Oiladagi inqirozlar va ularning oqibatlari - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Oiladagi inqirozlar va ularning oqibatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Oiladagi inqirozlar va ularning oqibatlari Reja: 1. Hayotiy qiyin vaziyatlardagi oila. 2. Oilaviy stress va koping tushunchalari. 3. Oiladagi inqirozlar va ularning oqibatlari. 4. Oilaviy munosabatlar buzilishi va ularning sabablari. 5. Oilaviy ziddiyatlarning er-xotin va farzandlar taqdiriga ta’siri.

Hayotiy qiyin vaziyatlardagi oila. Hayotiy qiyin vaziyatlar, tadqir taqozosi bilan ayrim oilalarda nizolar kelib chiqadi va uning oqibati sifatida nikoh barbod bo‘ladi. Olimlar nikohning barbod bo‘lishini o‘rganib, uning sabablari turlicha bo‘lishi mumkinligi to‘g‘risida o‘z nazariy qarashlarini bayon etganlar. Masalan, ayrim psixologlar ajrimlarni “turtki” konsepsiyasi orqali tushuntirishga urinadilar. YA’ni, yaxshi tinch-totuv yashayotgan oilada birdan shunday holat yuz beradiki, masalan, xiyonat, o‘lim, xastalik, rashk va shunga o‘xshash voqealar turki bo‘ldiyu, oila ustuni qulaydi. Aslida hayotda qo‘qqisdan shunday bir silkinish yoki turtki bilan oila birdan buzilib ketishi kam uchraydi. Yana bir holat olimlar fikricha, “orqaga ketish” deb nomlanadi. Bu shunday holatki, unga ko‘ra, er va xotinni yaxshi, iliq munosabatlar bog‘lab turgan, lekin aynan muhabbat birdan sovib, er-xotin bir-birini ko‘rsa g‘ashi keladigan, gaplari yoqmaydigan, nizokash bo‘lib qoladi. Bunday voqealar hayotda tez-tez uchraydi. Sababi – birdan yongan olov, ya’ni, muhabbat, ma’lum vaqt o‘tgach o‘chishi, so‘nib qolishi mumkin. Shu kabi holatlar va undan boshqa sabablar tufayli oila ajrimlarining sodir bo‘lishi barcha zamonlar va davrlarda ham kuzatilgan. Faqat nikohning barbod bo‘lishi shakllari va sabablarida har bir davrda o‘ziga xos asoslar bo‘lgan deyish mumkin. Masalan, Sharq mamlakatlarida qadimdan nikohning barbod bo‘lishi eng kam uchraydi, deb hisoblab kelingan. Chunki oila institutining poydevori mustahkam bo‘lishiga ajdodlarimiz qayg‘urganlar. Yetti pushtini surishtirish, sovchilik instituti orqali bir-biriga mos keladigan yoshlarning taqdirini bog‘lash, hattoki, uzoq qarindoshlar o‘rtasidagi nikohlar, ya’ni, oldindan birbirlarini bilgan odamlarning o‘zaro kelishuvi, mehr va muhabbat rishtalari orqali oila qurish o‘zbekchilikka xos odatlar sifatida qadrlangan va ta’kidlab o‘tilgan nikoh motivlarining barchasida oqilona fikr yuritish, yoshlar va ular ota-onalarining “yetti o‘lchab bir kesishi” oilaning mustahkam bo‘lishi uchun zamin hisoblangan. Nikoh ajrimlariga kelsak, bunday holat Sharq xalqlarida ham, bizda ham sodir bo‘lgan. Eski manbalarda nikoh ajrimiga sabab bo‘lgan omillar sifatida avvalo, er

yoki xotinda to‘ydan keyin aniqlangan nasliy xastaliklar, ko‘p holatlarda erkak kishining, ayrim holatlarda ayolning boshqa inson bilan “til” topishib ketishi, boobro‘ va mansabdor shaxsning kelinchakni yoqtirib qolishi va zo‘rlik bilan eski oilani buzishga majbur qilishlar, farzandsizlik, ayolning bepushtligi sabab erkakning xotinni taloq qilishi, iqtisodiy nochor yosh oilaning o‘z ro‘zg‘orini yurita olmaganligidan ayolning boshqa odamga turmushga chiqishga majbur bo‘lib qolishi kabi sabablar qayd etilgan. Muhimi shunki, nikohning barbod bo‘lishidagi tashabbus asosan erkak kishining qo‘lida bo‘lgan. Agar u xohlasagina nikoh barbod bo‘lgan. Agar mabodo ayol tashabbus ko‘rsatsa, u qattiq jazolangan, jamoatchilik uni qoralagan, hattoki, tosh bo‘ron qilinganligi to‘g‘risida qadimgi tarixdan, eski kinofilmlardan ma’lum. Boshqa xalqlarda ham o‘ziga xos an’analar mavjud bo‘lgan. Masalan, qadimgi Xitoyda nikoh ajrimiga olib keladigan sabablarga erning otaonasi ra’yiga qaramaslik, ularga kelinning gap qaytarishi, betga choparlik, bepushtlik, mahmadonalik, bedavo xastalik, rashk kabilar kirgan. Lekin yuqoridagi holatlar bo‘lsa-yu, ayol erining ota-onasiga aza tutayotgan bo‘lsa yoki u chin yetim bo‘lsa, eri uni baribir uydan xaydab yubora olmagan. Qadimgi Gretsiyada esa nikoh ajrimini sodir etish ancha yengil bo‘lgan. Er guvohlar oldida xotiniga u bilan ortiq yashay olmasligini, nikohi buzilganligini aytgan, ayol barcha sep-suriqlarini yig‘ishtirib, o‘z otaonasining oilasiga qaytib ketavergan. Sarpo suriqlar, ayolga tegishli barcha narsalarning unga berilishi majbur hisoblangan, hattoki, ajrimning sababi ayolning xiyonati bo‘lgan taqdirda ham mol-mulk, ziynatlar ayolga berilavergan. Lekin ayol eri bilan yashashni xohlamay qolgan holatlarda uning ajrim olishi mushkulroq bo‘lgan, bunday paytlarda xotin shahar xokimiga yozma ravishda rasmiy murojaat qilishi, va ular qaror qabul qilishi lozim bo‘lgan. Bunday hollarda kim aybdor deb topilishidan qat’iy nazar, bolalar otasi bilan qoldirilgan. Rimliklarda ham ajrimlar ilgaridan odatiy holday qaralgan. Tarixdan ma’lumki, shoir Ovidiy va tarixchi Pliniy uch marta uylanganlar, Yuliy Sezar va

Antoniy esa to‘rttadan xotinga ega bo‘lganlar. Bu kabi tarixiy hodisalar manbalarda, tarixiy filmlarda yaxshi aks ettirilgan. Qadimgi Hindistonda esa nikoh oddiygina fuqarolar ittifoqi emas, ilohiy ittifoq sifatida qaralib, nikoh rishtalarining buzilishi nihoyatda g‘ayritabiiy holat deb baholangan. Nikohning buzilishi faqat er tashabbusi va ayolning katta gunohi tufayli ro‘y berishi mumkin bo‘lgan. Eramizgacha bo‘lgan ikki mingliklardan qolgan manbalarda ko‘rsatilishicha, “sakkiz yil mobaynida bola tug‘magan ayol boshqasiga almashtirilishi mumkin, o‘lik bola tuqqan – o‘ninchi yili, faqat qiz bolalarni tug‘adigani – o‘n birinchi yili, urushqoq, beadabi esa o‘sha zahoti er tomonidan qo‘yib yuborilishi mumkin” bo‘lgan. Keyinchalik hindlar ham ajrimlar siyosatini qayta ko‘rib chiqib, endi nikoh quyidagi holatlarda ham barbod bo‘lishi qayd etilgan: agar ayol erining barcha boyliklarini isrof qilish, noo‘rin ishlatgan bo‘lsa, abort yo‘li bilan farzandini yo‘qotgan bo‘lsa va erining hayotiga suiqasd qilgan bo‘lsa. Ayol esa faqat ikki holatda eridan ajrim talab qilish huquqiga ega bo‘lgan: eri bepusht bo‘lib, o‘z erlik vazifasini bajara olmay qolgan bo‘lsa va sodir etgan gunohi uchun uni qavmdan chiqarib yuborilgan bo‘lsa. Shunga o‘xshash nikoning barbod bo‘lishi shakllari ham, uning motivlari ham turfa xil. Ko‘pgina xalqlarda ajrimlarning motivi sifatida er-xotin xiyonati qayd etiladi. Shunisi xarakterliki, erkaklarning xiyonatidan ko‘ra ayolning xiyonati barcha madaniyatlarda ham qattiqroq qoralanadi, chunki buning asosiy sababi – xiyonatkor ayol boshqa erkak bilan uchrashib yurib, undan homilador bo‘lib qolishi va nikohsiz begona bolaning tug‘ilishiga sababchi bo‘lib qolishi mumkin. YA’ni, bunda nafaqat oilaning balki yangi tug‘ilgan bolaning manfaati jiddiy zarar ko‘radi, chunki bu bolada kimning haqi borligi, kimning mol-mulkiga u voris bo‘la olishi masalasi o‘ylantiradi. Lekin er-xotinning xiyonatiga befarq qaraydigan xalqlar ham Yer yuzida topiladi. Masalan, Afrikadagi dinka qabilasida er agar xotini uning nazarida nodonroq bo‘lsa ham, bemazaroq ovqat pishirsa ham u bilan ajrashib ketaveradi. Erkakning begona ayol bilan “don olishib yurishi” hech kimni qiziqtirmaydi, hattoki, qonuniy xotini ham bunga unchalik ahamiyat bermaydi. Shu kabi Assama

orolida yashaydigan qabila ham ajrashishda birbirining quyi yoki yuqori tabaqadan ekanligiga qarab qaror chiqaradi. Masalan, agar ayol yuqori tabaqa oila vakilasi bo‘lsa, u nikohni bekor qilish va boshqa erkak bilan yashab ketaverish huquqiga ega bo‘ladi. Albatta, musulmon xalqlarida oila qanchalik qadrlansa, taloq yoki ajralish holatlari shunchalik tahqirlangan. Shu nuqtai nazardan musulmon olamida o‘ziga xos shariyat qonunlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular asrlar osha oila-nikoh munosabatlarini tartibga solishda muhim omil bo‘lgan. Qur’oni-Karimning qator suralarida, jumladan, uning “Baqara” surasida er va xotinning o‘zaro insoniy va mulkiy munosabatlari, farzandni dunyoga keltirish va uni voyaga yetkazishda ota- onalik mas’uliyati va burchlari bayon etilgan. Unda “taloq”ning Alloh tomonidan buyurilgan, lekin uning o‘ziga eng noma’qul bo‘lgan amaldan ekanligi ta’kidlangan. Demak, musulmonchilikda oilaning buzilishi “qush inining buzilishi” kabi yomon, noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi omil sifatida qaraladi. Musulmon qoidalariga ko‘ra ayolning nikoh ajrimining tashabbuskori bo‘lishlik qoralanadi, lekin vaziyat talab qilganda ayol o‘z haq-huquqlarini talab chilmagan holad erining uyidan ketishi mumkin. Erkak esa agar bilmay “Taloq” so‘zini ishlatib qo‘ygan bo‘lsa, o‘z ayoliga qayta uchinichi martagacha uylanishi mumkin, lekin uch martadan keyin uning yana uylanishi qat’iyat man etiladi. Tabiiy, hozirgi sharoitda huquqiy davlat qurish sharoitida bunday shar’iy qoidalarga emas, amaldagi qonunlarga ko‘ra ajrim holatlarini muvofiqlashtiriladi. Uning qoidalari O‘zbekiston Respublikasining “Oila Kodeksi” ning “Nikohning tugatilishi” deb nomlangan 7 bobning 37-48 moddalri hamda “Nikohdan ajralishni qayd etish” deb nomlangan 26 bobning 218-222 moddalari bilan tartibga solingan. Rossiyada o‘tkazilgan oxirgi tadqiqotlarda nikoh ajrimlarining asosiy sabalari sifatida quyidagilar qayd etilmoqda(turli yoshli so‘raluvchilarning jami soniga nisbatan foiz hisobida): • moddiy, maishiy muammolar – 55; • er yoki xotinning ichkilikka ruju qo‘yishi – 39; • yoshlar uchun oilaviy qadriyatlarning pastlab ketishi – 27;

• er-xotin xiyonati – 19; • psixologik mos kelmaslik – 17; • oilaviy hayotning mazmunsizligi – 12; • boshqa birovni sevish qolish – 11; • farzandlarning yo‘qligi – 7; • boshqa sabablar – 2; • javob berishga qiynalganlar – 6. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi tomonidan nikoh ajrimlarining sabablari o‘rganilganda, aksariyat holatlarda bu birinchi o‘rinda er-xotinlarning o‘zaro kelishmovchiliklari, fe’l-atvorning birbiriga mos kelmasliklari, rashk, xiyonat, kelin bilan qaynona va boshqa yaqin qarindoshlarning chiqishmasliklari, erkakning zararli odatlarga berilib ketishi (ichkilikka, giyohvand moddalarga va shu kabi), moddiy qiyinchiliklar (asosan erning ishlamasligi, mustaqil oilani boshqara olmasligi), qudalarning to‘ydan keyin o‘zaro kelishmay qolishlari, erning daraksiz ketib qolishi kabilar qayd etiladi. Poytaxt bo‘yicha ajrimlar sabablari o‘rganilganda, iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli oilaning buzilishi eng oxirgi o‘rinda qayd etiladi, chunki aksariyat o‘ziga to‘q, boybadavlat oilalarda yoshlar asosan uch sabab tufayli ajrishib ketmoqda: rashk va xiyonat, kelin-qaynona munosabatlaridagi kelishmovchilik va turmush sharoitidagi noqulayliklar. Umuman olganda, nikoh ajrimlarining bosh omili yoshlarni ma’naviy jihatdan turmush qurishga tayyor emasliklaridir. A malda er va xotin ajralishga axd qilganda, ular o‘rtasida farzand bo‘lmasa, FXDYO idoralariga murojaat qiladilar va ularning nikohi bekor qilinadi. Agar o‘rtada farzand bo‘lsa, bu ishni sudlar xal qiladi, lekin aksariyat holatlarda o‘z-o‘zini boshqarish organi bo‘lmish mahalla va undagi yarashtirish komissiyasining a’zolari bo‘lmish faollar bunga aralashadilar, arzimagan sabab bilan ajrimgacha borayotgan yoshlarga jamoatchilik monelik ko‘rsatadi. Chunki milliy mentalitetda farzandni tirik yetim qilib qo‘yish katta gunoh hisoblanadi, shuning uchun azaldan urf bo‘lgan tamoyil borki, yosh oilaning keyingi taqdiriga kattalar aralashadi va oilaviy nizoning sabablari o‘rganilgach, bir qarorga kelinadi. Agar oilaviy nizo yoshlarning, birinchi navbatda ayolning va

farzandlarning salomatligi, tinchligi va birgalikda yashashlariga jiddiy xavf solgan hollarda (xiyonat tufayli birbirini kechirolmaslik, erning tinimsiz alkogol iste’mol qilishi tufayli ayolni muntazam qiynashi, maishiy zo‘ravonlik, oila budjetiga erkak ulushining qo‘shilmasligi kabi) jamoatchilik ayolning xaq-huquqlarini himoya qiladi va mahallaning o‘zi ayol, uning farzandlari taqdirini belgilash, ularni ijtimoiy himoya qilish maqsadida bu ishga aralashadi. Joylardagi xotin-qizlar faollari oxirgi yillarda aynan shu masalalarda o‘z-o‘zini boshqaruv organlarining odilona faolligini oshirishga alohida e’tibor berib kelmoqda. Mahalladagi yarashtirish komissiyalarining a’zolari bilan o‘tkazilgan suhbatlardan ma’lum bo‘ldiki, ular aksariyat holatlarda aynan ayollarning manfaatlarini himoya qilish bilan shug‘ullanadi, lekin ayolning aybi va uning oilaviy yumushlarga tayyor emasligi, eri va qarindoshlar bilan to‘g‘ri munosabatlarni o‘rnatishga no‘noqligi tufayli oila ajrim arafasida bo‘lgan sharoitda mahalla maslahatchilari kelin bilan ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Masalan, Samarqand viloyati bo‘yicha ma’lumotlarga e’tibor beradigan bo‘lsak, 2006 yilning 10 oyi mobaynida jami 20711 ta nikoh qayd qilingan, sudlar orqali 59 ta va FXDYO idoralari bo‘yicha 148 ta nikoh ajrimlari qayd etilgan. Jami yarashtirilgan oilalar soni 23 ta tashkil etgan bo‘lsa, 2005 yil mobaynida Samarqand shahri bo‘yicha sudga ajralish haqida da’vo arizasi berganlar soni 885 ni tashkil etgan, kattalarning va mahallaning aralashuvi bilan 162 ta oila saqlab qolingan, barchasida ayollar va bolalarning manfaatlari himoya qilingan. FXDYO organlaridan olingan raqamlardan ma’lum bo‘lmoqdaki, oxirgi yillarda FXDYO organlari orqali sodir bo‘layotgan ajrimlar soni ortmoqda, buning asosiy sababi – er yoki xotinning, yoki ikkalasining bepushtligidir. Milliy mentalitet nuqtai nazardan qaralganda, 1-2 yil ichida o‘rtada farzandning bo‘lmasligi, ming afsuski, yosh oilaning buzilishiga sabab bo‘lmoqda, bunda oilaning kattalari ko‘proq salbiy rol o‘ynaydi, ya’ni, bu borada sabrli munosabat xali shakllanmagan. O‘zbekistonda nikoh ajrimlarining imkon darajasida kam bo‘lishi yo‘lida olib borilayotgan ishlar o‘zining natijalarini bermoqda. Yil sayin sudlar orqali nikoh

ajrimlari sonining kamayib borayotganligi fikrimz dalilidir. Quyidagi jadvalda oxirgi yillarda nikoh va ajrimlar koeffitsiyentlari keltirilgan. Raqamlardan ko‘rinib turibdiki, 1000ta qayd etilgan nikohga nisbatan olinganda, 1989 yilga nisbatan (14,6) 2006 yilda ajralishlarning miqdori kamaygan va 10,8 ni, 1000 nafar aholi soniga nisbatan hisoblaganda ham 2006 yilda salkam 0,6 promillini tashkil etdi. Bu MHD orasidagi eng ijobiy ko‘rsatgichdir. Lekin absolyut miqdorda hisoblaganda, rasmiy nikohlar sonining oxirgi 5 yil mobaynida o‘sib borayotganligini, nikohdan ajralganlikning absolyut miqdori esa, aksincha, kamayib borayotganligini (2004 yilda 17393 tani, 2005 yilda 16392 nafarni, 2006 yilda – salkam 15000) ta’kidlash mumkin. Oilalar miqdorining ortib borishi oxirgi yillarda asosan yosh oilalar va nuklear tipli, ya’ni, er-xotin va ularning farzandlari alohida yashaydigan oilalar hisobiga sodir bo‘lmoqda. Mavjud oilalarning salkam 50 foizi – bu nuklear oilalar, bir xonadonda bir necha alohida oilalar istiqomat qiladigan patriarxal oilalar jami oilalarning salkam 23,5 foizini tashkil etadi. Nuklear, yosh oilalarning aksariyati 9 yildan kam bo‘lgan turmush tajribasiga ega bo‘lganlar bo‘lib, sodir bo‘layotgan nikohning barbod bo‘lishi holatlari aynan shu kabi oilalarga to‘g‘ri kelmoqda. YA’ni, ilmiy izlanishlardan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, 70 foizdan ortiq nikoh ajrimlari yosh oilaga to‘g‘ri keladi. Noto‘liq oila – yolg‘iz onaxon yoki otaxonlar, er yoki xotinning o‘limi tufayli noto‘liq bo‘lgan oilalar, yoki ajrim tufayli paydo bo‘ladigan oila tipidir. Afsuski, oxirgi sabab bo‘yicha noto‘liq bo‘lgan oilalar boshqa toifaga nisbatan ko‘p. Ajrim bo‘lgan oilalarning salkam 1% dagina bolalar otaning qo‘lida qoladi. Qolgan holatlarda voyaga yetmagan bolalar onalari bilan qoladi. Bu onalarning o‘rtacha yoshi 23-24 yoshni tashkil etadi, ularning qo‘lida qolgan bolalarning o‘rtacha soni 2,5 nafardir. Yolg‘iz farzand tarbiyalayotgan yosh ayollarning ma’lumotliligi o‘rganilganda, ularning aksariyati o‘rta va to‘liqsiz o‘rta ma’lumotli ekanligi e’tirof etilgan (20,5%). Yosh turmush qurayotgan qizlarimizning 12,3%i 15-19 yosh oralig‘ida ona bo‘lishadi. 15-16 yoshda ona bo‘lish holatlari ham xanuz mavjud bo‘lib, 2006 yilda ular soni 95 nafarni, yoki jami tuqqanlarning 0,01%ini

tashkil etdi (2005 yilda 117 nafar edi, yoki 0,02%), 17-19 yoshda ona bo‘lgan ayollar soni 19419 nafar bo‘lib, bu jami tuqqanlarning 3,6 foizini (2005 yilda mos ravishda 19147 yoki 3,7%) tashkil etdi. Ularning har 10 tasidan bittasi (10,6%) talaba qizlardir. Psixologik adabiyotlarda ajrimlarning tabiati, bu jarayonga oid qonuniyatlar ilmiy nuktai nazardan beriladi. Masalan, S.Kraxotvil ajrim jarayonining quyidagi bosqichlarini ajratadi: • Bosh ko‘tarish bosqichi : xo‘rlangan va norozi ayol o‘z faolligini oshirib, ajrim sodir bo‘lmasligining oldini olish uchun muayyan say’i-harakatlarga kirishadi. Lekin barcha ishlarni xavotirlik va hayajon bilan amalga oshirgani sababli, ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadi va noma’qul ishlar ham qilib qo‘yishi mumkin; • Tushkunlikka tushish bosqichi: ajralishni xohlamagan tomon vaziyatni boshqara olmaganligini tan olib, tushkunlik, depressiya holatiga tushadi, va endi o‘zini ham ayblay boshlaydi; • Bo‘yinga olish bosqichi: ajralishni xohlamagan tomon endi mavjud holat bilan kelishib, bunday nikohning bo‘lganidan bo‘lmagani ma’qulligi fikriga keladi. Albatta, shuni ta’kidlash joizki, ayrim hollarda ikkala tomon ongli ravishda, o‘zaro kelishib, bir-birlariga tana-dashnom bermaydilar va bunday ajrimlar yuqorida ko‘rsatilgan bosqichlarsiz sodir bo‘ladi. Demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilayotgan davlatlarda ajrimlar masalasiga ham demokratik tarzda qaraladi, ya’ni, bu ikki tomonning yoki birining manfaatiga mos kelishi inobatga olinib, ajrim sodir etiladi, lekin bunday holatlarda, ayniqsa, yosh bolasi bilan qolgan ona ijtimoiy-psixologik yordamga, jamiyat toomnidan ko‘rsatiladigan madadga muhtoj bo‘ladi.

Inqirozli oila yoki mushkul ahvolga tushib qolgan onalar, ularning farzandlari bilan psixologik-pedagogik yordam ishlarini tashkil etish asosan quyidagi yo‘nalishlarda tashkil etiladi: • diagnostik; • korreksion; • profilaktik; • ma’rifiy. Inqirozli oila bilan ishlash avvalo shunday holatga tushib qolgan oilalarning talab-takliflari asosida, yoki u yoki bu xududdagi oilalarning ahvolini o‘rganish natijalariga ko‘ra amalga oshiriladi. Masalan, O‘zbekiston sharoitida jami oilalarning salmoqli qismi yosh oilalar toifasiga kirishi, ularda muayyan muammolarning, ijtimoiy hamda psixologik muhofazaga ehtiyojni sezitshi tabiiy bo‘lgani uchun ham bunday xizmat shahobchalari bir tomondan, talab va taklif asosida tashkil etiladi, ikkinchi tomondan, davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan oilani muhofaza qilish, ularning muammolarini o‘rganish va yordam berish o‘z- o‘zini boshqarish organlari, “Oila” markazlari, yoshlarning “Kamolot” ijtimoiy harakatiga yuklanganligi uchun tavsiya va ko‘rsatmalar asosida ham tashkil etiladi. Qanday shaklda bo‘lmasin, bunday markazlar yoki xizmat turlariga turli inqirozli sharoitni boshdan kechirgan oilaga yordam ko‘rsatish ularning asosiy vazifasi hisoblanadi. Jamoatchilik tashabbuvi bilan tashkil etilgan shunday xizmat turlaridan biri mamlakatimizning turli tuman va shaharlari markazlarida tashkil etilgan Yoshlar ijtimoiy ko‘mak markazlari bo‘lib, uning qoshida tashkil etilgan “Yosh oilaga ijtimoiy va psixologik xizmat ko‘rsatish” bo‘limlari, undagi “Ishonch telefonlari” oila a’zolariga ma’rifiy, ma’naviy, axborot, psixologik xizmatlarni amalga oshiradi. Oilaga ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari kimning buyurtmasi bilan faoliyat boshlagani, uning faoliyati samarasini kim monitoring qilishidan qat’iy nazar, u quyidagi toifa insonlarga xizmat ko‘rasatadi: 1. bolalar; 2. ota-onalar; 3. yaxlit oila.

Oilada tarbiyalanayotgan bolalar muammolari bilan shug‘ullanadigan ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari asosan ular bilan diagnostik va psixokorreksion yo‘nalishlarda ish olib boradi. Diagnostik yo‘nalishdagi ishlar o‘z ichiga quyidagi vazifalarni qamrab oladi: • Bola psixik taraqqiyotida sodir bo‘layotgan muammolar, chekinishlar va ularning asl sabablarini diagnostika usullari yordamida aniqlash; • Bola normal taraqqiyoti jarayonida aniqlangan muammolari jihatlar va ularni bartaarf etish bilan bog‘liq ishlar; • Bola psixik taraqqiyotidagi patologiyalar va ularni qisman bo‘lsa-da bartaraf etish, kelib chiqish sabablarini ota-onaga bildirish hamda hamkorlikda bolaga yordam berish choralarini belgilash. Bola salomatligi va uning xastaliklarini psixik hayotga aloqadorligi bevosita ekanligini aniqlagan psixolog – maslahatchi ota-ona bilan birgalikda muammoning yechimini izlaydi va bu bilan oila muhitini yaxshilashga hissa qo‘shadi. Bolalar o‘rtasida olib boriladigan profilaktik ishlar asosan avvaldan belgilangan reja bo‘yicha amalga oshiriladi. Profilaktikaning maqsadi – bolada anomal holatlarning oldini olishdir. Albatta bunda ham psixolog mutaxassis psixodiagnostik vositalardan foydalandi, lekin uning vazifasi eng avvalo bolada ro‘y berishi mumkin bo‘lgan patologik jarayonlarning oldini olishdir. Chunki oilaviy nizolar, oilaviy munosabatlarning izdan chiqishi shu oila muhitida tarbiyalanayotgan bolaning asab tizimiga, psixologik rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Oilasida muammo bo‘lgan bolalar o‘rtasida olib boriladigan korreksion- tuzatish bilan bog‘liq chora-tadbirlar ham diagnostik amaliyot bilan birgalikda amalga oshiriladi. Bunda diagnostika orqali aniqlangan xulqdan chekinish holatlari bolaning yoshi, oilaviy sharoiti, qiziqish va iqtidori inobatga olingan holad malakali amaliyotchi psixolog tomonidan amalga oshiriladi. Bunda bevosita bola ongi va fikrlash tarziga ta’sir ko‘rsatiladi, shuning uchun bunday tadbirlar maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o‘rtasida o‘tkaziladi.

Ota-onalar bilan psixologik-pedagogik profilaktika ishlari oilada er yoki xotin tomonidan bir-birlariga nisbatan noo‘rin, beshavqat munosabatlar sodir etilganda amalga oshiriladi. Shuning uchun amaliyotchi psixolog eng avvalo er- xotinlarning qay biri ko‘proq aybdor va qaysi birining insoniy sha’ni va huquqlari paymol etilganini aniqlashi darkor. S.Kovalevning fikricha, nizokash er- xotinlarning dastlabki muloqotda psixologga bergan ma’lumotlari har doim ham haqqoniy, obyektiv bo‘lavermaydi. Psixolog xizmatidan foydalanishni istagan shaxsning o‘zi muammoni aniq nimada ekanligini bayon etolmaydi. Masalan, eridan noligan xotin erning qay darajada nohaqligi yoki nima sababdan undan ko‘ngli qolganligini aniq aytib berolmaydi. Ayniqsa, bunday holatlarda nizoli vaziyatni keltirib chiqargan “aybdor” bola bo‘lib chiqsa, ikkala tomon ham o‘zicha haq va ularning ikkisini janjallashishga turtki bo‘lgan omil ularning farzandini sevishi bo‘lib chiqadi. Rus olimi V.V.Stolin psixologik xizmat markazlariga norozilik bilan murojaat qilgan ota-onalarning shikoyatlari mazmunini o‘rgangan va ularni toifalarga bo‘lgan: 1. Bolasidan tashvishlangan ota-onaning murojaati. Aslida ba’zi murojaatlar o‘rinsiz bo‘lib, ota-onaning ortiqcha jonsarakligi, xavotirchanligi tufayli kelib chiqadi, ular har ehtimolga qarshi bolsini parvarishlash, tarbiyalashga adashib ketmaslikdan qo‘rqib psixolog qabuliga keladi. 2. Shikoyatli murojaat ota-onaning bolaga munosabatining o‘zidan kelib chiqadi. Chunki aslida bola ota-ona ishora qilayotgan tashvishlardan, nuqsonlardan xoli bo‘ldai. Masalan, onaning fikricha, bolasi uni yoqtirmaydi, uning aytganlarini qilmayapti, aslida uning o‘zi bolaga yetarli va o‘rinli mehr berolmaydi. 3. Shikoyat qisman yoki mutloq asosli, chunki bolada haqiqatan ham otaonaga, yaqinlariga, yaxshi ko‘rgan narsalariga nisbatan noto‘g‘ri munosabat shakllana boshlagan yoki anchadan buyon namoyon bo‘lmoqda. Bu nuqsonlar asosan ota- ona va bola o‘rtasidagi munosabatlarga aloqadorligi psixolog aniqlaydi. 4. Bola xulqidagi og‘ishlar va ularga bohliq xatti-harakatlar ota-onani jiddiy tashvishga soladi. Lekin bunday holat umuman oilaviy o‘zaro munosayuatlarning

darz ketganligini oqibati bo‘lishi mumkin. Bu odatda bolaning ota-onasi bilan normal munosabatda ekanligini ko‘rsatadi, lekin xulqdagi nomuvofiqliklar bolaning o‘qishi, intizomi, maktabdagi burchlarini to‘la bajarmayotganligi bilan bog‘lanadi. 5. Bolaning ota-onasi bilan munosabati yomonligining sababi – asosan kattalarning bolaga nisbatan adolatsizligi oqibati hisoblanadi. Bunday holatlarda haqiqatan ham bolaning psixologiyasida jiddiy o‘zgarishlar va muammolar bo‘ladi va ota-onaning shikoyati jiddiy psixologik tuzatish ishlarini taqozo etadi. Yuqoridagi kabi shikoyatlar ortib borgan sari oxirgi yillarda otaonalarning o‘z farzandlarini to‘g‘ri tarbiyalashlari, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri maromda tashkil etishlari borasida qator loyihalar amalga oshirilmoqda. Shunday loyihalardan biri “Ota-onalikning samaradorligi treningi” bo‘lib, u rus olimi A. Aladin tomonidan taklif etilgan. Bu trening ota-onalarda oilaviy munosabatlarda o‘zini qanday tutish, farzandlar bilan munosabatda qo‘llaniladigan eng samarali usullar borasidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini oshirishga yo‘lantirilgan. O‘zbekiston sharoitida ham endi keng ko‘lam yozayotgan xususiy va davlat muassasalari taklif etayotgan “Oila saboqlari”, “Ijtimoiy psixologik treninglar” aynan er-xotinlarni ota-onalikka va o‘zaro munosabatlarning turli jihatlariga qaratilgandir. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi tomonidan mahallalarda tashkil etilayotgan “Ota-onalar universitetlari” ning asosiy maqsadi va yo‘nalishi ham aynan shu kabi muammolarni joyida, oila muhitida yechishga kattalarni va yoshlarni o‘rgatish, ularda sohlom munosabatlar psixologiyasini shakllantirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karimova V. Oila psixologiyasi: Pedagogika oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T.: 2008 – 152 b. 2. Shoumarov G‘.B. va b. Oila psixologiyasi. - T.: “Sharq”,2001 y.-272 b. 3. Andreyeva T.V. Semeynaya psixologiya. – SPb.: Rech, 2004.-244 s. 4. Karabanova O.A. Psixologiya semeynix otnosheniy i osnovi semeynogo konsultirovaniya: Uchebnoye posobiye. M.: Gardariki, 2005. 320 s. 5. Shnayder L.B. Semeynaya psixologiya: Uchebnoye posobiye dlya vuzov.2-ye izd. M.: Akademicheskiy proyekt. 2006. – 768 s. 6. Eydemiller E.G., Dobryakov I.B., Nikolskaya I.M. Semeyniy diagnoz i semeynaya psixoterapiya. Ucheb. posobiye dlya vrachey i psixologov. SPb.: Rech, 2003. 336 s.

Похожие

Farzandlar o‘zaro munosabatlari xususiyatlari

Shaxs shakllanishiga sibling maqomi ta’siri

Ota ona va farzand munosabatlarining o‘ziga xosligi

Bolalarda oilaviy munosabatlar idrokini o‘rganishda proyektiv metodikalardan foydalanish

Oilaviy munosabatlar psixologiyasi