Oilaviy munosabatlar psixologiyasi - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi Reja: 1. Yosh oilada moslashuv muammosi. 2. Er va xotin o‘rtasidagi munosabatlar xususiyatlari va dinamikasi. 3. Ota-ona va farzandlar munosabatlari, sibling munosabatlarning o‘ziga xosligi. 4. Oilaviy nizo turlari: er-xotin, qaynona-kelin, qaynona-kuyov, ovsinlar o‘rtasidagi, ota-ona vafarzandlar o‘rtasidagi nizolar. 5. Oila hayot faoliyatining buzilishi.

Yosh oilada moslashuv muammosi. Yosh oila deb, avvalo, er va xotinning ikkalasi ham 30 yoshdan oshmagan yoki oilaviy turmush qurish tajribasi 10 yildan oshmagan yoshlar oilasi nazarda tutiladi. Birinchi yondashuv, ya’ni, er va xotinning pasport yoshini inobatga olib, oilaga maqom berish to‘g‘riroq bo‘lib, qachon turmush qurganligidan qat’iy nazar, albatta, shu muddat orasida xali yigit ham qiz ham tom ma’noda katta mehnat stajiga ega bo‘lmaydi, va ko‘p hollarda ayol-ona aynan shu davrda farzandli bo‘lib, uy bekasi bo‘lib o‘tirib qolishi ehtimoli katta. Agar ikkinchi yondashuv bo‘yicha yosh oilani oilada yashash muddatiga ko‘ra tabaqalashtirilsa, unda u yoki bu jamiyatda nikoh yoshining o‘rtacha ko‘rsatgichi ortib yoki kamayib borishini nazarda tutish lozim. Chunki ayrim davlatda va ayrim milliy-madaniy muhitda yoshlarni juda erta turmush qurishi rag‘batlantirilsa, boshqalarida, ayniqsa, oxirgi yillarda aksincha, yigit va qizlarning kasb-hunar orttirish bo‘yicha professional malakaga erishish asosiy qadriyat hisoblangan sharoitlarda 30 yoshdan oshgan odam endi oila qurgan yoki xali ham turmush qurmagan bo‘lishi ham mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda, Amerika Qo‘shma Shtatlari, Germaniya kabi rivojlangan Yevropa va Amerika davlatlarida, Sharqiy Osiyoning rivojlangan mamlakatlarida (Yaponiya, Koreya kabi) nikoh yoshi yil sayin ortib, ayrim mamlakatlarda bu raqam 30 yoshdan ham o‘tib ketmoqda. Juda erta turmush qrish qanchalik oila va uning barqarorligi bilan ijtimoiyiqtisodiy qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘lsa, kech turmush qurish ham qator salbiy asoratlar va moddiy- ma’naviy qiyinchiliklar bilan, eng muhim er va xotinning salomatligi holati, tug‘ilajak zurriyodning sog‘lom tug‘ilishi bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqaradi.

Umuman, fanda yosh oilani tavsiflaganda quyidagi mezonlar inobatga olinadi: • juda yosh oila – nikohga kirgan vaqtdan toki 4 yilgacha; • yosh oila – 5 yildan 9 yilgacha; • o‘rta oilaviy hayot muddati – 10 yildan 19 yilgacha; • katta oilaviy hayot muddati – 20 yil va undan ortiq muddat turmush kechirganlar oilasi. Ko‘plab olimlarning ta’kidlashlaricha, yosh oilaning mustahkamlanib, oyoqqa turib ketishi, turli maishiy muammolarni o‘zi mustaqil xal qilishi uchun zarur bo‘lgan muddat aslida turmush qurgan ikki shaxsning bir-biriga bo‘lgan samimiy munosabatiga, oila va uning atrofidagi turli qadriyatlarga nisbatan uyg‘un qarashlariga, ota-ona oilasida ibrat sifatida ko‘rgankechirganlarini uchun o‘z oilasida qo‘llay bilish mahoratiga bevosita bog‘liqdir. Lekin baribir har bir oila aynan yoshlik davrida muaytsyan qiyinchiliklarni boshdan kechiradiki, bu muammolar quyidagi holatlarga bog‘liq tarzda namoyon bo‘ladi: • oilaviy hayotni bir maromda kechishini ta’minlash, ishlash, o‘qish yoki boshqa masalalarni xal qilish uchun vaqtning yetishmasligi; • vaqtni yaxshi o‘tkazish, ko‘ngilxushliklarning cheklanganligi; • yangi sharoitda erkakning ham ayolning jismonan toliqishi, asablarning charchashi; • iqtisodiy qiyinchiliklar. Oxirgi holat bir tomondan, ayni paytda yoshlardagi orzu-havasning ko‘payib ketishi bilan izohlansa, boshqa tomondan, ota-onalarning orzuqavaslariyu, bordi- keldi bilan bog‘liq sarf-xarajatlarning ortib borishi bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘zbekistonda kundan-kunga hayot va yashash sharoitimiz yaxshilanib, oila farovonligi uchun yetarli shart-sharoitlarning bo‘lishiga qaramay, tashqaridan barcha maishiy muammolari xal bo‘lgan yosh oilada ham nimalardir yetishmayotganday tuyulaveradi. Bu – o‘sha orzuhavaslar, ijtimoiy ehtiyojlarning tobora ortib borayotganligi bilan izohlanadi. Shu bois ham yurtimizda yosh oila

manfaatlarini ijtimoiy jihatdan muxofaza qilish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. O‘zbek oilasi boshqa xalqlar oilasidan ancha farq qiladi. Ko‘pincha, bir oiladada bir necha avlod a’zolari birga istiqomat qilishadi. Ana shundan kelib chiqqan holda uning tuzilishi murakkablashib boradi: buva va buvi (katta avlod vakillari), ota va ona (ikkinchi avlod namoyondalari), kattakichik farzandlar (uchinchi bo‘g‘in a’zolari) nevara va evaralar (to‘rtinchi avlodga mansublar) kabilar. Oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar tuzilishining taxminiy sxemasi quyidagicha: 1)buva va buvi hamda oilaning qolgan barcha a’zolari aloqasi: 2)ota-onaning o‘zaro munosabatlari: 3)ota-ona va farzandlar orasidagi muloqot: 4)farzandlarining o‘zaro munosabatlari tartibi: 5)kelinning barcha oila a’zolari bilan munosabatlari: 6)kelinlarning (ovsinlar) o‘zaro muloqot qilishlari kabilar. Oila murkkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, ahloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shu sababli turmushdagi va oila a’zolari munosabatlaridagi o‘zgarishlaruning moddiy-maishiy, iqtisodiy negizi o‘zgarishiga bevosita bog‘liqdir. Oiladagi shaxslararo munosabatlar milliy-hududiy xususiyatlarga uzviy bog‘liq murakkab tizimga ega bo‘lib, uning asosiy bo‘g‘ini er bilan xotin o‘rtasidagi munosabat hisoblanadi. Undagi shaxslararo munosabatlar barqarorligini oilaviy qadriyatlarning shakllanganlik darajasi belgilaydi. O‘zbek oilasining milliy-madaniy va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olmay turib oila- nikoh munosabatlarini, oilaviy turmush faoliyatini, uning barqarorligi va farovonligini maqsadga muvofiq yo‘sinda tashkil etish va amalga oshirish mumkin emas. O‘zbek oilalarida shaxslararo munosabatlar barqarorligini belgilashda er-xotin munosabatlaridagi o‘zaro hurmat va ishonch, bir-birini yaxshi tushunish,

farzandlar, muomala odobi, onglilik va ma’naviy axloqiy mavqe, uning moddiy ta’minlanganligi, uy-joy bilan ta’minlanganlik, rollar taqsimotining mosligi, jinsiy moslik muhim omillar hisoblanadi. Er-xotin munosabatlariga nikoh oldi omillarikuchli ta’sir ko‘rsatadi. Oila ijtimoiy tuzilma sifatida bir qator funksiyalarni bajarishi to‘g‘risida muayyan tasavvurga egamiz. Shundan kelib chiqqan holda oiladagi erkak va ayolning alohida o‘ziga xos funksiyalari nimadan iborat, degan haqli savol tug‘ilishi tabiiy. Sharq xalqlarining ko‘pchiligida, jumladan, bizning o‘zbeklarda ham erkaklar xonadon boshlig‘i hisoblanadilar, shu bois erkaklarning fundamental funksiyasi oilani moddiy jihatdan ta’minlash hisoblanadi. Shuningdek, oiladagi ma’naviy-maishiy muammolarni hal etish ham asosan erkakning zimmasida. Tashqi ta’sir faktorlari ko‘payib ketganligi bois, erkak yana bir muhim funksiyasiga farzand, ayniqsa o‘g‘il bola tarbiyasiga mas’ul ekanligini ba’zan unutib qo‘yayotgan bo‘lsa, ba’zan esa bunga vaqt orttirolmayapti. Ko‘p oilalarda shuni kuzatishimiz mumkinki, aksar hollarda ona oqila va shirin so‘z bo‘lsa, qizlar ham yaxshi tarbiya topadilar. Erkak aqlli, uddaburon bo‘lgani holda o‘g‘ilning erkatoy, noqobil bo‘lish o‘sishi, hayotda o‘z o‘rnini topishga qiynalish faktlari uchrab turadi. Bu esa oilada, tevarakatrofda o‘g‘il bola tarbiyasida ijtimoiy nazoratning susayib ketganligidan darak beradi. Ayolning oiladagi fundamental funksiyasi esa bola tug‘ib-tarbiyalash, ro‘zg‘or yuritish, oila mablag‘larini, oila budjetini oila a’zolarining ehtiyojlariga qarab to‘g‘ri taqsimlay bilish xisoblanadi. Shuningdek, farzandlar ongi va xatti-harakatida orastalik, chevarlik, estetik didni shakllantirish, mehnatkash va xushxulq qilib tarbiyalash ham onaning vazifalaridir. Shu bilan birgalikda har ikkala jins vakillari uchun oilada yuzaga kelgan, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni oldini ola bilish funksiyasi ham mavjud. Yaqin-yaqingacha o‘zbek oilasida mavjud bo‘lgan bir haqiqat shunda ediki, unda bola shaxsini shakllantirish, aqlan, ruhan, jismonan sog‘lom qilib

tarbiyalashda onaning o‘rni katta edi. Qisqasi, oilaning ma’naviy ta’minotining ma’lum qismi ayolning zimmasida. Ota bolaning tarbiyasi bilan bevosita shug‘ullanmay, balki ko‘pincha ona tarbiya jarayonida ota shaxsidan foydalanar edi. Masalan: onalarimiz «otangga aytaman», deb biz farzandlarni yomon ishdan qaytarar, «otangga qanday aytamiz?» deb qilgan ishimizning yomonlik darajasini anglatar va bu bilan bizga otamizning ta’sir kuchini oshirar edi. Farzandini tarbiyalashda onaga otaning shaxsi, obro‘yi qo‘l kelar edi. Ota esa tarbiya ja- rayoniga favqulodda holatlarda, yoki bolaning qilmishi «gazak» olganda bevosita aralashgan. Bungacha bo‘lgan jarayon ona orqali boshqarilar edi. Bugun ham oilada otaning shu mavqeini yo‘qotmaslik, millat, xalq va jamiyat taqdiriga befarq emasligimizni ko‘rsatadi. Bugun o‘zbek ayoli oilada hukmronlikni da’vo qilmoqda. Yangi kelinchaklar, yosh onalarning oilada gegemonlikka intilishi, o‘z fikrini eriga o‘tkazishga harakat qilishini normal holat deb bo‘lmaydi. Erini bolalari oldida izza qiluvchi, hatto bolalarini otasi aytganini bajarmaslikka undovchi ayollar, afsuski, ko‘payib bormoqda. Erkaklarning vazifalarini bajarishi barobarida ayolning xarakterida ham erkaklashuv belgilari yuzaga kelmoqda. Dag‘allashuv, hissizlik, hattoki, so‘kinishga moyillik belgilari sezilmoqdaki, natijada qizlarimiz erkaksimon, o‘g‘illarimiz qizsimon bo‘lib o‘sishi xavfi yuzaga kelyapti. Ayollarning ijtimoiy hayotdagi faollashuvi, uning oilaviy munosabatlariga ta’sir etishuviga olib kelishi mumkin bo‘lgan muammolar kelib chiqmoqda, ayniqsa boshqaruv tizimidagi ayol salohiyati va uning bu mavqeining shaxsiy fazilatlariga ta’siri masalalari sezilmoqda, bu jarayonda shaxsiy fazilatlarda ayollik fazilatlari (nazokatlilik, shirin so‘zlilik...) dan voz kechib, erkaklik fazilatlar (qat’iyatlilik, qattiqqo‘llik, tutgan joyidan kesishga intilish...)iga erishish lozimligi ko‘rinadi, yo‘qsa ish faoliyatida samara kamdek tuyulishi mumkin. Ayolning asosiy vaqti oila budjetiga hissa qo‘shishga sarfanayotganligi bois, farzandlar tarbiyasi o‘ziga yarasha bo‘lib qolib, ko‘pgina noxushliklar vujudga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Bolalarning shaxsiy muammolariga befarqlik, uning

ichki dunyosi, manfaatlari, qiziqishlariga nisbatan loqaydlik ona va bola o‘rtasida begonalashuv jarayonini keltirib chiqarmoqda. Erkaklar oilada o‘z funksiyalarini munosib bajarishi uchun ularning muammolarini aniqlash va hal qilishga harakat qilmoq lozim. Mutaxassislarning fikricha, bugun O‘zbekistonda erkaklar ayollarga nisbatan o‘rtacha hisobda 5-8 yil kam umr ko‘rishayapti. Chunki ularning organizmi jismonan baquvvat bo‘lsa-da, ma’naviy-maishiy muammolarga, qiyinchiliklarga nisbatan chidam-siz. Shuningdek, ular ruhan tushkunlikka tushganida, turli shaxsiy muammolarga duch kelganida ularni birlashtirib turuvchi markazlar, himoya qiluvchi tashkilotlar yo‘q. Otalari, akalari bilan gaplashish noqulay va yoqimsiz bo‘lgan mavzularda dardkash topolmay qiynalishadi, maxsus maslahatxonalarga, yetuk psixologlarga ehtiyoj sezishadi. Oilalarda ota-onalarning o‘z farzandlarini tarbiyalashning turli uslublarini farqlash mumkin: Giperproteksiya – ota-onalarning farzandlariga nisbatan haddan ziyod e’tibori bo‘lib, bu ularning bola tarbiyasi uchun kuch, vaqt va e’tiborni ayamasliklarida namoyon bo‘ladi. Ota-ona bu ishni hayot tarziga aylantiradi, ya’ni ona uchun ham, ota uchun ham bola tarbiyasi hayotining mazmunmuddaosiga aylanadi. Giperproteksiya – ota-ona tomonidan bolaning barcha istak, tilak va ehtiyojlarini ko‘r-ko‘rona, tanqid va mulohazasiz qondirishga intilish; bolani har qanday qiyinchiliklar va to‘siqlardan himoya qilish, uning barcha istaklarini joyida bajo keltirish, erkalatish, oddiy yutuqlaridan quvonish, xatolarini sezmaslikka qaratilgan harakatlar. Bolasi uchun “jonini jabborga beruvchilar” odatda o‘zlari bilmagan holda farzandlariga yomonlik qilayotganliklarini sezmaydilar, natijada bola kelajakda ishga toqati yo‘q, ko‘pchilikning ichida o‘zini tuta olmaydigan, hayotning pastbalandliklarida o‘zini nochor his etadigan, tantiq, erka bo‘lib qoladi. Ayniqsa, bola o‘smirlik yoshiga yetganda, erka, tantiq bo‘lgani uchun do‘stlari va tengqurlari davrasida ham hamma aytganlari bo‘lishini istaydigan, liderlikka intiluvchanligini namoyon etgisi keladi, lekin ikkinchi tomondan, aslida unda bunday sifatlar bo‘lmaydi. Gap shundaki, bunday holatlarda ota-ona zurriyodi

timsolida ilgari o‘z hayot tajribasida erisholmagan armonlarini ro‘yobga chiqargisi keladi, ularning tarbiya uslublari aynan shunga qaratilgan bo‘ladi, lekin bola ko‘p jihatdan nochor ekanligini keyinchalik ijtimoiy muhitning turli vaziyatlariga tushganida his eta boshlaydi. G‘amxo‘rlikdan ustun keladigan giperproteksiya – bunda erkalatishdan ko‘ra ota-ona tomonidan bolasining har bir yurgan qadami va xattiharakatini nzoratga olish orqali unga e’tibor berish nazarda tutiladi. Shuning uchun bu tarbiya uslubida turli xil ta’qiqlar, chegaralashlar (“u mumkin emas”, “bu mumkin emas” qabilida) bisyor bo‘ladi. Bunday sharoitda katta bo‘lgan bola odatda mustaqil fikrli, mustaqil qarorlar chiqaruvchi bo‘lolmaydi, lekin salga jahli chiqadigan, ko‘p narsalardan norozi holda katta bo‘ladi, chunki u doimiy nazoratga, birovlarning hamma yo‘lyo‘riqlarni ko‘rsatib, aytib berishlariga o‘rganib qoladi: onasisiz dars tayorlay olmaydigan, otasisiz ko‘chaga chiqmaydigan bo‘ladi, barcha ishlarida kattalarning aralashuviga ko‘nikib ketadi. O‘ta kuchli axloqiy mas’uliyat – bunda ota-ona tomonidan bolaga nisbatan talablar darajasi yuqori bo‘ladi, lekin uning asl xohishistaklari, ehtiyojlari unchalik e’tiborga olinmaydi. Ota-ona bolasining kelajagini puxta qilishni o‘ylab, uning yurish-turishi uchun o‘zlarini mas’ul deb his qilgan holda, shaxsiy tasavvuridagi insonni yaratishga, shaxsni shakllantirishga urinadilar, ba’zan nazorat ostida bolaning yoshi, aqliy yoki jismoniy imkoniyatlariga zid talablar, topshiriqlar ham berilaveradi. Masalan, “sen to‘ng‘ichimizsan, ukalaringga sen qarashing kerak”, degan ma’noda unga oiladagi kichik a’zolarga yoki kasallikka chalingan oila a’zosini parvarish qilish kabi mas’uliyatli va og‘ir ishlar ham yuklanadi. Emotsional raddiya – bunda ota-ona bolasini shunday tarbiyalaydiki, uning ota-ona hayotida u o‘ziga yarasha tashvish, ortiqcha yuk ekanligi, u bo‘lmaganida ota-onaning hayoti boshqachi bo‘lishi muntazam ravishda eslatib turiladi. Agar bu farzand oilada yagona bo‘lmasa, boshqa arzandaroq, suyukliroq inson bo‘lsa, vaziyat yanada og‘irlashadi, “sen bo‘lmaganingda…” yoki qiz bolaga qarab: “Sening o‘rningda o‘g‘il bo‘lganda edi...” qabilidagi kesatiqlar tez-tez aytib turiladi.

Ayrim ota-onalar bu kabi emotsional jihatdan bolasini rad etayotganligini yashirishga urinadi, “nega bolani yoqtirmaysan?” kabi savollarga aslida uni sevishi, kerakligini ta’kidlagan bilan baribir bola ota-onasi uchun ortiqcha tashvish ekanligini his qilib yashaydi va tezroq mustaqil bo‘lib olib, ularni tashlab ketishni, alohida yashashni ixtiyor qilib qoladi. Ona qanchalik o‘z mehribonligini sun’iy ravishda namoyon etishga urinmasin, bola baribir ularning samimiy emasligini qalbi bilan his etadi. Ayniqsa, otasi bilan ajralishgan yoki ota tashlab ketgan holatlarda onaning bunday munosabati bolaga juda og‘ir botadi. Qattiqqo‘llik – bir qarashda emotsional rad etishga o‘xshaydi, lekin undan ochiqroq va og‘irroqdir. Qattiqqo‘llik to‘g‘ridan-to‘g‘ri bolani yoshligidan kaltaklash, haqorat qilish, kamsitish shaklida yoki bola ehtiyojlariga to‘la befarqlik, uning bor-yo‘qligini go‘yoki sezmaslik kabi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Ikkala holatda ham bola yoshligidan nima qilib bo‘lsa-da, tezroq katta bo‘lish, o‘zi amallab tirikchiligini qilish, ota-ona tazyiqidan qutulishni o‘ylab yashaydi. Bunday oilada bolani u yoki bu xulqi uchun jazolash odat tusiga kirib qoladi, bola qo‘rqqanidan ota-ona hukmiga itoat etayotganligi, buning istiqbolda yomon asoratlari borligini kattalar bilmaydilar, bilsalar ham bu usul ular uchun samarali tuyuladi. Aybdorlik, aybga yarasha jazo kabi usullar bola xulq-atvorini boshqaruvchi psixologik omilga aylanadi, u ham kelajakda doimo aybdorlarni qidirishga o‘rganib boradi. A. Freyd nazariyasiga ko‘ra, ana shunday jazoga hukm etilgan bola tobora agressiv bo‘lib borib, o‘zida alamni qaysidir bir obyektdan (o‘zidan kichiklardan, begonalardan, hayvonlardan) olishga qasd qiladigan, qasoskor bo‘lib o‘sadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Amerikada ko‘cha bolalarining kamida 1%i oilada ayni shunday tarbiyaning qurbonidirlar Oiladagi shaxslararo munosabatlar, er-xotin va ota-ona hamda bolalar munosabatlari ko‘plab tadqiqotlarning obyekti va predmeti bo‘lgan. Ma’lumki, ijtimoiy tarbiyaning dastlabki o‘chog‘i oila bo‘lib, aynan ota va ona dastlabki ijtimoiy ko‘nikmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charhlovchi insonlardir. Oilaviy munosabatlar bolani naqaqat shaxs sifatida

o‘zligini anglash, balki o‘zini u yoyeki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni isbotladiki, oilaning to‘liq bo‘lishi, ya’ni, unda ham ota, ham onaning tinchlik- totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar, sog‘lom ma’naviy muhitning mavjudligi bolaning har tomonlama yaxshi rivojlanishi, sog‘lom, aqlli, kuchli iroda sohibi bo‘lib yetishiga imkon beradi. Bolaga ham otaning ham onaning bo‘lishining zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning oilada o‘zini tutishiga qarab, o‘zini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bo‘lishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga bo‘lgan munosabatiga qarab, o‘zini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi bo‘lishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, o‘g‘il bola onasining fazilatlari, oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sohibasi bo‘lishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada mavqeiga qarab, o‘zini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turmush o‘rtog‘iga qanday munosabatda bo‘lish lozimligi to‘g‘risida bilim va tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bo‘lib, shaxsning oiladagi shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining yetakchi tamoyili hisoblanadi. Shu bois ham bolaning tom ma’noda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda munosib mavqega ega bo‘lishi uchun oila muhiti sog‘lom, barqaror, er va xotin bir-birlariga g‘amxo‘r, mehrli v asadoqatli bo‘lishlari o‘ta muhimdir. Shu bilan birga oilada farzandlarning o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish ham muhim masalalardandir. Bunda har bir bolaning sibling maqomini hisobga olgan maqsadga muvofiq sanaladi. Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs – bir oiladagi akalar va opalar ma’nosini bildiradi) – muayyan insonning muayyan oilada tug‘ilishi, jinsi va tug‘ruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘liqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, ya’ni aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga qaramay, ko‘pgina tadqiqotchilar (Richardson R., 1994; Driskoll R.,

Iksteyn D., 2003; Brazington R., 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, do‘stlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan o‘rnatadigan muloqotlarining xarakteriga ta’sir etishini o‘rganishgan. Empirik ma’lumotlar bunday bog‘liqliklarning to‘rt turi mavjudligini ta’kidlaydi: to‘ng‘ich farzand, o‘rtancha farzand, kenda va yolg‘iz farzand. Respublikamizning yetakchi psixolog olimlaridan G‘.B.Shoumarovo‘z tadqiqotlari natijalariga tayanib, oilaning mustahkam bo‘lishi, er-xotin munosabatlarida o‘zaro qovushish muhim rol o‘ynaydi deb ko‘rsatadi. U o‘zaro qovushuvlarni shartli ravishda 3 tarkibiy qismga bo‘linishni e’tirof etadi. Ular: 1) biologik qovushuv, 2)psixologik qovushuv, 3)sotsial qovushuv. Ba’zi hollarda mijoz turi jihatidan kelin-kuyovlar mos kelmasa-da, lekin ular orasidagi hissiyot kuchi, psixologik-pedagogik bilim saviyasi, oilaviy hayotni mustahkamlashga intilish, tarbiya va madaniy saviya darajasi, o‘zaro munosabat maromlari ularning o‘zaro qovushishini, oilaning mustahkamligini ta’minlay oladi. Kelin-kuyovlarda alturizm (mehr-muhabbat) xudbinlikdan ustun bo‘lsa, har qanday tafovut, kelishmovchilik oilaviy turmush uchun xavf tug‘dirmaydi. Shuningdek, psixologik qovushuvda markaziy o‘rinni shaxs psixologiyasining tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan fe’l-atvor va xarakter egallashi alohida ta’kidlanadi. G.Roland o‘z tadqiqotlarida oiladagi shaxslararo munosabatdan qoniqish uchun zarur kommunikativ sifatlarni ajratib ko‘rsatgan: 1. Muloqotmandlik. 2. Oilada yuqori darajadagi o‘zaro tushunish. 3. Er-xotinlarning jinsiy qoniqqanligi. 4. Emotsional qo‘llabquvvatlashning mavjudligi va ishonch. 5. "Uy" ni oiladagi hamjihatlikni belgilovchi maskan deb qarash (Roland 98). Psixologik adabiyotlarda ajrimlarning tabiati, bu jarayonga oid qonuniyatlar ilmiy nuitai nazardan beriladi.

Masalan, S.Kraxotvil ajrim jarayonining quyidagi bosqichlarini ajratadi: • Bosh ko‘tarish bosqichi : xo‘rlangan va norozi ayol o‘z faolligini oshirib, ajrim sodir bo‘lmasligining oldini olib uchun muayyan say’iharakatlarga kirishadi. Lekin barcha ishlarni xavotirlik va hayajon bilan amalga oshirgani sababli, ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadi va noma’qul ishlar ham qilib qo‘yishi mumkin; • Tushkunlikka tushish bosqichi: ajralishni xohlamagan tomon vaziyatni boshqara olmaganligini tan olib, tushkunlik, depressiya holatiga tushadi, va endi o‘zini ham ayblay boshlaydi; • Bo‘yinga olish bosqichi: ajralishni xohlamagan tomon endi mavjud holat bilan kelishib, bunday nikohning bo‘lganidan bo‘lmagani ma’qulligi fikriga keladi. Albatta, shuni ta’kidlash joizki, ayrim hollarda ikkala tomon ongli ravishda, o‘zaro kelishib, bir-birlariga tana-dashnom bermaydilar va bunday ajrimlar yuqorida ko‘rsatilgan bosqichlarsiz sodir bo‘ladi. Demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilayotgan davlatlarda ajrimlar masalasiga ham demokratik tarzda qaraladi, ya’ni, bu ikki tomonning yoki birining manfaatiga mos kelishi inobatga olinib, ajrim sodir etiladi, lekin bunday holatlarda, ayniqsa, yosh bolasi bilan qolgan ona ijtimoiy-psixologik yordamga, jamiyat toomnidan ko‘rsatiladigan madadga muhtoj bo‘ladi.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karimova V. Oila psixologiyasi: Pedagogika oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T.: 2008 – 152 b. 2. Shoumarov G‘.B. va b. Oila psixologiyasi. - T.: “Sharq”,2001 y.-272 b. 3. Andreyeva T.V. Semeynaya psixologiya. – SPb.: Rech, 2004.-244 s. 4. Karabanova O.A. Psixologiya semeynix otnosheniy i osnovi semeynogo konsultirovaniya: Uchebnoye posobiye. M.: Gardariki, 2005. 320 s. 5. Shnayder L.B. Semeynaya psixologiya: Uchebnoye posobiye dlya vuzov.2-ye izd. M.: Akademicheskiy proyekt. 2006. – 768 s.

Похожие

Bolalarda oilaviy munosabatlar idrokini o‘rganishda proyektiv metodikalardan foydalanish

Ta’lim psixologiyasi

Kasbiy mahorat psixologiyasi

Pedagogik qobiliyatlar psixologiyasi

Oila psixologiyasi fanining predmeti vazifalari