Ота она ва фарзанд муносабатларининг ўзига хослиги - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ота она ва фарзанд муносабатларининг ўзига хослиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

29.779296875 KB

Ота она ва фарзанд муносабатларининг ўзига хослиги Режа: 1. Оила ичидаги ўзаро муносабатлар психологияси. 2. Ота-она – бола муносабатлари тизими. 3. Оилада ижтимоий тарбиянинг босқич ва воситалари. 4. Ота-она ва фарзандлар ўртасидаги низолар.

Оила- ўзига хос ижтимоий бирлик бўлиб, унинг асосида эр-хотин иттифоқи, қариндошлик муносабатлари, маиший ҳаёт бирлиги, ахлоқий ва ҳуқуқий маъсулият ҳамда жамият томонидан ўрнатилган ота-оналарнинг болаларини тарбиялаши бўйича ва фарзандларнинг ўз ота-оналари учун муайян мажбуриятлари туради. Оила ҳаёти шаклининг даврлари-оиланинг шаклланишидан бошлаб парчаланишигача ўзгаришлари динамикасини тавсифловчи категория. Оила функциялари-оила ва унинг аъзолари яшаши ва фаолиятини намоён қилиш усули, оила функциялари тарихидир ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий шароитлари билан чамбарчас боғлиқ.  Оиланинг ҳиссий-эмоционал мулоқот функцияси – бу унинг ўз аъзолари ўртасида муайян илиқ муносабатларни сақлаш, улар ўртасида меҳроқибат, ўзаро ғамхўрлик, бир-бирини қўллаб-қувватлаш, севиш, севилиш каби қобилиятини намоён этишидир.  Оиланинг тарбиявий функцияси – маданий, маънавий меросни авлоддан-авлодга узатиш, ёш авлодни тарбиялаш, жамиятни маданий меросини таъминлаб туришдан иборат.  Жисмоний қувватни таъминлаш функцияси – оила аъзоларининг жисмонан соғ, тетик ва ўзини яхши ҳис қилишларини таъминлашга боғлиқ бўлган шароитларни назарда тутад.  Маънавий мулоқотни таъминлаш функцияси – одамнинг ўз наслнасаби, маънавий-маданий анъаналари бўлишига интилишидан келиб чиқади.  Репродуктив функция – бу оиланинг нафақат авлодлар, ворисларни яратишга алоқадор вазифаси, балки, шу орқали ота ва она бўлишдек бахтга муяссар бўлиш, давлатнинг эса туб аҳоли сонини муайян миқдорда ушлаб туришига ҳам хизмат қилади.  Бахт ва тинчлик-хотиржамликни барқарорлаштириш функцияси ҳам ўта муҳим бўлиб, айнан оила ҳар бир аъзосининг муаммоларини ечиш,

уни ташқи турли таъсиротлардан ҳимоялаш, керак бўлса, унда ҳимоя иммунитетини шакллантиришга ёрдам беради.  Иқтисодий хўжалик функцияси – уй хўжалигини юритиш, оила аъзоларининг моддий, маънавий эҳтиёжларини қондириш. Эр-хотин орасидаги эмоционал муносабатлардан бири бўлган эрхотиннинг бир-бирига бўлган муҳаббат тенг кўринишда бўлади. Лекин отаона ва бола орасидаги муносабатларда ота-она ва бола муҳаббати ҳар хил кўринишда бўлади. Ота-она томонидан эмоционал алоқа ота-она (родительской любви) муҳаббати, яъни оналик муҳаббати меҳри, оталик муҳаббати кўринишида, бола томонидан эса аввал боғланиш кўринишда, сўнг ўғил ёки қиз (фарзандлик) муҳаббати кўринишида намоён бўлади. Ота-онанинг болага бўлган муҳаббати ўзини тарихига эга. XVIII асргача “родительская любовь” алоҳида хислат сифатида кўрилмаган. Ота-она муносабатлари жамият томонидан ўрнатилган ижтимоий-маданий талаблар кўринишида бу тарбия, болани руҳий ва жисмоний соғломлиги, болани назорат қилиш ва жазолаш кўринишида намоён бўлган. Бунинг сабаби туғилиш ва болаларни ўлимининг юқори бўлмаганлигидадир. Ўрта асрларда 5 ёшгача бўлган бола орасидаги ўлим 30%ни ташкил этган Европада. Болалар кўп бўлганлиги учун ота-оналар ҳар битта болага алоҳида меҳр бера олишмаган фақат XVIII асрдан бошлаб Европада оналик меҳри мажбурий хислат деб тан олинган. Ота-онанинг болага бўлган эмоционал муносабати қуйидаги вариантларга бўлинади: 1. Шартсиз эмоционал қабул қилиш-ҳеч нарсага қарамай фарзандни яхши кўриш; 2. Шартли эмоционал қабул қилиш- болани хулқ-атвори, ютуқларига қараб яхши кўриш; 3. Амбивалент эмоционал муносабат - болага нисбатан ижобий ва салбий муносабатларнинг қўшилиб кетгани. Масалан: муҳаббат ва нафрат;

4. Индифферент муносабат-бефарқлик, совуққонлик, масофа сақлаш, паст эмпатия; 5. Эмоционал инкор этиш. Оналик меҳри- бу табиатан берилган биологик инстинктдир. Лекин боладан воз кечиш ҳолатлари ҳам учраб туради. Бундай аёлларни психологик хусусиятлари ўрганилганда бу ҳолатни юзага келишига аёлнинг эмоционал ҳолатини кризиси, эҳтиёжини бузилиши, ижтимоий ҳолатлар сабаб бўлади. Болани қабул қилиш ёки инкор этиш шахс типининг турларига боғлиқ. Рус олимлари М. Родионова, Ф.Е. Василюклар шахс типларини 4га ажратишган: 1. инфантиль 2. реалистик 3. қадриятли 4. ижодий инфантильй тип личности выступает фактором риска отказа матери о ребёнка, отказ носить импульсивный характер и представляет собой действие защитного типа. Бу типдаги аёллар болага нисбатан кескин қарши қарайди, яъни, “менинг бахтслизлигим сабабчиси - бола” деб қабул қилади. Агарда болани қабул қиладиган бўлса ҳам, унда у “болани- танамнинг бир қисми”- деган мунсабатда бўлади. Бунақа онани анамнези сўралса, у ёшлигида она томонидан инкорлик ва она меҳрини кўрмаганлиги келиб чиқади. Бундай аёллар ҳомиладорлик пайтини аҳамиятсизлик билан ўтказади, “нима бўлса бўлар” дегандек. Туғишдан аввал ёки туққандан сўнг онсонгина рад этади, бунда уна ҳеч қандай кечинмалар, виждон азоби кузатилмайди. Реалистик тип-болани рад этиш- мақсадга қаратилган ҳодиса бўлади. Бу типдаги аёллар ҳаммасини маъқул ва қарши томонларини ўлчаб кўради. Бунда у ўзини манфаатини биринчи ўринга қўяди. Болага асбобга қарагандай муносабатда бўлади: керак бўлса қолдиради, файдаси бўлмаса инкор этади. Масалан, бола уй-жой масаласи бўйича фойда берса, улар виждон азобисиз туғруқхонага қайтиб келиб болани қайтариб оладилар. Бу типдаги аёлларни психологик хусусиятлари: уларда табиий оналикка бўлган эҳтиёж паст

даражада ва одатда эмпатия ҳам паст даражада бўлади. Апамнезида-ўзи вояга етган оиласига нисбатан совуққон, босиқ. Болани ҳеч қандай эмоционал кечинмасиз осон рад этади. Қадриятли тип-оналик қиммати жуда юқори, улар учун ижтимоий ҳолати, маблағи катта аҳамиятга эга, шунинг учун бу томони тўғри келмаса конфликтли кечинмаларга олиб келади. Бу ҳолат ҳомиладор даврида ва бола дунёга келгандан сўнг ҳам давом этади. Оқибатда онада айбдорлик ҳисси, хавотирлик пайдо бўлади, бу эса ўзини ҳимоя қилиш учун болага нисбатан бўлган муносабати яхши бўлмайди. Уларда доимий мотивлар кураши, қарор қабул қилиш қийин бўлади. Ижодий тип- бу типдаги аёлларда болани инкор этиш даражаси жудаям паст, агар ижтимоий аҳволи оғир бўлганда ҳам. Уларда табиий оналик инстинкти кучли, болага меҳри кучли. Э.Фромм концепцияси бўйича оналик ва оталик муҳаббати бир-биридан фарқли; юзага келиши, кўриниши ва болани ривожланишида фарқли таъсири бўлади. Оналик меҳри- табиатан шартсиз бўлади, болани ютуқларига боғлиқ эмас, кўзлари кўр, ва одалатли бўлмайди. Оталик меҳри эса-шартли, талабчан кўринишида бўлади, отасини муҳаббатини бола эришиш керак. Ота ижтимоий контроль вазифасини бжаради: болани текшириш, интизом талаб қилиш, ўзини қонун-қоидаларига бўйсиндириш. Тадқиқот шуни кўрсатганки ўсмирлар ота томонидан олидагина жазони тўғри қабул қиладилар; онани жазосини эса – рад этиш, яхши кўрмаслик, адоват (враждебность) деб қабул қилади. Тарбия жараёнида ота ва онанинг ота-оналик хулқ- атвори модели болани жинсига қараб ўзгаради, бу эса болани жинсий мослигини шаклланишида муҳим шарт ҳисобланади. Тадқиқотларда ўғил ва қизларни тарбиясида отанинг ҳулқатворида кўринарли фарқлар кўринган. Оталар болани гўдалик ва илк болалик даврида қиз ва ўғилни жинсий фарқ қилмаган ҳолда муносабатда бўладилар. Жинсий фарқлаш тарбияда, болани боғча ёш даврида бошланади.

Ота ўғилларда маскулин сифатларини, қизларда эса фемин сифатларини шаклланишида катта аҳамиятга эга ҳисобланади. Маскулин сифатларга: автономлик, мустақиллик, конкурентлик, мақсадга эришиш киради; фемин сифатларга – юқори даражадаги эмпатия, ғамҳўрлик, коммуникативлик киради. Отанинг ёки онанинг ўғилга ва қизга бўлган муносабати: ота-онанинг ёшига, эр-хотинни ўзаро муносабатига, оиладаги болалар сонига, бола оилада нечанчи фарзандлигига ва болани шахс ҳусусиятларига боғлиқ. Агар эрхотин муносабатлари яхши бўлса, ота болалар тарбиясига кўпроқ аҳамият берадиган бўлади. Ўзи намуна сифатида ўғил ва қизида жинс мослигига хос хусусиятларини шаклланишида ёрдам беради. Агарда эр-хотин муносабатлари яхши бўлмаса, унда оилада “она билан қиз отага қарши”, ёки “ота билан ўғил онага қарши” каби вазиятлар юзага келади, бу эса ўз навбатида фарзандларда шахс ривожланишидаги бузилишларга олиб келади. Яна ота-оналарни кўпинча оилада қизларда нисбатан ўғилларга кўпроқ эътибор бериши кузатилади. Эволюция давомида қизлар ўғилларга нисбатан анча жизнестойкий, устойчивый бўлган. Шунинг учун ҳам биологик томондан ўғилларга кўпроқ эътиборли бўлиш оқланган. Ҳозирги замонда ота-она ўрни ўзгариб бормоқда: бунга сабаб, ота-онани тенг ҳуқуқлиги, оналарни ишланши. Буни ҳам олбатта оилага, фарзандларга яхши томони ҳам, ёмон томони ҳам бор. Оила муҳити ҳар бир шахс учун ана шундай бирламчи , дастлабки ижтимоийлашув ўчоғи, маскани ҳисобланади. Ижтимоийлашувнинг иккиламчи масканлари ҳам мавжудки, унга Меҳрибонлик уйлари, махсус интернатлар ҳамда ҳарбий билим юртлари киради. Чунки у ерда нисбатан узоқ вақт мобайнида бола тарбияланди, ўша ернинг нормалари, қадриятлари ва талаблари таъсирида дунёқараши шаклланади, шахс бўлиб етилади. Агар дастлабки ёки иккиламчи социализациядан чекиниш, ундан маҳрум бўлиш ёки хулқнинг ташқи салбий таъсиротлар натижасида девиант шаклга келиши

қайд этилса, унда илмий тилда айтганда, ресоциализация деб номланган жараён назарда тутилади. Оилавий ижтимоийлашувнинг қадри ва аҳамияти шундаки, унинг таъсирида биринчидан, шахс катта, мустақил ҳаётга, жумладан, оилавий ҳаётга тайёрланади, ўзига яраша сифат ва фазилатларни шакллантириб боради, иккичнчидан, ҳар томонлама етук, баркамол, ақлли, соҳ ва саломат шахс бўлиб етишиш имкониятига эга бўлади. Яъни, оила ва унинг соғлом маънавий муҳити болани жамиятда яшашга, ўзига ўхшаш шахслар билан муроса қилиш, ҳамкорликда фаолият юритиш, касб-ҳунарли бўлиш, муомалада аҳлоқ-одоб нормаларига бўйсунишга ўргатади, психологик жиҳатдан тайёрлайди. Рус социолог олими А.Антонов нинг таъкидлашича, оила ижтимоийпсихологик яхлитлик сифатида шахсга шундай норматив ва ахборот таъсирларини кўрсатадики, оқибатда бола энг аввало, жамиятдаги қонуний нормалар, хулқ андозаларини эгаллайди. 1 Оила қанчалик иноқ, уюшган ва мустаҳкам бўлса, унинг норматив таъсири ҳам шунчалик самарали бўлади. Бундай оилада ўзининг қадриятларидан ташқари, жамиятнинг қадриятлари, қонун-қоидалар ва нормалар ҳурмат қилинади, бола бошидан жамиятда яшашга ўргатилган бўлади. Унинг аҳамияти шундаки, фарзанд мактабгача тарбия муассасасида ҳам, кейинчалик мактаб, коллеж ёки лицейда ўқиганда ҳам тартибли, интизомли, айтилган вазифа, берилган топшириқларни масъулият билан виждонан баждарадиган бўлиб, болалар жамиятида ҳамиша ўзининг ўрнига эга бўла олади. Бундай фарзанждга турли бидъатлар, бемаза чақириқлар, даъватлар таъсир этмайди, мустқил фикрли, пок виждонли инсон бўлиб етишади. Чунки, оила бу кичик жамият, жамиятнинг кичиклашган андозаси, оила мустаҳкам бўлса, жамият ҳам мустаҳкам бўлишини ўзбек халқи жуда яхши билади, шунинг учун ҳам айниқса, мустақиллик йилларида оила бизнинг Ватанимизда қадрланади, никоҳ муқаддас ришта сифатида эъзозланади. 1 Социология семьи: Учебник / Под ред. проф. А.И. Антонова.- М.: ИНФРА-М, 2005 – С. 220

Албатта, боланинг ижтимоийлашув жараёнига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатувчи бошқа ижтимоий омиллар ҳам мавжуд. Масалан, жамият миқёсида амалга оширилаётган ислоҳотлар, давлатнинг ёшлар сиёсати, таълим муассасалари ва у ерлардаги таълим ва тарбия стандартлари, диний муассасалар (мачитлар), бозор муносабатлари каби қатор жараёнлар ушбу масаланинг мазмун ва моҳиятини белгилайди. Юқорида айтилган ресоциализация жараёнидан ташқари, оила муҳитининг ўзи ҳам айрим ҳолатларда салбий маънодаги ижтимоийлашувга алоқадор бўлиб қолиши мумкин. Олимлар ўтказилган қатор тадқиқотлар асосида ана шундай омилларнинг тўрт гуруҳини ажратганлар: • ота-оналар ўртасида муросанинг йўқлиги, оилавий ўзаро муносабатларни мустаҳкамлаш борасида аниқ белгиланган аҳлоқий тамойилларнинг мавжуд эмаслиги; • ота-оналарнинг руҳий носоғломлиги ва қонунбузарлиги; • яшаш шароитларининг яхши эмаслиги, боланинг тўлақонли ўсиши, дарс тайёрлаши, жисмонан чиниқиши учун шароитларнинг етарли эмаслиги; • мактаб шароитининг талаб даражасида эмаслиги; • маҳалла худудида оила обрўсининг яхши эмаслиги, нотинч, ноқобил оила мақомига эгалик; • глобал ахборатлашув шароитида турли ахборот манбалари, жумладан, Интернет тармоғи орқали бола онгига етиб келаётган турли маълумот, иғво, уйдирма, миш-миш, оила қадриятларига зид ахлоқ намуналари ва бошқалар охирги йилларда бола ижтимоийлашувига салбий таъсир кўрсатаётган ижтимоий омиллар жумласидандир. Юқоридаги ҳолатлар айниқса, глобаллашув даврида оила институтининг бола социализацияси ва ижтимоий тарбиясидаги ўрни нечоғли сезиларли эканлигини исботламоқда.

Ижтимоий тарбиянинг асл маъноси ҳам, вазифаси ҳам боладаги ижтимоий фаолликни ошириш орқали, ундаги ижобий фазилатларни камол топтиришдир. Одатда оилада ижтимоий фаолликни ошириш бола иродасини чиниқтириш орқали амалга оширилади. Чунки кўпинча ота-оналар болаларининг ақлли, фаросатли бўлиб етишларига эътибор бериб, унинг руҳиятини ҳамда жисмоний қуваатини оширишга, иродасини мустаҳкамлашга беэътибор қоладилар. Бунинг оқибатида бола турмуш суқмоқларида тез қоқиладиган, турли ижтимоий вазиятларда қийинчиликларни енга олмайдиган, руҳияти мўрт бўлиб катта бўлади. Шунинг учун ҳам оилавий ижтимоийлашувда боланинг ижтимоий билимдонлиги, ижтимоий кўникмалар ва уларни оширишга қаратилган чоратадбирларга алоҳида урғу берилади. Мутахассислар оилавий социализациянинг босқичлари, функцияларини тафовутлаш билан биргаликда унинг ҳар бирида ўзига хос ижтимоийлашув усуллари устивор бўлишини ҳам таъкидлайдилар. Масалан, рус социологи Н.Андреенкова 2 ижтимоийлашув жараёнини икки катта босқичда тасаввур қилади. Унинг биринчи босқичи – индивиднинг ижтимоий мавжудот сифатида шаклланишини таъминловчи ҳаёт бўлагини ўз ичига олиб, у инсон ҳаётининг қарийб учдан бир қисмини ташкил этади. Бу даврда асосан боланинг: • дастлабки илк социализацияси (болалик даври); • норматив хулқнинг маргинал жиҳатларини ўзлаштириш даври (ўсмирлик даврига тўғри келади); • ўспириинликдан балоғат ёшига ўтиш даврини ўз ичига олган ижтимоийлашув оқибатлари яхлит намоён бўладиган босқич. Иккинчи босқич – шаклланиб бўлган шахснинг жамиятда фаолият юритиши даврларини ўз ичига олган ҳаёт босқичи. Бунда шахс дастлаб меҳнатга яроқли жамият аъзоси сифатида, сўнгра нақақа ёшига етган инсон сифтаида ўз ўрнига эга бўлади. 2 Андреенкова Н. Роль семьи на разных этапах социализации индивида // Динамика изменения положения женщины и семья. – М.: 1992. – С.4.

Ижтимоийлашувнинг дастлабки йилларида унинг самарадорлиги кўпроқ юқорида таъкидлаганимиздек, оила, ундаги ижтимоий-психологик муҳит ва ота-онанинг тарбиячилик бурчини қандай адо этганлигига боғлиқ бўлса, унинг кейинги босқичларида таълим муассасалари ва меҳнат жамоаларининг роли ортиб боради. Шунга мос равишда ижтимоийлашув усуллари ҳам турлича бўлади. Кўплаб олимлар ва оила масалалари бўйича мутахассисларни хавотирга солган жиҳат шуки, замонавий оила ўзининг бола шахсини ижтимоийлаштирувчи вазифасини яхши ва тўлиқ адо этмаяпти. А.Антонов нинг таъкидлашича, замонавий оила оилавий турмуш тарзини шакллантира олмаётганлиги сабабли ҳам ўзининг бола тарбияси борасидаги ижтимоий билимдонлигини намоён эта олмаяпти. 3 Бундан ташқари, Ғарб мамлакатларида ўтказилган тадқиқотларда аксарият аёлларда оналик установкаларининг йўқлиги, бола тарбиялаш хоҳишининг йўқлиги, қўйдичиқдининг бемалол амалга оширилиши, расман ФХДЁ бўлимларини никоҳни қайд этмай яшаш (фуқаролик никоҳи), ажримлардан кейинги эркак ва аёлнинг ўзаро ёмон муносабатлари болаларнинг ижтимоийлашувига ниҳоятда салбий таъсир кўрсатмоқда. Бундай эр-хотинларнинг фарзандлари бир томондан умуман оила инститтутига ва никоҳга нисбатан салбий қарашларга эга бўлиб, вояга етсалар, иккинчи томондан, уларнинг характерида асосан худбинлик, эгоизм, агрессивлик каби салбий сифатлар эгаси сифатида шаклланмоқда. Демак, жамиятда ўз даврига муносиб, соғлом фикрловчи ёшларни тарбиялаб, вояга етказишнинг муўим омили бу расмий никоҳда бўлган эр-хотинлар оиласининг баҳамжиҳатликда яшашларидир. Психолог олим В.И.Селиванов оилада шахсни шакллантириш жараёнини ўрганиб, бахтли болалик – бу оиладаги қувончни, хамжихатликни ҳамда ота- оналарнинг болаларига ғамхўрлигининг самарасидир деган хулосага келади. Муаллиф оиланинг йўналишига қараб уч тоифага мансуб эканлигини кўрсатиб беради: 3 Социология семьи / Под ред. А.И. Антонова . – М.: 2005. – С. 235.

1. Ижтимоий – илғор йўналишдаги оила. 2. Зиддиятли йўналишга эга бўлган оила. 3. Паст даражадаги ижтимоий йўналишга эга бўлган оила. Биринчи тоифага хос бўлган оилалар биздаги оилаларнинг кўпчилик қисмини ташкил қилади. Бундан оилаларда шахслараро муносабатлар ахлоқ принциплари ва қоидаларидан келиб чиққан холда амалга оширилади, шунингдек хар томонлама камол топган шахснинг ижтимоий идеали (юксак орзу тимсоли) назарда тутилади. Ижтимоий илғор йўналишдаги оилаларнинг вояга етган аъзолари ишлаб чиқаришда, корханада, жамоат ишларида фаол қатнашадилар, илғор маданиятга нисбатан қизиқишларни намойиш қиладилар, шунинг билан бу нарсага ўз фарзандларида ҳам хавас уйғотадилар. Оилада гохо бўладиган зиддиятларни жуда қисқа муддатда хамжихатлик билан бартараф қиладилар. Ушбу тоифага мансуб оилаларда хўжалик ашёлари, қимматбахо материаллар хар-ҳил эхтиёларни қондириш воситаси сифатида қаралади, бу нарсалар шахснинг келажак истиқболи билан мутлақо боғланмайди. Иккинчи тоифага мансуб оилада барқарор йўналиш бўлмайди. Оиладаги турмуш муносабатлари узлуксиз равишда бирон-бир ғояни бошқа ғоя билан ўзаро ниқобланган кураши босқичида бўлади. У ёки бу қарашларнинг устунлиги, истиқболи хеч қандай аҳамият касб этмайди. Эр-хотинниг ёки бошқа вояга етган оила аъзоларининг муросасиз позициялари (нуқтаи назарлари) кўпинча уларнинг феъл атвор хусусиятларига тафовут негизи билан боғлиқ бўлиб, оилада сўз билан иш бирлиги масаласи бир-бирига қарама-қарши йўналишда бўлади. Бурч хиссигина муайян мажбариятни бажаришгина оила аъзоларининг ўзаро бирлаштириб туради. Мана бундай оилаларда эр-хотиннинг болаларга таъсир ўтказиш кучи кураши, рақобати яққол намоён бўлади. Учинчи тоифадаги оилаларда кўпинча мешчанлик удуми ва идеаллари хокимлик қилади. Мазкур оилаларда барча нарса ягона нарсага

бўйсундирилган, яъни молдунё тўплашга, моддий-маиший жихатадан устунликка эришишга қаратилган. Вояга етган оила-аъзоларининг, ота- онанинг корхонада, муассасада, ташкилотда меҳнат қилиши анна шу кўзлаган мақсадга етиши воситаси сифатида, хар қандай меҳнат эса иш хақи миқдори билан ўлчанади. Оила бошлиғининг зўравонлиги, золимлиги, унга кўр-кўрона ва сўзсиз бўйсунишлик сажда қилишлик, заиф ва нимжон оила аъзолари фаоллигини поймол қилишга интилиши ва ҳоказолар устун бўлади. Мешчанлик идеал ива диний эътиқод доирасидан ташқарии чиқиш ҳоллари (китоб ўқиш, ижтимоий турмуш фаолиятида иштирок этиш) камситилиб, бекорга вақт сарфлаш деб баҳоланади. Шу боис паст даражадаги ижтимоий йўналишга мансуб оилаларда худбин, қўқоқ, жамият учун нафи кам тегадиган ўғил-қизлар етишиб чиқиши мумкин. Оиладаги муносабатлар таъсирида илк болаликдан умумий ишга содиқлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, қатъийлик, қадр-қиммат хисси каби инсоний хислар шакллана бошлайди. Аста-секин туғишганларга ғахўрлик, ак-ука ва опа-сингиллик меҳри, ота-оналарга мухаббат ва шавқат туйғулар намоён бўлиб боради. Агарда оилаларда турмуш муносабатлари қўполлик, андишасизлик негизига қурилган бўлса, у ҳолда оила аъзолари рухий дунёсида кеккайиш, писмиқлик кўпчилик томонидан қабул қилинган хатти-ҳаракатлар қоидаларни сезмаслик, уларни менсимаслик, ялқовлик, маъсулиятсизлик, димоғдорлик иллатлари униб чиқади. Оила бошлиғи хисобланган ота-оналарнинг асосий диққат эътибори аҳлоқ нормалари ва қоидалари талабидан келиб чиққан холда ўз фарзандларида ижобий характер хисларини замон рухига мос шахс фазилатларини шакллантиришга қаратилган. Мазкур тоифадаги оила аъзолари даврасидаги суҳбатлар, мунозалар, мулоҳазалар ўзаро тинчлик, ўзаро ҳурмат руҳига бўйсиндирилади.

Оилада шахслараро муносабатлардаги келишмовчиликлар ва зиддиятларнинг шаклланишида бесабрлик, ўзгани тушунмаслик, эътиборсизлик, қизғанчиқлик, жиззакилик, уқувсизлик, билимсизлик, бепарволик, лоқайдлик, қўполлик, баъзи ҳолларда бетакаллуфлик, дидсизлик, уятсизлик, мунофиқлик ва ҳатто бузуқлик сабабли юзага келиши тасдиқланган. Ўзбек оиласи учун характерли бўлган низолардан бири эр ёки хотиннинг қариндош уруғлари билан бўладиган муносабатлар туфайли юзага келадиган низолар. Оилавий низоларда кимлар иштирок этаётганлигига кўра, уларни қуйидагича асосий турларга ажратиш мумкин: • эр-хотин ўртасидаги низолар; • қайнона-келин ўртасидаги низолар; • қайнона-киёв ўртасидаги низолар; • овсинлар ўртасидаги низолар; • ота-она ва фарзандлар ўртасидаги низолар; • фарзандлар орасидаги низолар ва б. Низолар: 1. Конструктив (бириктирувчи) 2. Деструктив (ажратувчи) Низолар юзага келишига асос бўлган муаммолар бу муаммоларнинг хал этилиши, кечиши, иштирокчилари, оқибатлари ва бошқаларнинг характерига кўра, бир-биридан фарқланади. Ота-оналар ва фарзандлар ўртасидаги низоларга қуйидагилар замин бўлиб хизмат қилади: 1. Дунёқарашлар ўртасидаги мавжуд фарқнинг ҳисобга олинмаслиги. 2. Ёшларнинг бўш вақтини мустақил ташкил этиши, дўстлар танлашдаги мустақиллиги, хиссиёт соҳасидаги мустақиллиги, модага, бугунги кун талабига мос кийиниши, касб танлашдаги мустаақиллиги, умр йўлдоши танлашда мустақиллик учун ота-оналари билан баъзан кураш олиб боришнинг хуш келмаслиги.

3. Ота-оналарнинг жамият нормаларига мос келмайдиган хаттиҳаракатлари. 4. Баъзи болаларни меҳнат қилишга ўргатилмаганлиги ва бунинг оқибатида енгил-елпи ҳаёт кечиришга ўрганиб қолиши. 5. Айрим ёшларинг фарзандлик бурчини унитиб қўйиши. 6. Ота-оналарнинг психологик-педагогик билим савиялари етарили даражада эмаслигинатижасида юзага келадиган келишмовчиликлар.

Адабиётлар рўйхати: 1. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. – М.: Класс, 2004. 2. Жалилова С.Х., Ғайибова Н.А. Умумий психодиагностика. Т.:-2017. 3. Ғайибова Н.А. “Ўсмир сиблинг мақомининг тенгқурлари билан бўладиган шахслараро муносабатларга таъсири”. Монография Т.: -2016. 4. Ғайибова Н.А. Оилада фарзандлар ўзаро муносабатларини ўрганиш. Методик қўлланма. Т.: 2014.-68 б. 5. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы семейного консультирования: Учебное пособие. М.: Гардарики, 2005. 320 с. 6. Осипова А.А. Общая психокоррекция. Учеб. пособие. М.: СФЕРА, 2002 г. 510 с.

Похожие

Ота она ва фарзандлар муносабатларини диагностика қилиш

Сенсор нуқсонли болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Ҳаракатли ўйинлар ҳақида тушунча унинг ўзига хослиги ва ўтказиш методикаси

Интиллектида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларини ўзига хослиги

Рухий ривожланишида сустлашган болалар билиш жараёнларини ўзига хослиги