Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari - Дошкольное и начальное образование - Рефераты

Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

257.7353515625 KB

Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari Reja: 1. Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari 2. Logopedik ritmikaning usullari

Logopedik ritmikaning tamoyillari va usullari Logopedik ritmika pand-nasiqat va o‘ziga xos tamoyillarga quriladi. Ular o‘zaro bog‘langan va tarbiya, rivojlanish va nutqida buzilishi bo‘lgan odamlarning funktsional tizimi korrektsiyasining yagonaligini belgilaydi. Umumdidaktik tamoyillar. Tizimlilik tamoyili logopedik ritmikaning butun kursi materialini, nazariy qolatlar va ularning amaliy ishlanganligini ketma-ket bayon etishni shart qilib qo‘yadi, kurs mavzularini yortish va uning ichidagi materiallarni taqsimlashni belgilaydi. Bu tamoyil turli-tuman nutqiy patologiyasi bo‘lgan shaxslarga nisbatan foydalaniladigan tadbirlarning barcha logopedik va logoritmik majmui uchun majburiy hisoblanadi. Tizimlilik uzluksizlikda, muntazamlikda, turlicha nutqiy buzilishlarda (harakatlanish doirasi, mimikaviy muskullari, nozik ixtiyoriy motorika, eshitish diqqati, nutqiy eshitish qobiliyati, nutqning prosodik komponentlari va q.k.) u yoki bu funksiyalarni tarbiyalash va qayta tarbiyalash, rivojlantirish uchun ma’lum bir korreksion jarayonning rejalashtirilganligida o‘z aksini topadi. O‘z xarakteri bo‘yicha logoritmik mashqlar (yertalabki harakatli nafasovozli zaryadka, relaksatsiyaga mashqlar, unli tovushlar va qisqa qo‘shiqlarni kuylash, harakat va nutq ritmining uyqunligiga mashqlar va q.k.) bolalar va kattalarni belgilangan avaylaydigan-soqlomlashtiruvchi tartibga o‘rgatadi. Muntazam ravishda olib borilgan logoritmik mashg‘ulotlar ta’siri ostida organizmda va psixomotorikada turli tizimlarning ijobiy qayta qurilishi sodir bo‘ladi, masalan, yurak-qon tomir, nafas olish, harakatlanish, nutqiy harakatlanish, sensor va boshqalar. Logoritmik korrektsiya ishlab chiqilgan harakatlanish malakalarini takrorlab turishni talab qiladi. Faqatgina sistematik ravishda ko‘p marotaba takrorlash orqaligina soqlom harakatlanishning dinamik stereotiplari yuzaga keladi. Samarali takrorlash uchun o‘zlashtirilganlarni takrorlash jarayoni variativ xarakter olishi: mashqlarni, bajarish shartlarini, usullarning turli-tumanligi, mashg‘ulotlarning mazmunidagi farqlarni o‘zgartirish uchun yangilari bilan uygunlashtirish zarur. Mashqlarning variativligi mo‘ljallitadqiqot refleksini, qiziqish, qissiyotni

uyg‘otadi, e’tiborni oshiradi. Ishlab chiqilgan dinamik stereotipga yangi qo‘zqatuvchilarni kiritish astasekinlikka amal qilish sharti bilan, shiddatli o‘zgarishlarsiz amalga oshirilishi darkor. I.V.Pavlov ta’kidlashicha, pedagogika (demak, logopedik ritmikada ham) asta-sekinlik va mashq qilish (trenirovka) ni asosiy fiziologik qoida deb hisoblash zarur. Onglilik va faollik tamoyili. Nutqiy buzilishi bo‘lgan shaxslarni logoritmik tarbiya va qayta tarbiya jarayonida bolalarning, kattalarning (maktab yoshidan boshlab duduqlanuvchi bolalarga nisbatan) o‘z faoliyatiga ongli va faol munosabatigatayanish muqim. Bolaning mustaqil, faol harakati berilgan topshiriqning unda qiziqish uyg‘otishiga, uning ongli idrokiga, maqsadni tushunishi va bajarish qobiliyatiga boqliqdir. Logoritmik mashg‘ulotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarning faolligi pedagogning qissiyotchanligi, musiqaning obrazliligi, turlicha o‘yinlar yoki o‘yin usullari va mashqlari bilan raqbatlantiriladi. Maktab va undan katta yoshda esa, bundan tashqari, to‘g’ridan- to‘g’ri yo‘riqnoma (buyruq, musobaqa elementlari, mukofotlash va q.k.) lardan foydalaniladi. Aniqlik tamoyili insonni bevosita atrofdagi borliq bilan boqlab turuvchi barcha analizatorlar ko‘rsatkichining o‘zaro keng ta’sirini shart qilib qo‘yadi. Istalgan bilim hissiy idrokdan boshlanadi. So‘z va musiqa bilan uyqunlikda harakatlarning shakllanishi, ularning o‘zaro boqliqligini o‘rganish barcha retseptorlar: ko‘rish, eshitish organlari vestibulyar, propriotseptiv, harakatlanish apparatlari va boshqalar ko‘rsatkichi bilan amalga oshiriladi. Funksiyalarning buzilishida korrektsiya maqsadida aniqlik tamoyili pedagog tomonidan harakatlarni ko‘rsatish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bevosita ko‘rish aniqligi estetik idrok, harakatning aniq tasavvuri, to‘qri harakatlanish qissi va uni yuzaga chiqarish istagining tuqilishiga mo‘ljallangan. Bevosita aniqlikdan tashqari, bevosita idrokdan (masalan, afaziyali kasallar, duduqlanuvchi kattalar bilan ishlashda kinofilmlar, harakatlanish grafigi, magnitofon yozuvlari, musiqiy asarlardan foydalanish) yashirin bo‘lgan harakatning aloqida detallari va mexanizmlarini tushuntirish zarur bo‘lganda bilvosita aniqlik ham katta rol

o‘ynaydi.harakatlanish tasavvuri bilan boqliq bo‘lgan va harakatning aniq bir obrazini tuqdiradigan obrazli so‘z ham katta ahamiyatga ega. Aniqlikning bunday o‘zaro aloqa shakli anglashning hissiy va logik bosqichining birligi, birinchi va ikkinchi tizimning o‘zaro harakati bilan ta’riflanadi. Tushunarlilik va individualizatsiya tamoyili nutqida buzilishi bo‘lgan shaxslarning yosh xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olishni ko‘zda tutadi. U kattalar va bolalarning fiziologik va biomexanik jiqatdan turlicha rivojlanishlari, logoritmik mashg‘ulotlar qurilishiga turlicha uslubiy yondoshuvlar, turlicha vositalar, shakllar ta’siri va q.k. Tushunarlilikning maqbul chorasi nutqiy buzilishi bo‘lgan shaxslarning yosh va harakatlanish imkoniyatlari, nutqiy buzilishning ular shaxsiga ta’siri va topshiriqning murakkablik darajasi bilan aniqlanadi. Tushunarlilikning shartlaridan biri harakatlanish, nutqiy va musiqiy topshiriqlarning vorisligi hisoblanadi. Bunga amaliy jiqatdan korreksion kurs davomida materialni to‘qri taqsimlash bilan erishiladi. Turlicha oqzakimusiqiy- harakatlanish uyqunligini ketma-ket o‘zlashtirish va patsiyentlardagi qiyinchiliklarni bartaraf etishda barcha harakatlanish va nutqiy harakatlanish tizimini uyqunlashtirish va takomillashtirish qobiliyati rivojlanadi. Patsiyent unga boqliq vazifalarga kuchi yetsa, bu vazifalar organizmning funktsional imkoniyatlaridan oshib ketmasa, ya’ni yosh va individual xususiyatlariga mos kelsa, unda talabni kuchaytirish ijobiy natijalarga olib keladi. Individualizatsiya tamoyillariga amal qilish uchun zaruriy shart patologik jarayon xarakterini: etiopatogenetik, simptomatik, tashqisiy tekshiruv, shuningdek, shuqullanuvchining reabilitatsion imkoniyatini aniqlash daslabki oydinlashtirishdan iborat. Individual yondoshuv yuqori asab tizimi faoliyati, yoshi, jinsi, kasbi, harakatlanish maqomi turlarini ham hisobga olishni ko‘zlaydi. Talabni asta-sekin oshirish tamoyili shugullanuvchilar oldiga birmuncha murakkab bo‘lgan yangi topshiriqlar qo‘yishni belgilaydi: harakatlanish, musiqiy, oqzaki. Ularni bajarish jarayonida harakatlanish malakasi va ko‘nikmasi kengayadi va boyiydi, ixtiyoriy va nutqiy motorika takomillashadi, nutq tempi va ohangi berilgan musiqiy temp va ohangga muvofiq ravishda normallashadi. Yangi

topshiriqqa o‘tish shakllangan malakalarning mustaqkamlanishiga ko‘ra asta- sekinlik bilan amalga oshiriladi. Bola (kattalar) ning harakatlanish doirasida unga nutqiy faoliyatni ham boshqarishga yordamlashuvchi moslashuvchan qayta qurish ro‘y berishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi. Barcha ko‘rib chiqilgan umumdidaktik tamoyillarni ularning o‘zaro aloqasi bo‘lgan sharoitdagina amalga oshirish mumkin. O‘ziga xos tamoyillar. Rivojlanish tamoyili ko‘pgina parametrlarni inobatga olishni ko‘zda tutadi: nutqiy buzilishi bo‘lgan inson shaxsining rivojlanishi; patologik nutqiy bo‘lmagan va nutqiy jarayonlarning o‘zini; saqlangan funktsional tizimlar va nutqida buzilishi bo‘lgan odamning organizmida, harakatlanish doirasida va nutqida bo‘ladigan o‘zgarishlar. Rivojlanish tamoyili aqliy, ma’naviy, estetik va sensor tarbiyaning harakatlanish faoliyati jarayonida bir vaqtning o‘zida amalga oshirilishini shart qilib qo‘yadi. Xar tomonlama ta’sir tamoyili butun organizmga ta’sir ko‘rsatadi. Ritmik va logoritmik vositalar organizmning umumiy malaka qosil qilishini ko‘taradi, organizmning funktsional tizimlariaro yangi o‘zaro munosabatni yaratgan qolda asab reflektorlari mexanizmini boshqarishni takomillashtiradi. Etiopatogenetik tamoyil nutqiy buzilishning patogenezi va sababiga boqliq ravishda logoritmiy mashg‘ulotlarning differentsiatsiyalangan qurilishini tushuntiradi. Duduqlanishda, dislaliya, dizartriya, rinolaliya, afaziya va boshqa buzilishlarda mashg‘ulotlar turlicha tuziladi. Masalan, duduqlanishda logoritmik mashg‘ulotlar motor buzilishlarini korrektsiyalashga, diqqatni, tormoz qurilmalarini, ixtiyoriy axloqni, nutqiy va umumiy motorika aro aloqani, duduqlanuvchining nutqiga tegishli maxsus vositalar ta’sirini tarbiyalashga yo‘naltirilgan; rinolaliyada esa eshitish diqqatini, oqiz va burun nafas olishni differentsiatsiyalash, burunlashishni olib tashlash va q.k. larni tarbiyalashga aloxida e’tibor qaratiladi.

Simptomatikani hisobga olish tamoyili nutqiy patologiyasi bo‘lgan odamlarning jismoniy imkoniyatlarini, duduqligi, alaliya, paralich va parezi (yoki boshqa asabiy simptomatikasi) bo‘lgan, alaliyada, afaziyada, dizartriyada, tayanch- harakat apparatida buzilishi bo‘lgan bemorlarning harakatdagi cheklanishi qisman yoki o‘rtacha darajada namoyon bo‘lgan bolalarning darmonsizlanishini aniqlaydi. Komplekslilik tamoyili logopedik ritmikaning tibbiy-psixologikpedagogik ta’siri va musiqiy faoliyatning asosiy turlari (musiqani tinglash, kuylash, musiqiy- ritmik harakat va q.k.) bilan aloqani ko‘zda tutadi. Masalan, duduqlanuvchilar bilan logoritmik mashg‘ulotlarda psixoterapiya seanslari vaqtida va logopedik mashg‘ulotlarda ular olgan ko‘rsatmalarga tayanish yoki dizartriyasi bo‘lgan bolalarda dorilar terapiyasi yoki fizioterapiyadan keyin me’yorga yaqinlashuvchi muskullar tonusi qolatidan foydalanish lozim. Logopedik ritmikaning usullari Logopedik ritmika o‘rganadigan savollar doirasi yetarli darajada kengdir. Shuning uchun tadqiqotda pedagogik usullar bilan bir qatorda tutash fanlar – sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya va boshqa fanlarda foydalaniladigan usullar ham qo‘llaniladi.

Logopedik ritmikada adabiy ma’lumotlar, pedagogik tekshiruv va tajribalarni umumlashtirish hamda taqlil qilish usulidan foydalaniladi. Adabiy ma’lumotlarni umumlashtirish va taqlil qilish usuli. Logopedik ritmika bo‘yicha qar qanday tadqiqot bibliografiya bilan tanishishdan boshlanadi. Tadqiqotchi muammolar bo‘yicha adabiy manbalarini tizimlashtiradi, qar bir muammoning ichida material muayyan bo‘lim bo‘yicha bo‘lib chiqadi. Adabiy manbalarni umumlashtirish va taqlil qilish nafaqat nazariy, balki eksperimental tadqiqotlarda ham qo‘llanadi. Nazariy tadqiqotda bu usul yagona bo‘lishi mumkin, chunki aynan uning yordamida masalan, u yoki bu korreksion usul, u yoki boshqa reabilitatsion uslub qanday shakllanishini kuzatish mumkin. Eksperimental tadqiqotda bu usul ushbu muammo qanchalik o‘rganilganligini, maxsus adabiyotlarda qay darajada yoritilganligi, qaysi savollar tekshiruvni talab qilishini aniqlashga yordam beradi. Logopedik ritmika uchun muqim bo‘lgan ko‘pgina ma’lumotlarni logopedlar, maktabgacha tarbiya muassasalari va maktab tashkilotlari xodimlari tomonidan tuzilgan qujjatlardan olish mumkin. Bunday qujjatlarga qaftalik ish rejasi, musiqiy va logopedik mashg‘ulotlarning reja-konspektlari, bolalar ertaligining reja- stsenariyalari, metodist, logoped, tarbiyachilarning kundaligi, pedagogik yiqilishning bayonnomalari, ko‘rib chiqilgan logopedik, musiqiy-ritmik mashg‘ulotlar taqlilining bayonnomasi, bolalar va kattalarning jismoniy rivojlanishi, soqlik qolatini hisobga olish jurnallari, nutqiy xaritalar, kuzatish kundaliklari, korreksion ta’sir va boshqalar dinamikasining jurnallari. Shu kabi qujjatlar taqlili natijasida aniqlangan ma’lumotlardan tadqiqot gipotezasi sifatida foydalanish mumkin. O‘smirlar va kattalarning psixomotor, nutqiy rivojlanishi qaqidagi dalillarni olish uchun savol-javoblar, so‘rovnomalar, suqbatlardan foydalanish mumkin. Ularni tadqiqot boshlanishida ishlatish mumkin. Birmuncha aniqroq materiallar oldindan ishlab chiqilgan reja bo‘yicha suqbat davomida yiqilishi mumkin. Suqbatni rejalashtira turib, tadqiqotchi sinalayotgan shaxsning yosh, shaxsiy,

psixologik xususiyatlarini nutq, motorikaning xarakteri va buzilish darajasini, patsiyentning nuqsonga munosabati va boshqa ko‘pgina jiqatlarni inobatga oladi. Pedagogik tekshiruv asoslari. Eng avvalo, ular maxsus tashkil etiladigan va qisqacha qilib anglatilgan vazifa, kuzatish predmeti, shuningdek, omillarni qayd qiluvchi tizimga ega bo‘lgan pedagogik kuzatuvni o‘z ichiga oladi. Bunda tadqiqotchi pedagogik jarayon oqimiga aralashmaydi. Ishchi gipotezani aniqlab qo‘ygach, tadqiqotchi uning farazlarini tasdiqlovchi yoki rad etuvchi dalillarni yiqadi. Pedagogik kuzatuvning shunisi bilan qimmatliki, u obyektni o‘rganishni tabiiy sharoitda o‘rganish imkoniyatini beradi. Faqat dalillarni qayd qilishning aniq usulidan keng foydalanish zarur: fotosyemka, kinosyemka, magnitofon yozuvlari, stenografiyalash va boshqalar. Xronometrirovaniya usuli bilan harakatni, harakatli o‘yinni, raqsni bajarishga sarflangan vaqtning mashg‘ulotni bir qismi yoki butun mashg‘ulotni egallagani aniqlanadi. Kuzatuv natijalari jurnalga, bayonnomaga, kundalikka kiritiladi. Olingan ma’lumotlarga ishlov berishda tasodifiy dalillar tushirib qoldiriladi, qonunchilik aniqlanadi, xulosalar va umumlashtirishlar qilinadi. Agar dalillar yetarli bo‘lmasa, unda qayta pedagogik kuzatuv o‘tkaziladi. Tadqiqotchining topshiriqi bo‘yicha o‘z-o‘zini kuzatish katta qiziqish tuqdiradi. O‘z-o‘zini kuzatishga, masalan, “suggestiv taassurot” deb nomlanuvchi jarayonda, qachonki oyna oldida artikulyator mashqlarni, qo‘shiq kuylash, osoyishtalik va harakatda nutq jo‘rligisiz va nutq jo‘rligida va q.k. da bajarishda ko‘rish, taktil, kinestetik qislarni kiritish zarur bo‘lganda murojaat qilinadi. Faqat bir narsani yodda tutmoq lozim, o‘z-o‘zini kuzatishni kattalardagina qo‘llash mumkin; o‘z-o‘zini kuzatish asosan faoliyat va harakatlar – ularning osonligi, qiyinligi, natijalari ustidan olib boriladi; o‘z-o‘zini kuzatish bilan shuqullanayotgan shaxs o‘z-o‘zini kuzatish va uning natijalarini qayd qilish uslubi qaqida atroflicha yo‘riqnoma olishi zarur. O‘z-o‘zini kuzatish ma’lumotlarini umumlashtirishda patsiyentning shaxsiy xususiyatlari bilan birgalikda sinaluvchining o‘z-o‘zini kuzatishning moqiyati va tashkil etilishi yuzasidan muloqazalarini ham inobatga olish zarur.

Logopedik ritmika bo‘yicha tadqiqotlarda ochiq va yashirin kuzatuvni uyqunlashtirish maqsadga muvofiqdir. O ch i q k u z a t u v qiziqayotgan ko‘rinishning hamma tomonlarini hamrab olish imkoniyatini ko‘proq namoyon etadi, biroq shu bilan birgalikda tadqiqotchining ishtiroki samaraning salbiy ta’siriga ko‘proq duchor bo‘ladi: musiqiy-ritmik mashg‘ulot, qo‘shiq kuylash, logopedik ritmika va q.k. o‘tkazilyaptimi, begona odamning ishtiroki shuqullanuvchilarni, ayniqsa, o‘smirlar va kattalarni, harakat va nutqiy muqitida yaqqol nuqsoni bo‘lgan shaxslarni tang aqvolga solib qo‘yadi. Shuqullanuvchilarning faoliyati ustidan ya sh i r i n k u z a t u v esa ularning nazorat ostida ekanligi tuyqusidan xalos etadi va ko‘pincha qo‘shimcha ma’lumotlar beradi. Kuzatuvning turli-tumanligiga axloqning bitta aktini yoki harakat malakasini egallashning butun jarayonini uzluksiz va diskret tekshirib turish kiradi. Kuzatuv uzluksiz, agar u masalan, harakatli o‘yinlarda bo‘lsa ko‘rinishning boshlanishi, rivojlanishi va yakunlanishini aks ettiradi. Shuning uchun uzluksiz kuzatuvni qisqa vaqt oraliqida ham olib borish mumkin. Masalan, dramatik o‘yinlarni o‘tkazish, xor kuylash usullari va q.k. Logoritmik mashg‘ulotning qurilishini o‘rganishda kuzatishning tugallanish vaqti 45-50 daqiqani tashkil etadi. Biroq uzluksiz kuzatuvni uning predmeti birmuncha davomli jarayonlar bo‘lgan qollarda olib borish mumkin emas. Bunday qollarda diskret (bo‘linadigan) kuzatuvga murojaat

qilinadi. Tadqiqotchi go‘yoki sharoitni “poylab turadi” yoki uni maxsus yaratadi va o‘rganilayotgan jarayon “kadri”ni kuzatadi. harakatning turlicha turlari: muskullarni umumiy mustaqkamlovchi yoki rivojlantiruvchi aloqida guruqlar, logoritmik atamalar bilan shuqullanuvchilarni tanishtirish, nutq bilan harakat uyqunligini egallash va boshqalarda diskret kuzatuvsiz bo‘lmaydi. O‘ziga xos kuzatuv – izlash. U yoxud oz yoki ko‘proq o‘zaro boqliq bo‘lgan pedagogik ko‘rinishlarni keng hamrab olish, yoxud kuzatuvchining bir obyektdan ikkinchisiga ko‘chishi bilan olib boriladi. Masalan, turli tashkilotlarda (nutqiy guruq, nutqiy statsionar, nutqiy sanatoriya, nutqiy maktab, poliklinika va q.k.) turli yoshdagi duduqlanuvchilar bilan logoritmika bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘rganiladi yoki bir xil yoshdagi, biroq turlicha nutqiy buzilishlari (dislaliya, dizartriya, alaliya) bo‘lgan bolalar bilan logoritmik mashg‘ulot qurilishi o‘rganiladi. Ushbu qolda bolalarning yosh psixilogik xususiyatlari bilan aniqlanuvchi turlicha nutqiy nuqsondan, masalan, dizartriya va duduqlanishdan kelib chiquvchi maxsus farqlar, mashg‘ulot qurilishining umumiy qonunchiligini yuzaga chiqarish zarur. Ko‘p vaqt va katta analitik ishni talab qiluvchi izlovchi kuzatish ko‘plab topilmalarni berishi va logoritmik tarbiya uslubini sezilarli tarzda boyitishi, logoritmikani tutash fanlar, musiqiy tarbiya bilan murakkab aloqasini ochib berishi, ularning nutqiy buzilishga ta’sirini yuzaga chiqarishi mumkin. Korreksion ishlar natijalari ustidan muddati uzaytirilgan kuzatuvni amalga oshirish o‘ta muqimdir. Ushbu qolatda gap nafaqat kuzatuv turlitumanligining usul sifatidaligi, balki uning o‘rganilayotgan obyekt bilan vaqt asosidagi aloqasi qaqida boradi. Tadqiqotchi doimiy ravishda muddati uzaytirilgan kuzatuv olib borishi zarur, shunda u reabilitatsion uslub va uning bo‘limi – logopedik ritmika samaradorligini xolisroq baqolaydi. Logoritmik tadqiqotda dalillarni ijtimoiy usulda: intervyu va so‘rovnomalar o‘tkazish, o‘zaro ta’sir, reyting, o‘z-o‘zini baqolash, juftlab qiyoslash taqlili yordamida ham yiqish mumkin. Intveryu va so‘rovnomalar faqat tadqiqotning dastlabki davrida (muammoni ifodalash, ishchi gipotezani ilgari surish, tadqiqot rejasini yaratish) tuziladi.

Intervyu, qoidadagidek, so‘rovnomalardan oldin o‘tkaziladi. Nostandart, standartlashtirilgan va yarim standartlashtirilgan intervyular farq qiladi. Birinchi qolatda savollarni ifodalash va ketma-ketligi suqbat davomida o‘zgarishi mumkin. Ikkinchi qolatda savollar muayyan ketma-ketlikda taqdim etiladi. Bunday intervyularning natijalari ro‘yxatga, miqdoriy ishlov berish va qiyoslashga oson tushadi. Ushbu usulning kamchiligi sifatida egiluvchanligi, vaziyatga chuqur kirish imkoniyatining yo‘qligini aytish mumkin. Yarimstandartlashtirilgan intervyular esa o‘zgartirish kiritilmaydigan, aniq ifodalangan savollar bilan birgalikda tadqiqotchi erkin o‘zgartira oladigan savollarni o‘zi ichiga oladi. So‘rovnoma jarayonida tadqiqotchini bilvosita nima qiziqtirishini, ya’ni qator shaxsiy savollar, ikki ma’noli so‘zlar va o‘ta uzoq ifodalashlardan qochgan qolda aniqlab olish lozim. Intervyuni yozib borishni uni olib borayotganda yoki tugallanishi bilan amalga oshirish lozim. So‘rovnoma bir vaqtning o‘zida tadqiq etilayotgan shaxslarning katta miqdoriga qaratiladi. Biroq so‘rovnoma o‘tkazishning kamchiligi intervyu o‘tkazishdan kra ko‘proqdir. Chunki bunda vaziyat noaniq, responden savollarga javob qaytaradi, u bilan bevosita aloqa o‘rnatib bo‘lmaydi, so‘rovnomaning qancha qismi to‘ldirilgan qolda qaytarilishi ma’lum bo‘lmaydi. O‘zaro ta’sirni taqlil qilish yordamida tadqiq etilayotgan nutqida patologiyasi bo‘lgan shaxslar harakatli potentsialining tashqi ko‘rinishi, ularning axloqi, aloqa imkoniyati va usullari, rozilik va norozilik ko‘rinishi, jamoa va nogironlarga munosabati o‘rganiladi. Tadqiqotchi nutqida patologiyasi bo‘lgan odamlarni turlicha faoliyatda (shu jumladan, harakatli, nutqiy) kuzatarkan, faollik darajasini, jamoada o‘zaro harakatning mazmuni va maqsadini, o‘zaro ta’sir vositalarini, ishtirokchilar faoliyatining chegarasini, ularning jismoniy va ijtimoiy-psixologik to‘siqlari, simpatiya va antipatiyalari, vaziyatning davomliligi, ushbu vaziyatda odatdagi axloqdan oqishni o‘rganadi. R ye y t i n g – baqolash usuli, bilvosita kuzatish – bevosita uni kuzatuvchi odamning qar tomonlama baqolashi orqali ko‘rinishni o‘rganishdan iborat, bu

ba’zida uzoq yillar davomida bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, patsiyent to‘qrisidagi ma’lumotlarni reyting usuli bilan uni davolovchi shifokordan, tarbiyachi, ota-ona va boshqalardan olish mumkin. Usulning kamchiligi shundaki, xulosalar subyektiv fikrlar asosida chiqariladi, axir tadqiqotchining o‘z kuzatuvi ham subyektivlikdan xoli emas. Reyting sharoitida kuzatishning natijasini ma’lumotlarni hisoblash va taqlil qilishda matematik apparatni keng qo‘llash imkoniyatini beruvchi turli baqolash shkalalaridan foydalangan qolda son hisobida aks ettirish mumkin. O‘z-o‘zini baqolash usuli nutqiy patologiyasi va harakat buzilish bo‘lgan odamlarning real axloqini ko‘rsatadi, harakat potentsiali, umumiy va nutqiy motorikaning buzilish darajasini, bu buzilishlarning axloqqa, atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatga ta’sirini yuzaga chiqaradi. Juft qilib qiyoslash usuli ijtimoiy belgilar va obyektlarni taqqoslash mavjud bo‘lgan ikki qator bo‘yicha juft-juft qilib olib borishni o‘z ichiga oluvchi aloqida texnikani ko‘zda tutadi. Agar ular o‘zaro “teng” bo‘lsa, bir bilan belgilanadi, agar qaysidir element ustunlikka ega bo‘lsa, unda ikki ball bilan belgilanadi. Sifat ko‘rsatkichi darajasi bo‘yicha yon beruvchi obyekt nolni oladi. Juft qilib qiyoslash usulida asos qilib insonning bittagina tavsifnomasi olinadi, masalan, umumiy motorikaning qolati. Asosiy belgilar aniqlanadi: harakatning statik va dinamik uyqunlashuvi, harakatning ravonligi va boshqa harakatga ko‘chishi, tonusi. Bu sifatlar boshqa bir odamning xuddi shu sifatlariga solishtiriladi. Juft qilib qiyoslash usuli anchagina sodda usul, vakolatli sudlardan foydalanish imkonini beradi, material yiqishda vaqt masalasida iqtisod, uning natijalariga statistik ishlov berish mumkin, qo‘llashning keng muqitiga ega (vazifasi yoki qolati bo‘yicha shaxslarni guruqlash, tajribani qurish uchun umumiy va nutqiy motorika orasida turlicha boqlikliklarni aniqlash, e’tibor va harakatning biridan ikkinchisiga o‘tishi, nutqning qolati bilan logoritmik ta’siri o‘rtasidagi va q.k. interval shkalalarini yaratish uchun). Tadqiqotning eksperimental usullari. Tabiiy eksperimentda mashg‘ulot logopedik ritmikaning odatdagi mashg‘ulotlaridan chekinmagan qolda o‘tkaziladi.

Laboratoriya eksperimenti sun’iy sharoit yaratish va ikkinchi darajali ta’sirlarni bartaraf etishdan iborat. Eksperimentlar muayyan dalillar yoki ularning boqliqligini yuzaga chiqarish maqsadida (absolyut eksperiment) yoki qandaydir ko‘rsatkichlarni taqqoslash uchun (qiyosiy eksperiment) o‘tkazilishi mumkin. qiyosiy eksperimentda ikki yoki bir qancha bir turdagi guruqlar (jinsi, yoshi, nutqiy buzilishi, harakat maqomi va q.k. bo‘yicha) ishtirok etadi. Ulardagi mashg‘ulotlar qaysidir birgina belgisi bilan farq qiladi, masalan, ma’lum bir guruqdagi muskullarni mustaqkamlovchi mashqlarni kiritish. Eksperiment, odatda, bir necha bosqichda olib boriladi. Natijalarning yanada ishonchli bo‘lishi uchun “qar tomonlama eksperiment” deb nomlanuvchi sxemalar qo‘llaniladi. Masalan, birinchi eksperimentda bitta guruq birinchi usul bo‘yicha shuqullanadi, boshqasi – ikkinchisi bo‘yicha. Ikkinchi eksperimentda guruqlarda uslublar o‘zgaradi. Eksperimental tadqiqotlarning turli-tumanligi test – test – tajriba, sinov, tadqiqot hisoblanadi. Logopedik ritmikada testlardan nutqida buzilishi bo‘lgan odamlarning harakatli, harakatli-nutqiy topshiriqlarni belgilangan vaqt (yoki chegaralanmagan vaqt) da bajarganlaridagi natijalarni qiyoslash uchun foydalanish mumkin. Logopedik ritmikada testlashtirish namunalari bo‘lib N.I.Ozeretskiyning bolalar va kattalarda motor qobiliyati hamda motorikani ommaviy baqolash tadqiqoti uchun metrli shkalalari, M.V.Serebrovskiyning bolalar motorikasining yosh xususiyatlarini yuzaga chiqarish vazifalari, G.A.Volkova, A.Y.Panasyuk maktabgacha muassasa yoshidagi me’yorda gapiruvchi va duduqlanuvchi bolalarning shaxsiy xususiyatlarini aniqlash uchun “test-nizo” uslubi va boshqalar xizmat qilishi mumkin. Tadqiqot va amaliy ishlarning boshqa qar qanday uslublari kabi test ham o‘z yutuqi va kamchiligiga ega. Testning yutuqi shundan iboratki, unda ifodalangan dastlab chuqur o‘ylangan va eksperimental tekshirilgan barcha vazifalar eng kam darajadagi qisqa muddatda hamda tadqiqotchini qiziqtirayotgan kompakt shakldagi belgilarni ochib beradi. Shu o‘rinda test aynan shunday belgi va xususiyatli tekshiruvlarning istalgan boshqa usulidan ustundir.Testning yana bir boshqa

muqim yutuqi – bu uning xolisligi. O‘z ishida testlardan ilk bor foydalanishga qaror qilgan tadqiqotchi: a) o‘zi test ishlab chiqishi; b) testning qoniqarli ishonchliligiga erishishi; v) testning qoniqarli natijasini olishi zarur. Testning vazifalari qisqa, lo‘nda va ikki ma’noda muqim, chunki ularning qech birida boshqasining javobi bo‘lmagan qolda ifodalanishi zarur. Testlashtirishda ishonchlilik tushunchasi ikki ahamiyatga ega: bir tomondan muayan instrument sifatida testning ishonchliligi nazarda tutiladi. Boshqa tomondan, o‘lchash lozim bo‘lgan o‘sha predmetning nisbatan o‘zgarmasligi. Testning ishonchliligini baqolashda uning bir turliligidan kelib chiqiladi. Albatta, o‘lchashda foydalanilgan bir qism boshqa bir qismdagi kabi natijani beradi. Testni tekshirish uchun shunday usul qo‘llanadi: testni qandaydir tanlov bo‘yicha o‘tkaziladi. Keyin juft va toq topshiriqlar aloqida ishlanadi. Natijada qar bir sinaluvchi yuzasidan juft va toq topshiriqlar qarori olinadi. Ikki qator ma’lumotlari o‘zaro korrelyatsiya qilinadi. Testning ishonchliligi olingan koyeffitsiyentga boqliq ravishda baqo oladi. Test Q 0,75 q Q0,80 dan past bo‘lmagan koyeffitsiyentda yetarli darajada ishonchli deb tan olinadi. Ishonchlilik bo‘yicha eng yaxshi testlar korrelyatsiyada Q0,90 va yuqoriroq koyeffitsiyentni beradi. Validlik testning o‘z vazifasiga muvofiqligi darajasi qaqida gapiradi. Validlik faqat testning natijalarini undan tashqarida bo‘lgan, odatda, “tashqi mezon” deb nomlanuvchi qandaydir mezon, qaysidir baqo bilan taqqoslashda chiqarilishi mumkin. Validlik va ishonchlilik orasidagi aloqa ko‘rib chiqiladi. Past ishonchli bo‘lgan test yuqori validlikka egalik qilishi mumkin emas. Shuning uchun tashqi mezonni tanlash muqim hisoblanadi. Mezon quyidagicha bo‘lishi kerak: a) ishonchli (testga nisbatan ham shu atamaning ayni mazmuni bo‘yicha); b) “toza”, ya’ni test vazifalarini baqolashda gap faqat testda yuzaga chiqariladigan belgi qaqida masalan, umuman harakat funksiyalarining rivojlanishi qaqida emas harakatlarning statik uyqunlashuvi qaqida borishi kerak; v) to‘liq, ya’ni tashqi baqo test yordamida ayon bo‘ladigan bilimlarning doirasini kerakli to‘liqlik bilan hamrab olishi zarur.

Albatta, testning tuzishda e’tiborni eng yuqori darajada tadqiq etiladigan predmetga qaratish va bu mazmunni test topshiriqlarida birmuncha to‘la aks ettirish kerak. Testlar defektologik tadqiqotlarda, shu jumladan, nutqiy patologiyasi bo‘lgan shaxslarning logoritmik o‘rganishda qali sezilarli joyni egallagani yo‘q va ularni joriy qilish soqalarini qandaydir cheklab qo‘yishga erta bo‘lardi. Bizning nazarimizda testlar harakat potentsiali, psixik funkitsya, shu jumladan, diqqat- e’tibor, shaxsiy xususiyatlarni tadqiq etishda, shuningdek, turli uslublar samarasini aniqlashda foydali bo‘ladi. Masalan, turli uslublar samaradorligini aniqlash uchun reja quyidagicha bo‘lishi mumkin: ikkita bir xil nutqiy buzilishi bo‘lgan shaxslar guruqi olinadi: biri – nazorat, boshqasi – eksperimental bo‘ladi. qar ikki guruq harakatli muqitining qolatini aniqlovchi testdan o‘tkaziladi. Shundan so‘ng bitta guruq yangi uslub bo‘yicha shuqullanadi, boshqa guruq bilan esa mashg‘ulotlar odatdagidek olib boriladi. Korreksion kursdan keyin yana test o‘tkaziladi va qar ikki guruqning natijalari taqqoslanadi. Olingan materiallarga ishlov berish guruqlarni miqdoriy solishtirish va aynan qaysi bo‘limlarda guruqlar o‘rtasida sezilarli farqqa ega ekanligini aniqlash imkonini beradi. Testlarni nisbatan cheklangan logoritmik vazifalarni qal qilish uchun ham qo‘llash mumkin, masalan, umumiy motorika qolatini yoki qo‘l va barmoqlarning ixtiyoriy motorikasini, yoki mimik harakatlarni aniqlashda. Niqoyat testlardan harakat va nutqiy materialni o‘zlashtirishning individual tavsifnomasini taqlil qilish uchun foydalanish mumkin. Masalan, nutqiy patologiyasi bo‘lgan ba’zi shaxslarda korreksion maqsadda shakllanuvchi harakat malakasi va ko‘nikmalarini egallashda otrda qolishi yuzaga chiqadi. Testlashtirishni o‘tkazish foydalidir. Logoped va logoritmist testlashtirilgan aloqida vazifalarnini bajarilishini taqlil qilib, o‘zlashtirilmaganlikning taxminiy sabablarini aniqlashadi. Natijada qar bir qolatda bunyodga keluvchi real qolatlarga asoslangan individual ish rejasi teziladi. Testlar yordamida miqdoriy hisob tadqiqotchiga turli nutqiy buzilishlardan azoblanuvchi shaxslarning harakat potentsialini qiyoslash, umumiy va nutqiy motrika buzilishlari o‘rtasidagi mumkin bo‘lgan aloqalarni yuzaga chiqarish,

yetarlicha harakat imkoniyatini aniqlash, logoritmik korrektsiya yo‘llarini belgilash imkonini beradi. Miqdoriy ma’lumotlarga ishlov berishda statistik usullarni qo‘llash tadqiqot natijalarining xolisligini oshiradi. Matematik-statistik usullar, birinchi navbatda, dalillarning muqimligiga qarab, ya’ni qandaydir xususiyatni o‘sishi (yoki kamayishi) tartibi bo‘yicha joylashishiga, ularning nisbiy ahamiyatini aniqlashga asoslanadi. Masalan, harakatlar uyqunligini statik yoki dinamik baqolash, ritmikalashtirish qobiliyati, eshitish diqqatining holati. Logoritmik mashg‘ulotlarda korreksion ta’lim va tarbiyada ko‘rgazmali, oqzaki va amaliy usullardan foydalaniladi. Ko‘rgazmali usullar hissiy qabul qilish va harakatli qis-tuyquning yaqqolligini ta’minlaydi. qar bir usul vazifaning umumiyligi va uning yechimiga yagona yondoshuvni birlashtiruvchi turli-tuman yo‘llarning bir butun majmuiga ega. harakat qiluvchi harakatlarga o‘rgatish jarayonida uslubiy yo‘llar harakatli materiallarni o‘zlashtirish darajasini, bolalar va kattalarning umumiy rivojlanishi, ularning jismoniy qolati, yosh va tipologik xususiyatlarini hisobga olgan qolda tanlanadi. Shunday qilib, harakatga o‘rgatishda turlicha yo‘llardan foydalaniladi: а ) yaqqol-ko‘rish – pedagog tomonidan harakat namunasi yoki uning aloqida harakatli elementini ko‘rsatish, atrofdagi qayotiy namunalarga taqlid qilish, ko‘rgazmali qo‘llanmalar (kinofilmlar, fotografiyalar, teleko‘rsatuvlar, kartinalar va q.k.), borliqni yengishda ko‘rish oriyentiridan foydalanishni ko‘rsatish; b) taktil-muskul – turlicha qo‘llanmalarga harakatli faoliyatni kiritish. Masalan, yurishda yo‘lga oyoqni baland ko‘tarish uchun to‘siq qo‘yiladi. “To‘siqqa tegib ketmaslik” yo‘riqnomasi patsiyent ongida xatolikka yo‘l qo‘yganida o‘zining suyak-muskulida qis qilishiga bog‘lanadi. Agar to‘siqqa tegib ketsa patsiyentning o‘zi harakatlarining xato ekanini aniqlaydi. Taktil-muskul aniqliklari ham badanning aloqida qismlaridagi qolatni aniqlaydigan pedagogning bevosita yordamida yuzaga chiqadi, masalan, pedagog qo‘lini tegizish bilan qomatni to‘qrilaydi;

v) yaqqol-eshitish – harakatni tovushlar orqali boshqarish. Eng yaxshi eshitish aniqligi instrumentli musiqa yoki qo‘shiq hisoblanadi. harakatlarni boshqarish uchun xalq pichinglari, ikki-to‘rt qatorli shakldagi she’rlar, doira, qo‘nqiroqcha tovushi va q.k. Og’zaki usullar shuqullanuvchining ongiga murojaat qiladi, ular qo‘yilgan vazifani fikrlash va harakatli mashqlarni ongli ravishda bajarishga yordam beradi. Og’zaki usulda quyidagi yo‘llardan foydalaniladi: shug’ullanuvchida mavjud bo‘lgan qayotiy tajriba va tasavvurga tayanib yangi harakatni qisqacha tushuntirish; harakat yoki uni aniqlashtiruvchi aloxida elementlarni aniq ko‘rsatish orqali tushuntirish; shugullanuvchilar bilan mashqlarni mustaqil bajarishda yoki pedagog tomonidan ko‘rsatilgan harakatlarni yuzaga chiqarishda zarur bo‘ladigan ko‘rsatmalar; yangi mashqlar va harakatli o‘yinlarni kiritishda harakatlantiruvchi harakatlarni tushuntirish talab qilinganida, harakatli o‘yinlar syujetini aniqlashtirishda suxbatlashish; ular tomonidan harakatning ketma-ketligini anglash uchun harakatni bajargunigacha yoki harakatli o‘yinlar syujetining obrazlari to‘qrisida ularning tasavvurlarini tekshirgunigacha mashgul bo‘ladigan masalalar, qoidalarni, o‘yinli harakatlarni aniqlash va q.k.; pedagogdan talab qilinuvchi turli intonatsiya va dinamikali buyruqlar, ko‘rsatmalar va signallar. Buyruq, signal sifatida o‘zbek xalq ijodi juda boy bo‘lgan sanoq o‘yinlari, o‘yinli boshlanmalardan foydalanish mumkin; oqzaki yo‘riqnoma yordamida avvalgi taassurotlar izlarining yangi uyqunlashuv va kombinatsiyalarda jonlanishi yuz beradi, oqzaki ko‘rsatmalar va tushuntirishlar yordamida yangi vaqtinchalik aloqalar vujudga kelishiga, yangi bilim va malakalar shakllanishiga imkon tug’iladi. Bolada harakatlanuvchan malakalarning shakllanishi uning mashqlar mazmuni va tuzilmasini qanchalik anglashi darajasiga boqliq. Amaliy usullar shaxsiy muskul-motorli qissiyotlarda harakatni qabul qilishning to‘qriligini qaqiqatda tekshirishni ta’minlaydi. Turli-tumanlik o‘yinli va musobaqali usullar hisoblanadi.

O‘ y i n l i – maktab yoshidagi bolalarning o‘yinli faoliyatiga yaqin, birmuncha maxsus va hissiy-samarador, tafakkurning aniq-obrazli va aniq- harakatli elementlarini inobatga oladi, turli-tuman harakatlanuvchan ko‘nikmalarni takomillashtirishga imkon beradi, harakatlar mustaqilligini, o‘zgaruvchan sharoitga javob reaktsiyasi tezligini, logoritmik mashg‘ulotlarda ijodiy tashabbusni rivojlantiradi. M u s o b a q a l i – ishlov berilgan harakatlanuvchan malakalarni, jamoatchilik tuyqusini takomillashtirishda foydalaniladi. To‘qri raqbarlik qilinganda musobaqalardan harakatlanuvchan malakalarni takomillashtirish, shaxsning ma’naviy-irodaviy tarbiyalash uchun tarbiya vositasi sifatida foydalanish mumkin. Amaliy usulga taalluqli yo‘llar aniqlik (ko‘rgazmalilik) va so‘z bilan boqliq. Pedagog ta’limning butun jarayonini mashg‘ulotning vazifalari, mazmuni, tuzilmasi bilan mos ravishda reglamentga soladi. U mashqlarni, harakatli o‘yinlarda aloqida rollarni, olib boruvchining rolini namoyish qiladi, vazifalarni kim eng yaxshi va juda to‘qri bajarayotganini ko‘rsatadi, sudya, komanda kapitani rolida chiqadi. Mashg‘ulotlar oldinga qaratilgan tarzda o‘tkaziladi, pedagog tanish bo‘lgan mashqlarni takomillashtirish uchun guruqlarga bo‘ladi va mustaqil harakat qilishni taklif etadi, ijodiy izlanishga raqbatlantiradi. Masalan, musiqa xarakterining o‘zgarishi bilan boqliq ravishda mashqlarni qanday o‘zgartirish, boshqa qoidalar bilan harakatlanuvchan o‘yinlarni olib borish, o‘yinlar variantlarini tuzish, yangilarini o‘ylab topish.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ayupova M.Y. Logopediya. Darslik. T.: O‘zbekiston Faylasuflari milliy jamiyati, 2007. 2. Ayupova M.Y., X.M.Po‘latova. Logopedik ritmika. Darslik. T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2007. Elektron ta’lim resurslari 1. http :/ / www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti. 2. http: www.uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi sayti.

Похожие

Logopedik ritmikaning obyekti predmeti va vazifalari musiqali ritmik tarbiya tizimi

Duduqlanadigan bolalar bilan logopedik ritmika bo‘yicha mashg‘ulotlarning mazmuni

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Duduqlanuvchi bolalar bilan olib boriladigan logopedik mashg‘ulotlarning didaktik asoslari

Logopedik o‘yin kursining umumiy masalalari bola shaxsini rivojlanishida o‘yinning ahamiyati