Logopsixologiya kursining predmeti maqsad va vazifalari - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Logopsixologiya kursining predmeti maqsad va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Logopsixologiya kursining predmeti maqsad va vazifalari Reja: 1.Logopsixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari 2.Logopsixologiya fanining rivojlanish tarixi 3.Logopsixologiya fanining boshqa fanlar bilan aloqasi

Logopsixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari Logopsixologiya maxsus psixologiyaning bir bo‘limi bo‘lib, nutq nuqsoni mavjud bolalar ruhiyati va bu nuqsonni psixokorreksiyasi jarayoni tamoyillarida, korreksion-tarbiya jarayonida hisobga olinishi ko‘zda tutilgan shaxs sifat va xususiyatlarining o‘ziga xosligi kuzatiladi. Logopsixologiya maxsus psixologiyaning asosiy tarkibiy qismi sifatida logopediya va psixologiyaning zamonaviy yutuqlari asosida takomillashib bormoqda. Logopsixologiyaning kommunikativ konsepsiyaga o‘tishi nutqiy faoliyatning paralingvistik vositalarini (intonatsiya, temp, modulyatsiya, fonatsiya), muloqotning komponenti (mimika, imo-ishora, to‘g‘ridan-to‘g‘ri sensor va jismoniy kontaktlar), kommunikatsiya jarayonining turli shakllarini chuqur va puxta o‘rganish, tadqiq etish imkoniyatini beradi. Bu tahlil insonlar munosabatining psixologik va ijtimoiy-psixologik darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Logopsixologiya fani maxsus psixologiyaning yangi tarmog‘i hisoblanadi. nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi bir qator ma’lumotlar yig‘ildi. Nutq nuqsonini o‘rganuvchi olimlar L.R.Mo‘minova, M.Y.Ayupova, X.M.Po‘latova, D.A.Nurkeldiyeva, M.P.Xamidova va boshqalar o‘z diqqatlarini nutq nuqsonlarining mexanizmlari sabablari, alomatlari va bartaraf etish usullarining ilmiy-metodik asoslarini yaratishgan. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishini o‘rganishga esa kam ahamiyat berganlar. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar ruhiy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari, turlicha nutq buzilishlari bo‘lgan bolalar bilan korreksionlogopedik ishlarni olib borish davomida har bir nutq kamchiliklariga aynan o‘zigagina xos bo‘lgan ruhiy jarayonlarni va xususiyatlarni o‘rganish logopsixologiya fanining asosiy maqsadidir. Logopsixologiyaning obyekti – tug‘ma yoki orttirilgan nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar.

Logopsixologiyaning vazifalari: - nutqida turli nuqsoni bo‘lgan shaxslarning psixik rivojlanish xususiyatlarini o‘rganish; - nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarning bilish faoliyatidagi - kamchiliklarni korreksiyalash, bartaraf etish; - nutq nuqsonlarining differensial diagnostik metodlarini ishlab chiqish; - nutq nuqsonlarida hissiy-irodaviy sohasi va shaxslararo munosabatlardagi kamchiliklarni bartaraf etish metodlarini ishlab chiqish; - nutq nuqsoniga ega shaxslarning bilish faoliyatidagi va hissiyirodaviy sohasidagi kamchiliklarini oldini olish uchun mo‘ljallangan tadbirlarni ishlab chiqish. Nutq buzilishlari bilan fiziologlar, nevropatologlar, logoped, psixolog va lingvistlar shug‘ullanadilar. L.S.Vigotskiy fikricha, nutqiy faoliyatni fiziologik jarayon sifatida o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Kommunikativ nazariyaning nuqtai nazaridan esa nutq buzilishi – verbal kommunikatsiyaning buzilishidir. Logopsixologiyada kommunikatsiyaga tizimli yondoshuv quyidagilarga moslanadi: - kommunikativ tizimning funksiyasi nazariyasiga; - kommunikativ faoliyat tahlili nazariyasiga; - kommunikativ nazariya qobiliyatlarini rivojlantirishning tizimli genetik nazariyasiga. Bu nazariyalar quyidagi tamoyillarga asoslanadi: - muloqot jarayonining ijtimoiy-psixologik adaptatsiyasi, - kommunikativ jarayonni o‘tkazishni tizimli tashkil etish; - kommunikativ faoliyatning yuqori darajasi, nutqiy-fikrlash jarayonlarining funksional butunligi, kommunikatsiya jarayonida tizimlararo munosabatlar; - kommunikativ tizim, kommunikativ qobiliyat tizimi genezisi muloqotning individual uslublari differensiatsiyasi; - logopsixologiya faniga bog‘liq holda shart-sharoitlarning mavjud bo‘lishi;

- nutqiy buzilishlarni bir qator tekshirishlari uchun psixodiagnostik tizim; - nutqiy buzilishlar reabilitatsiyasi uchun psixokorreksion texnologiyalarni yaratish, muloqotning emotsional, nutqiy ekspressiv, kommunikativ, ijtimoiy adaptatsiyasini rivojlantirish; - rivojlanishda nuqsoni mavjud bolalarni rivojlanishining turli bosqichlarida psixologik-pedagogik tizim ta’sirini, nuqson sensor konsepsiyasini, ikkilamchi nuqsonlarning profilaktikasini amalga oshirish. Logopsixologiya fanining rivojlanish tarixi Qadimgi Rim pedagogi M.F.Kvintilian o‘zini “notiq tarbiyalovchi” kishi deb hisoblanganligi uchun ham bolaning nutqini o‘zgarishiga, nutqda uchraydigan nuqsonlarga katta e’tibor berdi. U bolalarning nutqi yoshlik chog‘idanoq sof bo‘lishi uchun kurashdi va shu sababli bolalarni uyda tarbiyalamoq uchun olinadigan enaga va murabbiylarning talaffuzi yaxshi bo‘lishi kerak, deb o‘qtiradi. Shuningdek, Kventilian musiqiy ta’lim berish masalasiga ham bolaning nutqini yaxshilash nuqtai nazaridan qaradi. Musiqa va tilni o‘rganish talaffuzning yaxshilanishiga yordam beradi, nutqning uslubini yaxshilaydi, uni ifodali nutqqa aylantiradi, deb aytgan. Bu ishlarda nutqning talaffuz tomoni, lug‘at boyligi, grammatik tuzilishi, mantiqiy va tovush tomonlarini o‘zgartirishga ta’rif berildi. Bolaning psixik va ruhiy rivojlanishida nutqning ahamiyatini belgilash og‘ir. Barcha psixik jarayonlar – idrok, xotira, tasavvur, tafakkur, xulq-atvor nutq ishtirokida shakllanadi (L.S.Vigotskiy, A.R.Luriya, A.V.Zoporojets). Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarda intellektual rivojlanish sur’ati orqada qolishi mumkin. U atrofdagilar bilan kam muloqotga kiradi, shunga bog‘liq holda tasavvur doirasi chegaralanadi, tafakkurning rivojlanish tempi orqada qoladi. Shunday qilib nutqiy buzilish tahlili psixik rivojlanishning turli tomonlari bilan bog‘liqligi asosida nutqiy patologiyalar mavjud bolalarni o‘rganishga kompleks yondoshuv bo‘lishni tahlil etadi. Buni maxsus psixologiyaning tarkibi bo‘lgan logopsixologiya fani o‘rganadi.

Logopsixologiya fanining rivojlanishini bir necha bosqichlari mavjud: 1. Klinik bosqich. Nutqiy buzilishlar logopediya fanining tadqiqot obyekti bo‘lgan, nutqiy patologiyali bolalarni o‘rganish XIX-XX asrga to‘g‘ri keladi. Nutq nuqsoni mavjud bolalarni o‘rganish terminologiyasi turli bosqichlarda turlicha bo‘lgan. 1920 yillarda Rossiyada og‘ir nutqiy buzilishlar nutqda paydo bo‘lgunga qadar “alaliya” termini bilan ifodalangan. Chet elda bu buzilish “rivojlanish afaziyasi”, “konstitutsional nutqning to‘xtashi”, “tug‘ma afaziya” (A.L.Kenton, F.Jilr, F.Koxar) deb nomlangan. Nutq buzilishlarining dastlabki tasnifi A.Kussmaulning tipologiyasi hisoblanadi. A.Kussmaul nutq buzilishlari haqidagi noto‘g‘ri tasavvurga ega ekanligiga ko‘ra tanqidga uchragan. Bu tasnif XX asrning birinchi choragida chet el va rus tadqiqotchilarining ilmiy ishlarida keng qo‘llangan (G.Gutsman, E.Freshels, S.M.Debragayev). Ular ilgari surgan tasniflarda umumiy jihatlar ko‘p edi (Klinik yondoshuv lotin va grek so‘z yasovchi elementlaridan tashkil topgan til tasnifi). Lekin tasniflar o‘rtasidagi farq buzilishlarni guruhlashda nomlash, qo‘llanayotgan ko‘rsatgichlar borasida ifodalangan. Tasniflar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, ularning tarkibidagi soddaliklar XX asr ilm-fan yutuqlari oldida yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi. 2.Pedagogik bosqich. Rus olimlar M.YE.Xvatsev, F.A.Rau, O.V.Pravdina, S.S.Lyapidevskiy va boshqa olimlar klinik tasnifga o‘zgartirishlar kiritadi. Natijada bir shaklga kiruvchi nutqiy buzilishlar haqidagi tasavvurlar ahamiyatga molik darajada o‘zgaradi. Lekin o‘zgarishlar klinik terminologik apparatini o‘zgarishga olib kelmaydi. Tushuncha va terminlar tibbiyotda, logopediyada qo‘llangandek bir xilligicha qolaveradi. Bolalarda nutqiy buzilishlar patologiyasi, tipologiyasi va tasnifi kattalar va bolalar nutq buzilishlari cheklanmasdan tasniflangan tipologiyaga asoslanishi dalillanadi. Bu tamoyillar R.YE.Levina tomonidan asoslangan.

3.Psixologik bosqich. Logopediyada nutqiy buzilishlar tasnifi pedagogik va psixologopedagogik va zamonaviy tasnifi sifatida o‘rganilgan. Nutqiy va ruhiy rivojlanish o‘zaro bog‘liq bo‘lib, korreksion-pedagogik yordam berishda katta ahamiyatga egadir. A.Kussmaul, P.Mori, M.V.BogdanovBerezovskiy, R.A.Belova-David, YE.A.Kirichenko intellektual rivojlanishida nutq nuqsonlari katta ta’sir ko‘rsatadi, deb ta’kidlab o‘tadilar. Mualliflar, nutqiy doiradagi birlamchi buzilishlar intellektual darajaga, psixik rivojlanishning orqada qolishiga ta’sir ko‘rsatadi, deb fikr bildirganlar. Nutqiy rivojlanishda nuqsoni bor bolalar nutqiy va psixologik buzilishlar R.YE.Levina tomonidan tadqiq etilgan. R.YE.Levina nutq buzilishlarda bilish faoliyati buzilishi mavjudligini ko‘rsatadi. Bu nuqtai nazar bir qator olimlarning ishlarida ham o‘z aksini topgan (T.A.Vlasova, V.I.Lubovskiy, L.S.Svetkova, I.T.Vlasenko). Ma’lumki, nutq murakkab funksional sistemani o‘z ichiga oluvchi jarayondir. Bu sistemaning har bir tarkibiy qismi boshqa qismlar bilan bog‘langan. R.YE.Levina va uning shogirdlari L.S.Vigotskiyning nutq va tafakkur haqidagi ta’limotiga asoslanib, nutqni uch tarkibiy qismga bo‘lib: fonetik-fonematik, leksik va grammatik vositalariga ajratib o‘rganishni tavsiya etadi. Logopsixologiya fanining nazariy asoslari L.S.Vigotskiyning tadqiqotlariga asoslanadi. Bu nazariyada “biron analizatorning nuqsoni yagona funksiyaning emas, balki butun faoliyatning buzilishiga olib keladi” degan fikr yotadi. Shunday qilib, birlamchi nuqson, nutqiy tizimning shikastlanishi maxsus korreksion-logopedik yordamisiz, ikkilamchi va uchlamchi buzilishlarni yuzaga keltirishi mumkin, bular: - nutqning barcha tomonini rivojlanmasligi; - sensor, fazoviy va boshqa tasavvurlarning yetishmovchiligi; - xotiraning chegaralanganligi; - diqqat konsentratsiyasi va maqsadga muvofiqligining yetarli emasligi; - umumlashtirish darajasining pastligi;

- aqliy xulosa chiqarish darajalarining pastligi; - sabab-oqibat aloqalarining yetarli darajada bo‘lmaganligi. Bu xususiyatlar, bolaning kommunikativ malakasining rivojlanish darajasining yetarli emasligi, boshqa odatlar muloqatga kirish va atrof muhitni o‘zlashtira olmaslikka olib keladi. O.N.Usanova, Y.F.Garkusha, N.T.Sinyakova kabi olimlar nutqiy patologiyasi mavjud bolalar diqqati xususiyatini tadqiq etganlar. Ularning fikricha bolalar diqqati barqarorligi, ixtiyoriylikning pastligi, o‘z harakatlarini rejalashtirishda o‘ziga xos qiyinchiliklar mavjud ekan. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarni maktabda o‘qitishning ilmiy asoslarini R.YE.Levina ishlab chiqqan G.A.Kashe, N.A.Nikitina, G.V.Chirkina, L.F.Spirova esa maktabgacha yoshdagi bolalar bilan o‘tkaziladigan logopedik mashg‘ulotlar maqsad, mazmunini yaratganlar. (YE.M.Mastyukova, T.Y.Filicheva, N.S.Jukovalar 1973) yaratdilar Bir qator tekshirishlarda bolalarda nutq nuqsonlari masalasi turli tomonlaridan biri ko‘proq yoritiladi. Masalan, nutq nuqsonlarida tovushlar talaffuzi, bo‘g‘in tuzilishi sistemasini o‘zlashtirishlari R.YE.Levina, G.A.Kashe, A.K.Markova, O.N.Usanova va boshqalarning ishlarida yoritilgan. Nutq nuqsonlarida tilning lug‘at tarkibi va grammatik tuzilishining o‘ziga xosligi R.YE.Levina, V.K.Orfinskaya, N.N.Traugot, S.N.Shaxovskaya, G.A.Volkova, V.K.Vorobyeva, B.M.Nikitina, G.I.Gorenkova, T.B.Filicheva, G.V.Chirkina, A.V.Yastrebova, YE.F.Sobotovich, V.A.Kovshikov va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqot ishlarida ko‘rsatilgan. L.S.Vigotskiy nutqning harakatlarni idora qilish boshlang‘ich bosqichi – bu egotsentik nutq bosqichi deb hisoblaydi. Chunki, bu davrda bola o‘z hattiharakatlarini, aynan shu harakatlarni ifodalovchi nutq bilan bog‘laydi. YA’ni, nutq bolaning maqsadga yo‘nalgan faoliyati bo‘lib xizmat qiladi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar shaxsiy xususiyatlari O.S.Orlova, L.YE.Goncharuk, L.M.Shipitsina, L.S.Volkova va boshqalarning ishlarida o‘rganilgan. Logopsixologiyaning taraqqiyotiga B.M.Grinshpun, O.N.Usanova,

I.T.Vlasenko, T.B.Filicheva, L.G.Solovyeva va N.S.Jukovalarning ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Logopsixologiya fanining boshqa fanlar bilan aloqasi Logopsixologiya fani boshqa fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Nutqiy buzilishlar korreksiyasi va profilaktikasi bilan shug‘ullanish nutq buzilishlari simptomatikasini bilish, nutqiy faoliyat tizimida nonutqiy simptomlar aloqasini o‘rganish uchun logopsixologiya boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqada faoliyat ko‘rsatadi. Bolalarni rivojlanish bosqichlarini psixik tomondan o‘rganish bolalar psixologiyasi, pedagogik psixologiya va logopediyani o‘z ichiga birlashtiradi. Bolalar psixologiyasi bolalarda kechadigan, ruhiy jarayonlarni o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi bolani boshqa shaxslar bilan muloqotga kirisha oladigan, mehnat qila oladigan shaxsga qay tarzda aylanishini ko‘rsatib beradi. Logoped bolalarni psixik rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashda va farqlashda yuqorida bayon etilgan bilimlarga tayanishi lozim. Logopsixologiya – maxsus psixologiyaning bir bo‘limi, maxsus psixologiya esa umumiy psixologiyaning bir yo‘nalishi, ya’ni sohasi, umumiy psixologiya psixikani tarkib topishi va rivojlanishi qonuniyatlarini me’yorda o‘rgansa, logopsixologiya esa ana shu qonuniyatlarning anomal rivojlanishini o‘rganadi. Shuningdek, bu fanlarning aloqasi, o‘rganish metodlari, tamoyillari, o‘rganilayotgan holatlarni yagona tushunchalari, atamalari yordamida bayon etilishi bilan ham belgilanadi. Logopsixologiya pedagogika va uning bir bo‘limi maxsus pedagogika, logopediya bilan bog‘liq. Ma’lumki, logopediya o‘zining tamoyillarini shakllantirish, shuningdek ta’lim-tarbiya tizimini tashkil etishda logopsixologiya tomonidan o‘rganiladigan bolalarni guruhli, yosh va individual xususiyatlari haqidagi bilimlarga tayanadi. Pedagogik muammolarni mustaqil hal etish, pedagogik munosabatlarni kengaytirish, logoped bolalarning ta’lim-tarbiya jarayoniga amaliy ta’sir etish sharti hisoblanadi.

Logopsixologiya tibbiy fanlar bilan ham bog‘liq. Bu fanlar bir xil o‘rganish obyektiga ega. Lekin bu fanlarning o‘rganish predmeti farqlanadi. Logopsixologiya – nevrologiya, psixiatriya, fiziologiya fanlari bilan bog‘liq. Nevrologiya, fiziologiya fanlari logopat bolalarning psixik rivojlanishi holatini yangi sifat nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi. Funksional sistemalar nazariyasini yaratilishi, bosh miya qobig‘ining funksiyalarni lokalizatsiyasi haqidagi nazariyani ishlab chiqilishi, alohida ehtiyojlarga ega bolalarda oliy psixik funksiyalarni shakllanishi va rivojlanishi kamchiliklarini tahlil etishning yangicha usulini keltirib chiqdi. Ichki va tashqi aloqalar o‘zaro tafovutlanadi. Ichki aloqalarning surdopedagogika-tiflopedagogika, oligofrenopedagogika, ona tili, matematikaga o‘rgatish metodikasi, logopedik ritmika, umumiy va maxsus psixologiya bilan aloqalar kiradi. Tizimlararo aloqalarga tibbiy-biologik va lingvistik aloqalar kiradi. Logopsixologiya otoloringologiya, nevropatologiya, psixopatologiya, oligofreniya klinikasi, pediatriya fanlari bilan bog‘liqdir. Bu fan ma’lumotlari ovoz buzilishlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Bu holatda ovoz buzilishlari halqum nuqsonlari asosida yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin. Ko‘p buzilishlar markaziy nerv sistemasi buzilishlari bilan bog‘liq bo‘lib, uning diagnostikasi logoped va vrach-nevrologning o‘zaro faoliyati asosida mavjud bo‘ladi. Nutqiy buzilishlarda ruhiy rivojlanishning turli holatlari emotsional-irodaviy, xulqiy, diqqat, xotira, aqliy mehnat faoliyatining rivojlanishidan orqada qolishi kuzatiladi. Bu ma’lumotlar nutqiy buzilishni aniqlash va unga logopedik yordam ko‘rsatishda muhimdir. Nutqiy buzilishlar miya faoliyatining rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Bunda logopedik ish markaziy nevr tizimi faoliyatini stimullovchi dori- darmon orqali davolash bilan bog‘liqlikda olib boriladi. Duduqlanish, mutizm kabi nutqiy buzilishlar sababi psixik travmalar, qo‘rqish, hayajonlanish sababli bo‘lishi mumkin. Faqat psixonevrolog va logopedning o‘zaro faoliyatigina bu jarayonni o‘zgartirishi mumkin.

Logopsixologiya lingvistika va psixolingvistika bilan o‘zaro bog‘liqdir. Nutq turli til birliklari va qoidalarni qo‘llashni ko‘zda tutadi. Bu qonunqoidalarni yaxshi bilish aniq tashhis qo‘yish, uni to‘g‘ri korreksiyalash imkonini beradi va logopedik ish samaradorligini oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Logopsixologiya umumiy va maxsus psixologiya, psixodiagnostika fanlari bilan bog‘liqdir. Logoped bolaning psixik rivojlanish qonuniyatlarini bilishi, psixologik-pedagogik tekshiruv metodlarini qo‘llay olishi lozim. Shunday qilib, logoped nutqiy buzilishlarning turli shakllarini ajratishi, intellektual, emotsional va xulqiy buzilishlar bilan bog‘liq nutqiy buzilishlarga tashxis qo‘yish malakasiga ega bo‘lishi kerak. Psixologiya bilimlarini bilish logopedga faqat nutqiy buzilishni emas, balki nutqiy buzilishni ruhiy buzilishlar bilan bog‘liqligini to‘g‘ri tushunish imkoniyatini beradi. Bunday bilim turli yoshdagi nutq nuqsoni mavjud bolalar bilan muloqotga kirishishga imkon beradi.

Adabiyotlar: 1. Axmedova Z., Ayupova M., Xamidova M. Logopedik o‘yin. Toshkent2013. 2. M.Ayupova. Logopediya. Toshkent-2007. 3. I.G. Veretennikova. Logopedicheskaya rabota s detmi doshkolnogo vozrosta. Toshkent – 1998. 4. Nurkeldiyeva D.A., Ayupova M.Y.,Axmedova Z.M. Barmoqlar mashqi va logopedik o‘yinlar. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2007. 5. Seliverstov V.I. Zaikaniye u detey. -M.: Vlados, 1994.

Похожие

Tabiat bilan tanishtirish metodikasi fanining maqsad va vazifalari

Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasining maqsad va vazifalari

Oila psixologiyasi fanining predmeti vazifalari

Bolalalarni maktab ta’limiga tayyorlash metodikasi fanining maqsad va vazifalari

Logopedik ritmikaning obyekti predmeti va vazifalari musiqali ritmik tarbiya tizimi