabiatdagi narsa va hodisalar bilan ma’lum bir tartibda tanishtirib borilsa, ularda diqqat va kuzatuvchanlik, tabiatga qiziqish, undagi hodisalarni bilishga intilish kuchayib boradi. Kuzata bilish — juda muhim xususiyat bo‘lib, bunda bolada to‘g‘ri yoza bilish, og‘zaki nutq malakalari rivojlanadi. Bolalarni hodisa va narsalarni maqsadga muvofiq holda o‘zlashtira olishga va ularning eng muhimlarini ajrata olishga o‘rgatish zarur. Tabiat bilan yaqin munosabatda bo‘lish, kuzatuvchanlik bilan birgalikda bilishga ham qiziqishni o‘rgatadi. Buning asosida taxminiy va tekshiruvchanlik refleksi yotadi va uning nihoyatda taraqqiy etishi insonning xarakterli xususiyatidir, deb hisoblaydi I.P.Pavlov. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni kattalarga «Bu nima?», «Nima uchun?», «Qanday qilib?» kabi cheksiz savollari bunga misol bo‘la oladi. Bu o‘rinda tarbiyachi savollarga javob topishda bolalarning o‘zlarini jalb qilishga harakat qilishi zarur. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning turli yosh guruhlarida tarbiyachi kuzatishlarni tashkil etar ekan, uning turli xillaridan foydalanadi. Kuzatishlar davomiyligi va xarakteri bo‘yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. O‘simlik va xayvonlarni o‘sishi hamda rivojlanishi, tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar haqidagi bilimlarning jamg‘arilishi uchun kuzatishning ancha murakkabroq turi — uzoq muddatli kuzatishlardan foydalaniladi. Bunda bolalarning obyektning kuzatilayotgan holatini ilgarigisi bilan qiyoslashlariga to‘g‘ri keladi. Kuzatish narsalaring ayrim belgilariga qarab holatlarini aniqlash (masalan, gulning bargiga qarab uni sug‘orish, akvariumdagi suvning holatiga qarab suvni almashtirish, yoki qordagi izga qarab qaysi qushning izi ekanligi, mevalarning pishgan yoki xomligini rangiga qarab ajratish) maqsadida ham tashkil etiladi. Kuzatishning bu turi bolalarda tabiat hodisalarini analiz qilish, ayrim ma’lumotlarni qiyoslash, soddaroq xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini hosil bo‘lishiga yordam beradi. Solishtirma va uzoq muddatli kuzatishlar mazmuniga ko‘ra murakkab bo‘lganligi sababli, maktabgacha ta’lim, o‘rta, katta hamda maktabga tayyorlov

guruhlarida foydalaniladi. Bu kuzatuvlar davomida bolalarda analiz qilish, qiyoslash, xulosalar chiqarish jarayoni takomillashadi. Kuzatishlar mazmuniga va tarbiyachining o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga ko‘ra o‘simlik va xayvonlar, ob-havo hamda kattalarning tabiatdagi mehnati bilan ekskursiya, sayrlarda, shuningdek tabiat burchagidagi mashg‘ulotlarda tashkil etiladi. Qisqa muddatli kuzatish jarayonida bolalar narsalarning shakli, rangi, katta- kichikligi, tuzilishi, fazoviy joylashuvi, xarakterini farqlashni, xayvonlar bilan tanishganda esa harakat xarakteri, ularning chiqaradigan tovushlarini o‘rganadilar. Bu kuzatish turiga masalan, qor yoki yomg‘ir yog‘ishi, kamalakning hosil bo‘lishi kabi holatlar kiradi. Barcha hollarda kuzatish bolalarning yuksak aqliy faoliyatini rivojlantirishi, ularni fikrlashga, berilgan savollarga javob topishga undashi, shuningdek, ulardagi qiziqishlarni rivojlantirishi va tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishni tarbiyalashi lozim. Tarqatma materiallardan foydalanib kuzatish . Bu kuzatishlar o‘rta yosh guruhlardan boshlab o‘tkaziladi. Bunday kuzatishni tashkil etish birgina obyektni kuzatishdan ko‘ra ancha murakkabrokdir. Bu o‘rinda tarbiyachi o‘z diqqat- e’tiborini taqsimlay bilishi, bolalardagi harakatni uyushtira olishi talab qilinadi, bolalar esa tarbiyachining barcha ko‘rsatmalariga aniq rioya qilishlari, bir-birlarini tinglashlari, boshqalarning kuzatishlarini o‘zlarining kuzatishlari bilan taqqoslashlari kerak bo‘ladi. Kuzatishning bu usuli katta rivojlantiruvchi ahamiyatga egadir. Bolalar turli xil tadqiqotchilik harakatlaridan foydalanib, o‘quv ko‘nikmalarini takomillashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu esa o‘z navbatida ularda aniqroq tasavuurlarning shakllanishiga yordam beradi. Tarqatma material sifatida o‘simliklar hamda ularning bargi, mevasi, urug‘i, shoxchalari, shuningdek, sabzavot va mevalardan keng foydalaniladi. Rasmlarni ko‘rish kinofilmlar va diafilmlarni namoyish qilish. Ko‘rgazmali metodlar guruhiga b'olalar bilan birga rasmlarni ko‘rish, diapozitiv va kinofilmlarni namoyish qilish xam kiradi.

Bu metodlardan foydalanish xilma-xil vazifalarni xal qilishga: tasavvurlarni aniqlash va konkretlashtirish, bilimlarni sistemalashtirish va umumlashtirish, estetik idrokni tarkib toptirishga yordam beradi. Rasmlarni ko‘rish . Rasmlar tabiat hodisalarini batafsilroq ko‘rish, diqqatni uzok, muddat shularga qaratish imkonini beradi, buni esa ko‘pincha tabiatni bevosita kuzatishda tabiatning dinamikligi hamda o‘zgaruvchanligi tufayli amalga oshirishning imkoni bo‘lmaydi. Bundan tashqari, ko‘pgina hodisalarni bevosita kuzatish mumkin emas; masalan, yovvoyi xayvonlar, janubiy va shimoliy o‘lkalarning hayvonlari bilan bolalarni asosan rasmlar orqali tanishtirish mumkin. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda didaktik syujetli, predmetli, shuningdek badiiy rasmlardan foydalaniladi. Didaktik syujetli va predmetli rasmlar bolalarni o‘qitishda ko‘rgazmali vosita sifatida maxsus yaratilgandir. «Yilning to‘rt fasli», «Uy hayvonlari», «Yovvoyi hayvonlar», «O‘tsimon o‘simliklar» va shu kabi rasmlar seriyasi shular jumlasidandir. Bulardan turli maqsadlarda foydalaniladi. Bolalar bog‘chasining ishida I. Levitanning «Oltin kuz», «Siren»; A. Sovrasovning «Qora qargalar uchib keldi»; A. Rilovning «Yashil shovqin»; M. Konchalovskiyning «Lola qizg‘aldoqlar»; A. Kuinjining «Qayinzor»; I. Shishkinning «Qish»; L. Brodskayaning «Qishda o‘rmon»; A. Plastovning «Uy hayvonlari» kabi badiiy rasmlaridan keng foydalaniladi. Rasmlardan foydalanish maqsadi bolalarda tabiatga estetik munosabatni tarkib toptirishdir. Qo‘yilgan maqsadlarga ko‘ra kitoblardagi illyustratsiyalarni ko‘rish turlicha o‘tkaziladi: ba’zan ularni bolalarda o‘rganilayotgan predmet, hodisa yoki vokealar hakida ko‘rish obrazini yaratish uchun o‘qishdan oldin ko‘rib chiqish foydalidir; boshqa xillarda illyustratsiyalarga o‘kish jarayonida ko‘z yugurtirib chikish kifoyadir. Illyustratsiyalarni o‘qilganlar yuzasidan o‘tkazilayotgan suxbat jarayonida ham ko‘riladi. Rasmlardan barcha yosh guruxlarda foydalaniladi: kichik gu r u x d a — tasavvurlarni aniqlash va konkretlashtirish hamda ularni mustahkamlash uchun masalan, mushukni bolalari bilan kuzatgandan so‘ng shunga muvofik keluvchi

rasm ko‘riladi. Tarbiyachi bolalarga mushukni bolalari bilan rasmdan tanishga, hayvonlarning harakterli' belgilarini (katta-kichikligi, yungining rangi), gavda kismlarini (ko‘zi, qulog‘i, dumi, oyoqlari), ba’zi harakatlarini (uxlayapti, o‘ynayapti, sut ichyapti va shu kabilar) ko‘rish va aytishni o‘rgatadi. Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar bilan syujetli rasmni ko‘rishni tashkil qilar ekan tarbiyachi bolalarning rasm mazmuniga yaqin bo‘lgan tajribasidan foydalanadi, quyidagiga o‘xshash savollarni beradi. «Rasmda nima tasvirlangan? Bular mushuk bolalari ekanligini qayerdan bildingiz? Mushuk yungining rangi qanday? Bolalarinikichi? Mushuk bolalari nima qilishyapti? Kul rang mushuk bolasi nima qilyapti? Ona mushuk oldida yotgan bolasi nima qilyapti? Sizningcha uning qorni ochganmi? Nima uchun uxlayapti? Mushuk bolalarining qanday yurishini eshitganmisiz? Nima uchun ular sekin, ovoz chiqarmay yuradi?» Rasmni o‘ r t a gurux bolalari bilan ko‘rish bolalarning bilimlarini kengaytirishga yo‘naltiriladi. Bu bolalarni bevosita tajriba doirasidan tashqariga olib chikish imkonini beradi. Rasmlarni ko‘rishdan bolalarning bilimlarini sistemalashtirish va umumlashtirish maqsadlarida ham foydalaniladi. Rasmlardan tarbiyachining tabiat hakidagi suxbatlarida, hikoyalarida foydalaniladi. Katta gruppalarda rasmlar tushunchalarni shakllantirish uchun qo‘llaniladi. Mashgulot uchun rasmlar seriyasi tanlanadi. Dastlab xar bir rasmni ko‘rish va analiz kilish tashkil etiladi. Sungra rasmlar seriyasi ajratib ko‘rsatilgan muhim belgilariga qarab qiyoslanadi. Qiyoslash xodisadagi umumiy va muhimini ajratib ko‘rsatishga yo‘llanadi. Masalan, m a k t a b ga tayyorlov gruppasida «kuz» tushunchasini shakllantirish uchun kuzning turli davrlariga taalluqli tabiatning kuzgi hodisasi tasvirlangan 3 ta rasm tanlanadi. Tarbiyachi rasmni bolalar bilan birga ko‘rar ekan, ularning diqqatini tabiatdagi ketma-ket o‘zgarishlarga qaratadi: «Kuzning boshidan oxiriga" qadar ob-havo qanday o‘zgarganligini ayting». So‘ngra bolalar diqqatini o‘simlik hayotidagi o‘zgarishlarning ob-havo sharoitlarining o‘zgarishiga bog‘lik ekanligini tushunishlariga qaratadi. «Kuzning boshlanishidan uning oxirigacha o‘simliklarda qanday o‘zgarishlar ruy berdi?

Nima uchun bunday o‘zgarishlar sodir buldi?» O‘simliklarning rasmlarda tasvirlangan holatlarini qiyoslashni taklif qiladi. Shundan so‘ng bolalarning diqqati hayvonlar hayotidagi o‘z- garishlarga qaratilib, pedagog ularni yangi aloqalarni bilib olishga yo‘llaydi: «Kuzning qaysi vaktida hasharotlar ko‘p edi? Nima uchun? Issiq o‘lkalarga uchib ketadigan qushlar qa chon uchib ketadi? Ular nima uchun uchib ketadi?» va shu ka bilar. Badiiy rasmlarni faqat maktabgacha katta yoshdagi bolalar bilan ko‘rish maqsadga muvofikdir. O‘quv ekrani. Bolalar bogchasida bolalarni tabiat bilan tanishtirishda diapozitivlar, diafilmlar, kinofilmlar va telefilmlardan foydalaniladi, O‘quv ekrani bolalarda tabiat hodisalarining dinamikasi: o‘simlik va hayvonlarning o‘sishi hamda rivojlanishi— kattalarning mehnati haqidagi tasavvurini shakllantiradi, qisqa muddat ichida uzoq, vaqt bo‘lib o‘tgan hodisalarni ko‘rsatish imkonini yaratadi. Kinofilmlar bolalarda alohida emotsional munosabat, qiziqish uyg‘otadi, bu esa bilimlarni yanada muvaffaqiyatlirok, egallanishiga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘quv kinosining eng samarali turi syujetli kinolentalar («Stol qayerdan paydo bo‘ldi?», «Fillar haqida») va ocherkli kinolentalardir («Bir piyola sut», «Baliqchi hikoyasi»). Diapozitivlar va diafilmlar («Yilning turli fasllarida o‘simliklar», «Tabiatni qo‘riqlash», «O‘rmon va unda yashovchilar», «Uy hayvonlari yilning turli fasllarida», «Quruqlikda va suv havzalarida yashaydigan hayvonlar» va boshqalar) tasvirning statikligiga ko‘ra didaktik rasmlarga yaqin turadi. Ular xuddi rasmlar singari hodisalarni yirikroq ko‘rsatish imkonini beradi. Bu bolalarning diqqatini tasvirda uzok, muddat ushlab turishga yordam beradi. Kadrlar seriyasi hodisalarning o‘zgarishi va rivojlanishini ko‘rsatish imkonini yaratadi. Ulardan barcha yosh guruxlarida tabiatning u yoki bu hodisalari haqida boshlang‘ich tasavvurlarni shakllantirish, shuningdek bu tasavvurlarni konkretlashtirish, kengaytirish va umumlashtirishda foydalaniladi.

Syujetli diafilmlar, kinofilmlar va telefilmlar syujetining qiziqarliligi bilan bolalarda alohida qiziqish uygotadi. Bu bilimlarning aktiv idrok etilishiga yordam beradi, ekrandagi hodisalarga alohida munosabat uyg‘otadi. Syujetli diafilm, kinofilm va telefilmlardan turli maqsadlarda: bilimlarni konkretlashtirish, u yoki bu hodisani xarakterlovchi muhimrok. xususiyatlarni ajratib ko‘rsatish, bilimlarni kengaytirish, tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishni shakllantirish maqsadlarida foydalaniladi. Filmni ko‘rishga bolalarni oldindan tayyorlash lozim. Buning uchun film mazmuniga bog‘lik. suhbatlar, ekskursiyalar o‘tkaziladi, kitoblarni o‘qish tashkil etiladi. Bevosita filmni ko‘rsatishdan oldin bolalar bilan yo‘l-yo‘riq beruvchi suhbat o‘tqazilib, unda bolalarga filmni ko‘rayotganlarida e’tibor berishlari lozim bo‘lgan topshiriqlar beriladi. Film birinchi marta ko‘rilgandan so‘ng mazmunan juda muhim momentlarni ajratib ko‘rsatishga yo‘llangan suhbat o‘tkaziladi. Film ikkinchi marta ko‘rilgandan so‘ng bolalar film mazmunini qanchalik o‘zlashtirganliklarini tekshirib ko‘rish lozim. Shu maqsadda bolalar bilan tekshiruvchi suhbatlar o‘tkaziladi, ko‘rilgan film mavzusida rasm chiziladi. Mana shu usulda o‘tkazilgan ish bolalarning bilimlarini sistemalashtirish va boyitish imkonini beradi. Maktabgacha kichik yoshda ovozsiz filmlardan foydalangan ma’qul. Ularning mazmunini tarbiyachi aytib turadi. Bu filmdagi aynan shu gurux bolalar uchun asosiy narsani ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Avval diapozitiv va diafilmlardan foydalaniladi. Ularni ko‘rishni sekinlashtirilgan sur’atda tashkil etish, ba’zi kadrlarni qayta ko‘rsatish, eng muhimlarini tanlab ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Diapozitiv, diafilmlarni ko‘rish asta-sekin bolalarni ovozli kinofilmlarni ko‘rishga tayyorlaydi. Film ko‘rilgandan so‘ng kichkintoylar bilan maxsus suhbat o‘tkazish tavsiya etilmaydi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda tarbiyachining hikoyasidan tabiat haqidagi badiiy kitoblarni o‘qishdan, suhbatdan foydalaniladi.

Og‘zaki metodlardan foydalanish bir qator vazifalarni hal etadi. So‘z yordamida kuzatishlar va tabiatdagi mehnat jarayonida egallangan, bolalarga ma’lum bo‘lgan tabiat hodisalari va hayvonlar hamda o‘simliklar hayotiga tegishli faktlar haqidagi bilimlar konkretlashadi, to‘ldiriladi, aniqlanadi. Og‘zaki metodlar yo‘li bilan bolalar yangi hodisalar va tabiat predmetlari haqidagi bilimlarni egallaydilar (masalan, bahorgi suv toshqini, yovvoyi hayvonlarning o‘rmondagi hayot tarzi va shu kabilar). Bunday hollarda og‘zaki metodni ko‘rgazmali metod bilan qo‘shish, rasmlardan, diafilm va kinofilmlardan foydalanish zarur. So‘z tabiatda mavjud bo‘lgan aloqa va bog‘liqliklarni chuqurroq tushunishga, anglashga yordam beradi. Tarbiyachining hikoyalari va ularga qo‘yilgan talablar Suhbat uning turlari Badiiy adabiyot va unga qo‘yilgan talablar Ilmiyligi,bolalar yoshiga mos tabiatshunoslikka oid, jonliligi Kirish Yakuniy Tarbiyaviyligi, Hissiyotliligi, Jonli-obrazli Shunday qilib, og‘zaki metodlar bolalarning tajribasi doirasidan chetga chiquvchi bilimlarni shakllantirish imkonini beradi. Og‘zaki metodlar yordamida bolalarning tabiat haqidagi bilimlari sistemalashtiriladi va umumlashtiriladi, tabiatshunoslikka oid tushunchalari shakllantiriladi. Og‘zaki metodlardan foydalanishda tarbiyachi bolalarning nutqni tushunishga bo‘lgan qobiliyatlarini, uzoq muddatli ixtiyoriy diqqatlarini va so‘z orqali berilayotgan mazmunga diqqatni qarata olishlarini, shuningdek bolalarda muhokama, aniqlash, sistemalashtirish predmeti bo‘luvchi u yoki bu hodisa yoki fakt haqida yorqin tasavvurlarning boryo‘qligini e’tiborga oladi. Bu o‘rinda ham bolalarga bilimlarni anglashlarida yoki aniqlashlarida ko‘mak beruvchi ko‘rgazmalilikdan foydalanish mumkin va maqsadga muvofiqdir.

Tarbiyachining hikoyasi . Hikoyaning qimmati shu bilan aniqlanadi-ki, u ma’lum ta’limiy vazifani hal etar ekan, maktabgacha yoshdagi bolalarning tajriba va qiziqishlarini nazarda tutgan holda tuziladi hamda ma’lum yoshdagi gurux bolalariga mo‘ljallanadi. Uning badiiy adabiyotni o‘qishga nisbatan afzalligi mana shundadir. Hikoyani idrok etish bolalar uchun anchagina murakkab aqliy faoliyatdir. Bola kattalarning nutqini eshitishi va tinglay olishi, hikoya davomida uni anglab olishi, og‘zaki tasvir asosida yetarlicha jonli obrazlarni aktiv tasavvur qilishi, tarbiyachi hikoyasidagi voqea-hodisalarning bir-biriga bog‘liqligi hamda munosabatlarni aniqlash hamda tushunishi, hikoya mazmunidagi yangilikni o‘zining avvalgi bilimi bilan qiyoslab ko‘rishi lozim. Bularning barchasi tarbiyachining tabiat haqidagi hikoyasiga bo‘lgan talablarni belgilaydi. Hikoyada ma’lum qilinayotgan bilimlar ishonchlilik, ilmiylik talablariga javob berishi lozim. Tarbiyachi biror narsani bolalarga aytishdan oldin faktlarning to‘g‘riligini tekshiradi. Hikoya qiziqarli, yorqin dinamik syujetli, emotsional bo‘lishi lozim. Syujetsiz hikoyalar, ortiqcha tasvirlashlar bolalarning e’tiborini jalb qilmaydi, esda qolmaydi. Tilning jonliligi, obrazliligi va konkretliligi - tarbiyachining hikoyasiga qo‘yiladigan mutlaq talabdir. Bunday hikoya faqat bola ngigagina emas, balki hissiyotiga ham ta’sir etadi, uni uzoq vaqt eslab qoladi. Biroq, jonlilik va obrazlilik quruq maqsad bo‘lib qolmay, balki hikoya mazmuniga bo‘ysunishi kerak. Qahramon nomidan aytiladigan hikoyalarni bolalar yaxshi idrok etadilar. Bolalarga turli maqsadlarda: ularga tanish bo‘lgan hodisalar, hayvonlar, o‘simliklar haqidagi bilimlarni kengaytirish maqsadida; yangi hodisalar, faktlar (kattalarning tabiatdagi mehnati; qushlarni qo‘riqlash va o‘rgatish, yovvoyi o‘simliklarni himoya qilish va shu kabilar) bilan tanishtirish maqsadida hikoya qilib berish mumkin. Bunday holda hikoya albatta illyustratsiya materiallari — foto suratlar, rasmlar, diafilmlar ko‘rsatish bilan qo‘shib olib boriladi. Ko‘rgazmaliliksiz hikoyaga bolalarning qiziqishi susayadi hamda u bolalar

tomonidan yaxshi idrok etilmaydi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar uchun hikoyaning davomiyligi 10—15 minutdan oshmasligi kerak. Hikoya uchun tarbiyachi xilmaxil material: tabiatga oid shaxsiy kuzatishlari, ajoyib kishilarning hikoyalari, tabiat hodisalari haqidagi ocherklar, naturalistlarning yozuvlari va hikoyalari, ilmiy materiallardan foydalanadi. Suhbat.Didaktik vazifalardan kelib chiqqan holda suhbat ikki turga — oldindan o‘tkaziladigan suhbatlar va yakuniy suhbatlarga bo‘linadi. Oldindan o‘tkaziladigan suhbatlarni tarbiyachi kuzatishlar, ekskursiyalardan oldin qo‘llaydi. Bunday suhbatning maqsadi — bo‘lajak kuzatishlar bilan mavjud bilimlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish maqsadida bolalarning bilimini aniqlashdir. Yakuniy suhbat bilib olingan faktlarni sistemalashtirish va konkretlashtirishga, mustahkamlash va aniqlashga yo‘llanadi. Bu suhbatlar mazmunan turli darajada bo‘lishi mumkin: birovlar kuzatiladigan obyektlarni tor doirada kuzatilgandan so‘ng (masalan, issiq o‘lkalarga uchib ketuvchi qushlar haqi-da, yovvoyi hayvonlarning o‘rmonda qishlashi va shu kabilar), boshqalari hodisalarning keng doirasini qamrovchilarni (masalan, mavsumlar haqida suhbatlar)—bolalarning jonsiz tabiat hodisalari, o‘simliklar hayoti, hayvonlar, kishilarning mehnati haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadida o‘tkaziladi. Suhbatning samaraliligi bolalarning oldindan qanday tayyorlanganligiga bog‘liqdir. Suhbat—bu ular bilan o‘tkazilgan ishning yakunidir. Shuning uchun tarbiyachi oldida bolalarda kuzatishlar, mehnat faoliyati, o‘yinlar, tabiatshunoslik kitoblarini o‘qish, hikoyalar orqali tasavvur hosil qilish vazifasi turadi. Suhbatni bolalarda nima haqida aniq tasavvur bo‘lsa, faqat shu narsa yuzasidan o‘tkazish mumkin. Tarbiyachi suhbatning didaktik maqsadini aniq tasavvur qilishi lozim: qanday mazmunni aniqlash va konkretlashtirish kerak, umumlashtirish va sistemalashtirish uchun qanday muhim aloqalarni ajratib ko‘rsatish lozim, bolalarni suhbat yakunida qanday umumlashtirish va xulosaga olib kelish kerak. Suhbat hodisa, faktlarni analiz qilishdan, ularning xususiyatlari, belgilari, hodisalar o‘rtasidagi muhim aloqa hamda munosabatlarni ta’kidlashdan

boshlanadi. Bunday analiz umumlashtirishga o‘tishni ta’minlaydi, tarqoq faktlarni sistemaga soladi. Suhbatning b i r i n ch i qismida tarbiyachining bolalarga bergan savollari analizni va bolalarni umumlashtirishga tayyorlashni ta’minlaydi. Masalan: «Qaysi qushlar birinchi bo‘lib uchib keladi? Qora qarg‘ani qanday tanib oldik? Biz ularni qayerda ko‘rganmiz? Qora qarg‘alar dalada nima qilayotgan edi? Qora qarg‘alar nima yeydi?» So‘ng keyingi savol beriladi: «Nima uchun qora qarg‘alar boshqa qushlardan oldin uchib keladi?» (boshqa qushlar — chug‘urchuq, qaldirg‘och va shu kabilar haqida ham shunday savollar beriladi). Bolalarni qorning himoya qiluvchi xususiyatlari va o‘simliklarning qishdagi holati bilan tanishtirishdan oldin «O‘tloqda qor ostida» hikoyasini o‘qib berish mumkin. Bolalar o‘simliklar qishda halok bo‘lmasligini, faqat o‘sishdan to‘xtashlarini bilib oladilar. Bu hikoyadan olingan ma’lumotlarni tekshirish sayrlar vaqtidagi kuzatish uchun vazifa bo‘lib qoladi. Kuzatishlar jarayonida bolalarga maqollar, matallar, topshiriqlar, kichik she’rlar tavsiya etiladi. Bularning obrazli tili hodisaning xususiyatlarini, predmetning ma’lum sifatlarini ajratib ko‘rsatish, tabiatni estetik idrok etishni kuchaytirish imkonini beradi. Qishda muz, qor, ob-havoni kuzatayotganda tarbiyachi topishmoq va maqollardan foydalanadi. Kuzatishlar jarayonida tabiatshunoslikka oid adabiyotlardan foydalanish bolalarga o‘rab turgan tabiat dunyosini to‘g‘ri idrok etish va tushunishlarida, uni o‘z bilimlari bilan bog‘lay olishlarida yordam beradi. Bu maqsadda V. V. Biankining «Urmon gazetasi», N. Sladkovning «Ezma zag‘izg‘onlar» dan olingan qisqa ma’lumotlar foydalidir. Tabiatshunoslik kitoblarini tarbiyachi bolalarga kuzatishdan keyin ham o‘qib beradi. Bunday holatda badiiy asarlar ko‘rilganlarga yakun yasash, to‘ldirish, kuzatishni chuqurlashtirishga, bolalar dkqqatini tabiat hodisalarini kelgusida ham idrok etish uchun yo‘llashga yordam beradi. Bolalar tabiatshunoslik kitoblarini o‘qishi, uni o‘qib bo‘lgandan keyingi suhbat tabiat bilan tanishtirishning mustaqil metodi ham bo‘lishi mumkin. Kitob

o‘qilgandan so‘ng o‘tkaziladigan suhbatda bolalarga asar ma’nosini tushunishlarida, uning mazmunini to‘liqroq va chuqurroq o‘rganib olishla-rida yordam berish zarur. Shuning uchun suhbat o‘qilgan matnni gapirib berish asosida tuzilmasligi kerak. Bu o‘rinda asosiy e’tiborni hodisalar o‘rtasidagi aloqani ochib berishga, faktlarii anglashga qaratish lozim. Ilgari egallangan bilimlar to‘plami bolalarning yangi axborotlarni egallab olishlariga ta’sir etadi. Mana shundan kelib chiqib, suhbatda shaxsiy bilim bilan yangi bilimlar o‘rtasidagi aloqani o‘rnatish zarur. Suhbatga qo‘yiladigan so‘zsiz talab — bolalarda badiiy obrazlardan olingan ta’surotlarning bevositaligini saqlab qolishdir. Bunga savollarni qahramon shaxsi orqali berish, savollarda hikoya, ertak obrazlarini qo‘llab erishish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari. Toshkent 2008 y. 2. O.U.Xasanboyeva, X.D.Djabborova. «Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi». T., “Cho‘lpon” 2007 y. 3. Q.Haydarov. S.Nishonova. Tabiatshunoslik asoslari va bolalarni atrof-tabiat bilan tanishtirish. T., “O‘qituvchi” 1992 y. 4. P.A.Yusupova. Maktabgacha yoshdagi balalarga ekologik tarbiya berish. 5. T., “O‘qituvchi” 1995 y. 6. O.Xasanboyeva va boshqalar. “Pedagogika tarixi”. Qo‘llanma. T., “O‘qituvchi” 1997 y.

Похожие

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodlari

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi fanining metodlari

Tabiat bilan tanishtirish metodikasining fan sifatida shakllanishi (1-Amaliy mashg‘ulot)

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasining maqsad va vazifalari

MTMda tabiat bilan tanishtirishning mazmuni (2-Amaliy mashg‘ulot)