Ota ona va farzand munosabatlarining o‘ziga xosligi - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Ota ona va farzand munosabatlarining o‘ziga xosligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

27.1181640625 KB

Ota ona va farzand munosabatlarining o‘ziga xosligi Reja: 1. Oila ichidagi o‘zaro munosabatlar psixologiyasi. 2. Ota-ona – bola munosabatlari tizimi. 3. Oilada ijtimoiy tarbiyaning bosqich va vositalari. 4. Ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi nizolar.

Oila- o‘ziga xos ijtimoiy birlik bo‘lib, uning asosida er-xotin ittifoqi, qarindoshlik munosabatlari, maishiy hayot birligi, axloqiy va huquqiy ma’suliyat hamda jamiyat tomonidan o‘rnatilgan ota-onalarning bolalarini tarbiyalashi bo‘yicha va farzandlarning o‘z ota-onalari uchun muayyan majburiyatlari turadi. Oila hayoti shaklining davrlari-oilaning shakllanishidan boshlab parchalanishigacha o‘zgarishlari dinamikasini tavsiflovchi kategoriya. Oila funksiyalari-oila va uning a’zolari yashashi va faoliyatini namoyon qilish usuli, oila funksiyalari tarixidir va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari bilan chambarchas bog‘liq.  Oilaning hissiy-emotsional muloqot funksiyasi – bu uning o‘z a’zolari o‘rtasida muayyan iliq munosabatlarni saqlash, ular o‘rtasida mehroqibat, o‘zaro g‘amxo‘rlik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, sevish, sevilish kabi qobiliyatini namoyon etishidir.  Oilaning tarbiyaviy funksiyasi – madaniy, ma’naviy merosni avloddan- avlodga uzatish, yosh avlodni tarbiyalash, jamiyatni madaniy merosini ta’minlab turishdan iborat.  Jismoniy quvvatni ta’minlash funksiyasi – oila a’zolarining jismonan sog‘, tetik va o‘zini yaxshi his qilishlarini ta’minlashga bog‘liq bo‘lgan sharoitlarni nazarda tutad.  Ma’naviy muloqotni ta’minlash funksiyasi – odamning o‘z naslnasabi, ma’naviy-madaniy an’analari bo‘lishiga intilishidan kelib chiqadi.  Reproduktiv funksiya – bu oilaning nafaqat avlodlar, vorislarni yaratishga aloqador vazifasi, balki, shu orqali ota va ona bo‘lishdek baxtga muyassar bo‘lish, davlatning esa tub aholi sonini muayyan miqdorda ushlab turishiga ham xizmat qiladi.  Baxt va tinchlik-xotirjamlikni barqarorlashtirish funksiyasi ham o‘ta muhim bo‘lib, aynan oila har bir a’zosining muammolarini yechish, uni tashqi turli ta’sirotlardan himoyalash, kerak bo‘lsa, unda himoya immunitetini shakllantirishga yordam beradi.

Iqtisodiy xo‘jalik funksiyasi – uy xo‘jaligini yuritish, oila a’zolarining moddiy, ma’naviy ehtiyojlarini qondirish. Er-xotin orasidagi emotsional munosabatlardan biri bo‘lgan erxotinning bir- biriga bo‘lgan muhabbat teng ko‘rinishda bo‘ladi. Lekin otaona va bola orasidagi munosabatlarda ota-ona va bola muhabbati har xil ko‘rinishda bo‘ladi. Ota-ona tomonidan emotsional aloqa ota-ona (roditelskoy lyubvi) muhabbati, ya’ni onalik muhabbati mehri, otalik muhabbati ko‘rinishida, bola tomonidan esa avval bog‘lanish ko‘rinishda, so‘ng o‘g‘il yoki qiz (farzandlik) muhabbati ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ota-onaning bolaga bo‘lgan muhabbati o‘zini tarixiga ega. XVIII asrgacha “roditelskaya lyubov” alohida xislat sifatida ko‘rilmagan. Ota-ona munosabatlari jamiyat tomonidan o‘rnatilgan ijtimoiy-madaniy talablar ko‘rinishida bu tarbiya, bolani ruhiy va jismoniy sog‘lomligi, bolani nazorat qilish va jazolash ko‘rinishida namoyon bo‘lgan. Buning sababi tug‘ilish va bolalarni o‘limining yuqori bo‘lmaganligidadir. O‘rta asrlarda 5 yoshgacha bo‘lgan bola orasidagi o‘lim 30%ni tashkil etgan Yevropada. Bolalar ko‘p bo‘lganligi uchun ota-onalar har bitta bolaga alohida mehr bera olishmagan faqat XVIII asrdan boshlab Yevropada onalik mehri majburiy xislat deb tan olingan. Ota-onaning bolaga bo‘lgan emotsional munosabati quyidagi variantlarga bo‘linadi: 1. Shartsiz emotsional qabul qilish-hech narsaga qaramay farzandni yaxshi ko‘rish; 2. Shartli emotsional qabul qilish- bolani xulq-atvori, yutuqlariga qarab yaxshi ko‘rish; 3. Ambivalent emotsional munosabat - bolaga nisbatan ijobiy va salbiy munosabatlarning qo‘shilib ketgani. Masalan: muhabbat va nafrat; 4. Indifferent munosabat-befarqlik, sovuqqonlik, masofa saqlash, past empatiya; 5. Emotsional inkor etish. Onalik mehri - bu tabiatan berilgan biologik instinktdir. Lekin boladan voz kechish holatlari ham uchrab turadi. Bunday ayollarni psixologik xususiyatlari o‘rganilganda bu holatni yuzaga kelishiga ayolning emotsional holatini krizisi,

ehtiyojini buzilishi, ijtimoiy holatlar sabab bo‘ladi. Bolani qabul qilish yoki inkor etish shaxs tipining turlariga bog‘liq. Rus olimlari M. Rodionova, F.YE. Vasilyuklar shaxs tiplarini 4ga ajratishgan: 1. infantil 2. realistik 3. qadriyatli 4. ijodiy Infantily tip lichnosti vistupayet faktorom riska otkaza materi o rebyonka, otkaz nosit impulsivniy xarakter i predstavlyayet soboy deystviye zashitnogo tipa. Bu tipdagi ayollar bolaga nisbatan keskin qarshi qaraydi, ya’ni, “mening baxtslizligim sababchisi - bola” deb qabul qiladi. Agarda bolani qabul qiladigan bo‘lsa ham, unda u “bolani- tanamning bir qismi”- degan munsabatda bo‘ladi. Bunaqa onani anamnezi so‘ralsa, u yoshligida ona tomonidan inkorlik va ona mehrini ko‘rmaganligi kelib chiqadi. Bunday ayollar homiladorlik paytini ahamiyatsizlik bilan o‘tkazadi, “nima bo‘lsa bo‘lar” degandek. Tug‘ishdan avval yoki tuqqandan so‘ng onsongina rad etadi, bunda una hech qanday kechinmalar, vijdon azobi kuzatilmaydi. Realistik tip-bolani rad etish- maqsadga qaratilgan hodisa bo‘ladi. Bu tipdagi ayollar hammasini ma’qul va qarshi tomonlarini o‘lchab ko‘radi. Bunda u o‘zini manfaatini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bolaga asbobga qaraganday munosabatda bo‘ladi: kerak bo‘lsa qoldiradi, faydasi bo‘lmasa inkor etadi. Masalan, bola uy-joy masalasi bo‘yicha foyda bersa, ular vijdon azobisiz tug‘ruqxonaga qaytib kelib bolani qaytarib oladilar. Bu tipdagi ayollarni psixologik xususiyatlari: ularda tabiiy onalikka bo‘lgan ehtiyoj past darajada va odatda empatiya ham past darajada bo‘ladi. Apamnezida-o‘zi voyaga yetgan oilasiga nisbatan sovuqqon, bosiq. Bolani hech qanday emotsional kechinmasiz oson rad etadi. Qadriyatli tip-onalik qimmati juda yuqori, ular uchun ijtimoiy holati, mablag‘i katta ahamiyatga ega, shuning uchun bu tomoni to‘g‘ri kelmasa konfliktli kechinmalarga olib keladi. Bu holat homilador davrida va bola dunyoga kelgandan

so‘ng ham davom etadi. Oqibatda onada aybdorlik hissi, xavotirlik paydo bo‘ladi, bu esa o‘zini himoya qilish uchun bolaga nisbatan bo‘lgan munosabati yaxshi bo‘lmaydi. Ularda doimiy motivlar kurashi, qaror qabul qilish qiyin bo‘ladi. Ijodiy tip- bu tipdagi ayollarda bolani inkor etish darajasi judayam past, agar ijtimoiy ahvoli og‘ir bo‘lganda ham. Ularda tabiiy onalik instinkti kuchli, bolaga mehri kuchli. E.Fromm konsepsiyasi bo‘yicha onalik va otalik muhabbati bir-biridan farqli; yuzaga kelishi, ko‘rinishi va bolani rivojlanishida farqli ta’siri bo‘ladi. Onalik mehri- tabiatan shartsiz bo‘ladi, bolani yutuqlariga bog‘liq emas, ko‘zlari ko‘r, va odalatli bo‘lmaydi. Otalik mehri esa-shartli, talabchan ko‘rinishida bo‘ladi, otasini muhabbatini bola erishish kerak. Ota ijtimoiy kontrol vazifasini bjaradi: bolani tekshirish, intizom talab qilish, o‘zini qonun-qoidalariga bo‘ysindirish. Tadqiqot shuni ko‘rsatganki o‘smirlar ota tomonidan olidagina jazoni to‘g‘ri qabul qiladilar; onani jazosini esa – rad etish, yaxshi ko‘rmaslik, adovat (vrajdebnost) deb qabul qiladi. Tarbiya jarayonida ota va onaning ota-onalik xulq- atvori modeli bolani jinsiga qarab o‘zgaradi, bu esa bolani jinsiy mosligini shakllanishida muhim shart hisoblanadi. Tadqiqotlarda o‘g‘il va qizlarni tarbiyasida otaning hulqatvorida ko‘rinarli farqlar ko‘ringan. Otalar bolani go‘dalik va ilk bolalik davrida qiz va o‘g‘ilni jinsiy farq qilmagan holda munosabatda bo‘ladilar. Jinsiy farqlash tarbiyada, bolani bog‘cha yosh davrida boshlanadi. Ota o‘g‘illarda maskulin sifatlarini, qizlarda esa femin sifatlarini shakllanishida katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Maskulin sifatlarga: avtonomlik, mustaqillik, konkurentlik, maqsadga erishish kiradi; femin sifatlarga – yuqori darajadagi empatiya, g‘amho‘rlik, kommunikativlik kiradi. Otaning yoki onaning o‘g‘ilga va qizga bo‘lgan munosabati: ota-onaning yoshiga, er-xotinni o‘zaro munosabatiga, oiladagi bolalar soniga, bola oilada nechanchi farzandligiga va bolani shaxs hususiyatlariga bog‘liq. Agar erxotin munosabatlari yaxshi bo‘lsa, ota bolalar tarbiyasiga ko‘proq ahamiyat beradigan bo‘ladi. O‘zi namuna sifatida o‘g‘il va qizida jins mosligiga xos xususiyatlarini

shakllanishida yordam beradi. Agarda er-xotin munosabatlari yaxshi bo‘lmasa, unda oilada “ona bilan qiz otaga qarshi”, yoki “ota bilan o‘g‘il onaga qarshi” kabi vaziyatlar yuzaga keladi, bu esa o‘z navbatida farzandlarda shaxs rivojlanishidagi buzilishlarga olib keladi. Yana ota-onalarni ko‘pincha oilada qizlarda nisbatan o‘g‘illarga ko‘proq e’tibor berishi kuzatiladi. Evolyutsiya davomida qizlar o‘g‘illarga nisbatan ancha jiznestoykiy, ustoychiviy bo‘lgan. Shuning uchun ham biologik tomondan o‘g‘illarga ko‘proq e’tiborli bo‘lish oqlangan. Hozirgi zamonda ota-ona o‘rni o‘zgarib bormoqda: bunga sabab, ota-onani teng huquqligi, onalarni ishlanshi. Buni ham olbatta oilaga, farzandlarga yaxshi tomoni ham, yomon tomoni ham bor. Oila muhiti har bir shaxs uchun ana shunday birlamchi, dastlabki ijtimoiylashuv o‘chog‘i, maskani hisoblanadi. Ijtimoiylashuvning ikkilamchi maskanlari ham mavjudki, unga Mehribonlik uylari, maxsus internatlar hamda harbiy bilim yurtlari kiradi. Chunki u yerda nisbatan uzoq vaqt mobaynida bola tarbiyalandi, o‘sha yerning normalari, qadriyatlari va talablari ta’sirida dunyoqarashi shakllanadi, shaxs bo‘lib yetiladi. Agar dastlabki yoki ikkilamchi sotsializatsiyadan chekinish, undan mahrum bo‘lish yoki xulqning tashqi salbiy ta’sirotlar natijasida deviant shaklga kelishi qayd etilsa, unda ilmiy tilda aytganda, resotsializatsiya deb nomlangan jarayon nazarda tutiladi. Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan, shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi, o‘ziga yarasha sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkichnchidan, har tomonlama yetuk, barkamol, aqlli, soh va salomat shaxs bo‘lib yetishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. YA’ni, oila va uning sog‘lom ma’naviy muhiti bolani jamiyatda yashashga, o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan murosa qilish, hamkorlikda faoliyat yuritish, kasb-hunarli bo‘lish, muomalada ahloq-odob normalariga bo‘ysunishga o‘rgatadi, psixologik jihatdan tayyorlaydi. Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiypsixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini ko‘rsatadiki, oqibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini

egallaydi. Oila qanchalik inoq, uyushgan va mustahkam bo‘lsa, uning normativ ta’siri ham shunchalik samarali bo‘ladi. Bunday oilada o‘zining qadriyatlaridan tashqari, jamiyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va normalar hurmat qilinadi, bola boshidan jamiyatda yashashga o‘rgatilgan bo‘ladi. Uning ahamiyati shundaki, farzand maktabgacha tarbiya muassasasida ham, keyinchalik maktab, kollej yoki litseyda o‘qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, berilgan topshiriqlarni mas’uliyat bilan vijdonan bajdaradigan bo‘lib, bolalar jamiyatida hamisha o‘zining o‘rniga ega bo‘la oladi. Bunday farzanjdga turli bid’atlar, bemaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustqil fikrli, pok vijdonli inson bo‘lib yetishadi. Chunki, oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila mustahkam bo‘lsa, jamiyat ham mustahkam bo‘lishini o‘zbek xalqi juda yaxshi biladi, shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning Vatanimizda qadrlanadi, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanadi. Albatta, bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa ijtimoiy omillar ham mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga oshirilayotgan islohotlar, davlatning yoshlar siyosati, ta’lim muassasalari va u yerlardagi ta’lim va tarbiya standartlari, diniy muassasalar (machitlar), bozor munosabatlari kabi qator jarayonlar ushbu masalaning mazmun va mohiyatini belgilaydi. Yuqorida aytilgan resotsializatsiya jarayonidan tashqari, oila muhitining o‘zi ham ayrim holatlarda salbiy ma’nodagi ijtimoiylashuvga aloqador bo‘lib qolishi mumkin. Olimlar o‘tkazilgan qator tadqiqotlar asosida ana shunday omillarning to‘rt guruhini ajratganlar: • ota-onalar o‘rtasida murosaning yo‘qligi, oilaviy o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash borasida aniq belgilangan ahloqiy tamoyillarning mavjud emasligi; • ota-onalarning ruhiy nosog‘lomligi va qonunbuzarligi; • yashash sharoitlarining yaxshi emasligi, bolaning to‘laqonli o‘sishi, dars tayyorlashi, jismonan chiniqishi uchun sharoitlarning yetarli emasligi; • maktab sharoitining talab darajasida emasligi;

• mahalla xududida oila obro‘sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila maqomiga egalik; • global axboratlashuv sharoitida turli axborot manbalari, jumladan, Internet tarmog‘i orqali bola ongiga yetib kelayotgan turli ma’lumot, ig‘vo, uydirma, mish- mish, oila qadriyatlariga zid axloq namunalari va boshqalar oxirgi yillarda bola ijtimoiylashuviga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan ijtimoiy omillar jumlasidandir. Yuqoridagi holatlar ayniqsa, globallashuv davrida oila institutining bola sotsializatsiyasi va ijtimoiy tarbiyasidagi o‘rni nechog‘li sezilarli ekanligini isbotlamoqda. Ijtimoiy tarbiyaning asl ma’nosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni oshirish orqali, undagi ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda oilada ijtimoiy faollikni oshirish bola irodasini chiniqtirish orqali amalga oshiriladi. Chunki ko‘pincha ota-onalar bolalarining aqlli, farosatli bo‘lib yetishlariga e’tibor berib, uning ruhiyatini hamda jismoniy quvaatini oshirishga, irodasini mustahkamlashga bee’tibor qoladilar. Buning oqibatida bola turmush suqmoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy vaziyatlarda qiyinchiliklarni yenga olmaydigan, ruhiyati mo‘rt bo‘lib katta bo‘ladi. Shuning uchun ham oilaviy ijtimoiylashuvda bolaning ijtimoiy bilimdonligi, ijtimoiy ko‘nikmalar va ularni oshirishga qaratilgan choratadbirlarga alohida urg‘u beriladi. Mutaxassislar oilaviy sotsializatsiyaning bosqichlari, funksiyalarini tafovutlash bilan birgalikda uning har birida o‘ziga xos ijtimoiylashuv usullari ustivor bo‘lishini ham ta’kidlaydilar. Masalan, rus sotsiologi N.Andreyenkova ijtimoiylashuv jarayonini ikki katta bosqichda tasavvur qiladi. Uning birinchi bosqichi – individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini ta’minlovchi hayot bo‘lagini o‘z ichiga olib, u inson hayotining qariyb uchdan bir qismini tashkil etadi. Bu davrda asosan bolaning: • dastlabki ilk sotsializatsiyasi (bolalik davri); • normativ xulqning marginal jihatlarini o‘zlashtirish davri (o‘smirlik davriga to‘g‘ri keladi);

• o‘spiriinlikdan balog‘at yoshiga o‘tish davrini o‘z ichiga olgan ijtimoiylashuv oqibatlari yaxlit namoyon bo‘ladigan bosqich. Ikkinchi bosqich – shakllanib bo‘lgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi davrlarini o‘z ichiga olgan hayot bosqichi. Bunda shaxs dastlab mehnatga yaroqli jamiyat a’zosi sifatida, so‘ngra naqaqa yoshiga yetgan inson siftaida o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Ijtimoiylashuvning dastlabki yillarida uning samaradorligi ko‘proq yuqorida ta’kidlaganimizdek, oila, undagi ijtimoiy-psixologik muhit va ota-onaning tarbiyachilik burchini qanday ado etganligiga bog‘liq bo‘lsa, uning keyingi bosqichlarida ta’lim muassasalari va mehnat jamoalarining roli ortib boradi. Shunga mos ravishda ijtimoiylashuv usullari ham turlicha bo‘ladi. Ko‘plab olimlar va oila masalalari bo‘yicha mutaxassislarni xavotirga solgan jihat shuki, zamonaviy oila o‘zining bola shaxsini ijtimoiylashtiruvchi vazifasini yaxshi va to‘liq ado etmayapti. A.Antonovning ta’kidlashicha, zamonaviy oila oilaviy turmush tarzini shakllantira olmayotganligi sababli ham o‘zining bola tarbiyasi borasidagi ijtimoiy bilimdonligini namoyon eta olmayapti. Bundan tashqari, G‘arb mamlakatlarida o‘tkazilgan tadqiqotlarda aksariyat ayollarda onalik ustanovkalarining yo‘qligi, bola tarbiyalash xohishining yo‘qligi, qo‘ydichiqdining bemalol amalga oshirilishi, rasman FXDYO bo‘limlarini nikohni qayd etmay yashash (fuqarolik nikohi), ajrimlardan keyingi erkak va ayolning o‘zaro yomon munosabatlari bolalarning ijtimoiylashuviga nihoyatda salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bunday er-xotinlarning farzandlari bir tomondan umuman oila instittutiga va nikohga nisbatan salbiy qarashlarga ega bo‘lib, voyaga yetsalar, ikkinchi tomondan, ularning xarakterida asosan xudbinlik, egoizm, agressivlik kabi salbiy sifatlar egasi sifatida shakllanmoqda. Demak, jamiyatda o‘z davriga munosib, sog‘lom fikrlovchi yoshlarni tarbiyalab, voyaga yetkazishning muo‘im omili bu rasmiy nikohda bo‘lgan er-xotinlar oilasining bahamjihatlikda yashashlaridir. Psixolog olim V.I.Selivanov oilada shaxsni shakllantirish jarayonini o‘rganib, baxtli bolalik – bu oiladagi quvonchni, xamjixatlikni hamda ota-onalarning bolalariga g‘amxo‘rligining samarasidir degan xulosaga keladi.

Muallif oilaning yo‘nalishiga qarab uch toifaga mansub ekanligini ko‘rsatib beradi: 1. Ijtimoiy – ilg‘or yo‘nalishdagi oila. 2. Ziddiyatli yo‘nalishga ega bo‘lgan oila. 3. Past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga ega bo‘lgan oila. Birinchi toifaga xos bo‘lgan oilalar bizdagi oilalarning ko‘pchilik qismini tashkil qiladi. Bundan oilalarda shaxslararo munosabatlar axloq prinsiplari va qoidalaridan kelib chiqqan xolda amalga oshiriladi, shuningdek xar tomonlama kamol topgan shaxsning ijtimoiy ideali (yuksak orzu timsoli) nazarda tutiladi. Ijtimoiy ilg‘or yo‘nalishdagi oilalarning voyaga yetgan a’zolari ishlab chiqarishda, korxanada, jamoat ishlarida faol qatnashadilar, ilg‘or madaniyatga nisbatan qiziqishlarni namoyish qiladilar, shuning bilan bu narsaga o‘z farzandlarida ham xavas uyg‘otadilar. Oilada goxo bo‘ladigan ziddiyatlarni juda qisqa muddatda xamjixatlik bilan bartaraf qiladilar. Ushbu toifaga mansub oilalarda xo‘jalik ashyolari, qimmatbaxo materiallar xar-hil extiyolarni qondirish vositasi sifatida qaraladi, bu narsalar shaxsning kelajak istiqboli bilan mutlaqo bog‘lanmaydi. Ikkinchi toifaga mansub oilada barqaror yo‘nalish bo‘lmaydi. Oiladagi turmush munosabatlari uzluksiz ravishda biron-bir g‘oyani boshqa g‘oya bilan o‘zaro niqoblangan kurashi bosqichida bo‘ladi. U yoki bu qarashlarning ustunligi, istiqboli xech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Er-xotinnig yoki boshqa voyaga yetgan oila a’zolarining murosasiz pozitsiyalari (nuqtai nazarlari) ko‘pincha ularning fe’l atvor xususiyatlariga tafovut negizi bilan bog‘liq bo‘lib, oilada so‘z bilan ish birligi masalasi bir-biriga qarama- qarshi yo‘nalishda bo‘ladi. Burch xissigina muayyan majbariyatni bajarishgina oila a’zolarining o‘zaro birlashtirib turadi. Mana bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir o‘tkazish kuchi kurashi, raqobati yaqqol namoyon bo‘ladi. Uchinchi toifadagi oilalarda ko‘pincha meshchanlik udumi va ideallari xokimlik qiladi. Mazkur oilalarda barcha narsa yagona narsaga bo‘ysundirilgan, ya’ni moldunyo to‘plashga, moddiy-maishiy jixatadan ustunlikka erishishga

qaratilgan. Voyaga yetgan oila-a’zolarining, ota-onaning korxonada, muassasada, tashkilotda mehnat qilishi anna shu ko‘zlagan maqsadga yetishi vositasi sifatida, xar qanday mehnat esa ish xaqi miqdori bilan o‘lchanadi. Oila boshlig‘ining zo‘ravonligi, zolimligi, unga ko‘r-ko‘rona va so‘zsiz bo‘ysunishlik sajda qilishlik, zaif va nimjon oila a’zolari faolligini poymol qilishga intilishi va hokazolar ustun bo‘ladi. Meshchanlik ideal iva diniy e’tiqod doirasidan tashqarii chiqish hollari (kitob o‘qish, ijtimoiy turmush faoliyatida ishtirok etish) kamsitilib, bekorga vaqt sarflash deb baholanadi. Shu bois past darajadagi ijtimoiy yo‘nalishga mansub oilalarda xudbin, qo‘qoq, jamiyat uchun nafi kam tegadigan o‘g‘il-qizlar yetishib chiqishi mumkin. Oiladagi munosabatlar ta’sirida ilk bolalikdan umumiy ishga sodiqlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, qat’iylik, qadr-qimmat xissi kabi insoniy xislar shakllana boshlaydi. Asta-sekin tug‘ishganlarga g‘axo‘rlik, ak-uka va opa-singillik mehri, ota- onalarga muxabbat va shavqat tuyg‘ular namoyon bo‘lib boradi. Agarda oilalarda turmush munosabatlari qo‘pollik, andishasizlik negiziga qurilgan bo‘lsa, u holda oila a’zolari ruxiy dunyosida kekkayish, pismiqlik ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xatti-harakatlar qoidalarni sezmaslik, ularni mensimaslik, yalqovlik, ma’suliyatsizlik, dimog‘dorlik illatlari unib chiqadi. Oila boshlig‘i xisoblangan ota-onalarning asosiy diqqat e’tibori ahloq normalari va qoidalari talabidan kelib chiqqan xolda o‘z farzandlarida ijobiy xarakter xislarini zamon ruxiga mos shaxs fazilatlarini shakllantirishga qaratilgan. Mazkur toifadagi oila a’zolari davrasidagi suhbatlar, munozalar, mulohazalar o‘zaro tinchlik, o‘zaro hurmat ruhiga bo‘ysindiriladi. Oilada shaxslararo munosabatlardagi kelishmovchiliklar va ziddiyatlarning shakllanishida besabrlik, o‘zgani tushunmaslik, e’tiborsizlik, qizg‘anchiqlik, jizzakilik, uquvsizlik, bilimsizlik, beparvolik, loqaydlik, qo‘pollik, ba’zi hollarda betakalluflik, didsizlik, uyatsizlik, munofiqlik va hatto buzuqlik sababli yuzaga kelishi tasdiqlangan. O‘zbek oilasi uchun xarakterli bo‘lgan nizolardan biri er yoki

xotinning qarindosh urug‘lari bilan bo‘ladigan munosabatlar tufayli yuzaga keladigan nizolar. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganligiga ko‘ra, ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin: • er-xotin o‘rtasidagi nizolar; • qaynona-kelin o‘rtasidagi nizolar; • qaynona-kiyov o‘rtasidagi nizolar; • ovsinlar o‘rtasidagi nizolar; • ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi nizolar; • farzandlar orasidagi nizolar va b. Nizolar: 1. Konstruktiv (biriktiruvchi) 2. Destruktiv (ajratuvchi) Nizolar yuzaga kelishiga asos bo‘lgan muammolar bu muammolarning xal etilishi, kechishi, ishtirokchilari, oqibatlari va boshqalarning xarakteriga ko‘ra, bir- biridan farqlanadi. Ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi nizolarga quyidagilar zamin bo‘lib xizmat qiladi: 1. Dunyoqarashlar o‘rtasidagi mavjud farqning hisobga olinmasligi. 2. Yoshlarning bo‘sh vaqtini mustaqil tashkil etishi, do‘stlar tanlashdagi mustaqilligi, xissiyot sohasidagi mustaqilligi, modaga, bugungi kun talabiga mos kiyinishi, kasb tanlashdagi mustaaqilligi, umr yo‘ldoshi tanlashda mustaqillik uchun ota-onalari bilan ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi. 3. Ota-onalarning jamiyat normalariga mos kelmaydigan xattiharakatlari. 4. Ba’zi bolalarni mehnat qilishga o‘rgatilmaganligi va buning oqibatida yengil- yelpi hayot kechirishga o‘rganib qolishi. 5. Ayrim yoshlaring farzandlik burchini unitib qo‘yishi. 6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarili darajada emasliginatijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Aleshina Y.YE. Individualnoye i semeynoye psixologicheskoye konsultirovaniye. – M.: Klass, 2004. 2. Jalilova S.X., G‘ayibova N.A. Umumiy psixodiagnostika. T.:-2017. 3. G‘ayibova N.A. “O‘smir sibling maqomining tengqurlari bilan bo‘ladigan shaxslararo munosabatlarga ta’siri”. Monografiya T.: -2016. 4. G‘ayibova N.A. Oilada farzandlar o‘zaro munosabatlarini o‘rganish. Metodik qo‘llanma. T.: 2014.-68 b. 5. Karabanova O.A. Psixologiya semeynix otnosheniy i osnovi semeynogo konsultirovaniya: Uchebnoye posobiye. M.: Gardariki, 2005. 320 s.

Похожие

Harakatli o‘yinlar haqida tushuncha uning o‘ziga xosligi va o‘tkazish metodikasi

Ota onalarda ota onalik identifikatsiyasi xususiyatlari

Shaxs shakllanishiga sibling maqomi ta’siri

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi

Farzandlar o‘zaro munosabatlari xususiyatlari